Νεοελληνική Λογοτεχνία Γ΄ Γυμνασίου (11) – «Απομνημονεύματα»

Ο Μακρυγιάννης (λιθογραφία του Karl Krazeinen) [πηγή: Ψηφίδες για την Ελληνική Γλώσσα]

Γιάννης Μακρυγιάννης, «Απομνημονεύματα»

Βασικά σημεία

1. Ποια η κατάστασή του;

Ο Μακρυγιάννης βρίσκεται στο Άργος ως κρατικός αξιωματούχος, διορισμένος από τον Καποδίστρια. Εκεί είναι η έδρα της υπηρεσίας του και εκεί μένει τον περισσότερο καιρό. Είναι σε διαρκή επικοινωνία με την κεντρική κυβέρνηση (η έδρα της ελληνικής κυβέρνησης τότε ήταν το Ναύπλιο, μέχρι το 1834 που μεταφέρθηκε στην Αθήνα) και τις κατά τόπους αρχές και, όποτε υπάρχει ανάγκη, πηγαίνει στους γύρω τόπους με σκοπό την τήρηση της τάξης. Δεν φαίνεται να έχει και πολλή δουλειά, γι’ αυτό αποφάσισε να μάθει περισσότερα γράμματα και να γράψει την ιστορία του. Είναι ενδιαφέρον ότι την εποχή εκείνη ένας κρατικός αξιωματούχος μπορούσε να είναι σχεδόν αγράμματος!

Και για να μην τρέχω εις τους καφενέδες και σε άλλα τοιούτα, και δεν τα συνηθώ – (ήξερα ολίγον γράψιμον, ότι δεν είχα πάγει εις δάσκαλο από τα αίτια οπού θα ξηγηθώ, μην έχοντας τους τρόπους) περικαλούσα τον έναν φίλον και τον άλλον και μ' έμαθαν κάτι περισσότερον εδώ εις Άργος, οπού κάθομαι άνεργος. Αφού λοιπόν καταγίνηκα ένα δυο μήνες να μάθω ετούτα τα γράμματα οπού βλέπετε, εφαντάστηκα να γράψω τον βίον μου.

2. Γιατί γράφει τα Απομνημονεύματά του;

Ο Μακρυγιάννης αναφέρει ξεκάθαρα τους λόγους που τον οδήγησαν να συντάξει τα Απομνημονεύματα. Με την αφήγησή του θέλει:

(α) να εξιστορήσει τη ζωή του από την παιδική ηλικία,

(β) να εξιστορήσει τους αγώνες του για την πατρίδα από τότε που μπήκε στη Φιλική Εταιρεία,

(γ) να μάθει ο κόσμος την αλήθεια: πολλοί αγωνιστές πάλεψαν, αλλά και πλούτισαν από τους αγώνες τους. Ο  ίδιος ζητά να τον πιστέψουν οι αναγνώστες, μόνο αν μάθουν ότι φέρθηκε τίμια στη ζωή του· επειδή προφανώς θεωρεί ότι υπήρξε τίμιος, θεωρεί και ειλικρινή την εξιστόρησή του.

Αφού λοιπόν καταγίνηκα ένα δυο μήνες να μάθω ετούτα τα γράμματα οπού βλέπετε, εφαντάστηκα να γράψω τον βίον μου, όσα έπραξα εις την μικρή μου ηλικία και όσα εις την κοινωνία, όταν ήρθα σε ηλικία, και όσα διά την πατρίδα μου, οπού μπήκα εις της Εταιρείας το μυστήριον διά τον αγώνα της λευτεριάς μας και όσα είδα και ξέρω οπού 'γιναν εις τον Αγώνα, και σε όσα κατά δύναμη συμμέθεξα κι εγώ κι έκαμα το χρέος μου, εκείνο οπού μπορούσα.

3. Γιατί τονίζει την αγραμματοσύνη του;

Φαίνεται παράδοξο ένας συγγραφέας να τονίζει την αγραμματοσύνη του. Συνήθως συμβαίνει το αντίθετο: οι συγγραφείς, άλλοτε φανερά άλλοτε πλαγίως, υπογραμμίζουν την ευρυμάθειά τους, αφενός για να εντυπωσιάσουν και αφετέρου για να θεωρήσουν αξιόπιστα οι αναγνώστες τα γραφόμενά τους. Ο Μακρυγιάννης, όμως, δε ντρέπεται καθόλου να πει ανοιχτά ότι ανέλαβε αξιώματα όντας σχεδόν αγράμματος και ότι, πριν πιάσει να γράψει αυτές τις γραμμές, έμαθε λίγα παραπάνω γράμματα από μερικούς φίλους. Η παραδοχή αυτή έχει συγκεκριμένη λειτουργία:

• δικαιολογεί το απλό ύφος του και
• περνά στους αναγνώστες το μήνυμα ότι πρέπει να πιστέψουν όσα διαβάζουν, αφού ο συγγραφέας έμαθε γράμματα από ανάγκη να πει την αλήθεια «γυμνή», να μιλήσει «έξω από τα δόντια». Έτσι, υπογραμμίζει και τον πατριωτισμό του.

Την αντιφατική θέση του αγράμματου συγγραφέα, για την οποία απολογείται στον αναγνώστη, αλλά εμμέσως την προβάλλει και ως τεκμήριο αξιοπιστίας. Φέρνοντας το συγγραφικό του εαυτό σε αντίθεση με τους «μεγάλους άντρες και σοφούς της κοινωνίας» -η ικανότητα των οποίων να γράφουν περίτεχνα τους επιτρέπει να γοητεύουν, αλλά συγχρόνως και να εξαπατούν τον αναγνώστη- ο Μακρυγιάννης απολογείται για το μαθησιακό του έλλειμμα -που τον υποχρεώνει να γράφει την αλήθεια- και υποστηρίζει τη δήλωσή του: «Εγώ την αλήθεια θα την ειπώ γυμνή».

[βιβλίο του καθηγητή, σελ.34]

4. Είναι αξιόπιστος;

Ο ίδιος φυσικά θεωρεί ότι είναι και για να στηρίξει τη θἐση του, προσκαλεί τον αναγνώστη να κοιτάξει τη διαγωγή του στον Αγώνα και στην κοινωνία, επίσημα έγγραφα από αξιωματούχους της κυβέρνησης και να μάθει από τους υπόλοιπους συναγωνιστές του. Έτσι, θα μάθει ο ενδιαφερόμενος ποιος ήταν ο Μακρυγιάννης και ποια η προσφορά του.

Όλοι οι αναγνώστες έχετε χρέος πρώτα να 'ρευνήσετε διά την διαγωγή μου, πώς φέρθηκα εις την κοινωνία και Αγώνα, και αν τιμίως φέρθηκα, βάλετε βάση και εις τα γραφόμενά μου· αν ατίμως φέρθηκα, μην πιστεύετε τίποτας. Και αφού μάθετε ότι φέρθηκα τιμίως και ιδείτε σημειωμένα έγγραφα και απόδειξες, αρχή και τέλος, από διαφόρους, από κυβέρνησες και από αρχές και από άλλους πολλούς, όθεν χρημάτισα εγώ με τους αδελφούς μου συναγωνιστάς, οπού μ' αξίωσε ο Θεός να έχω εις την οδηγίαν μου, όλο καλύτερούς μου εις τον αγώνα και εις υπηρεσίες, όθεν διατάχτηκα.

5. Η εξέλιξη των αγωνιστών

Προς το τέλος του αποσπάσματος ο Μακρυγιάννης διατυπώνει μια βαριά κατηγορία για μερικούς από τους πρωτεργάτες της Επανάστασης: καταγγέλλει ότι αγωνίστηκαν μεν αλλά με το αζημίωτο. Πιο αναλυτικά, σύμφωνα με τον Μακρυγιάννη, πολλοί αγωνιστές πήραν αξιώματα, απέκτησαν κύρος και διακρίθηκαν στην κοινωνία («Εκλαμπρότατοι», «Γενναιότατοι»), αλλά και πλούτισαν από τις περιουσίες που άφησαν πίσω οι Τούρκοι. Όχι μόνο αυτό: τους κατηγορεί επίσης ότι είναι αχόρταγοι, γιατί δε σταματούν να ζητούν από το Κράτος περισσότερα, παρά τις περιουσίες που απέκτησαν. Οι νόμοι και οι συμμαχίες τους ζημιώνουν την πατρίδα περισσότερο απ’ όσο τη ζημίωσαν οι Τούρκοι. Τελικά, οι άνθρωποι αυτοί, πάντα σύμφωνα με τον Μακρυγιάννη, λειτούργησαν σε βάρος του πληθυσμού.

6. Οι σπουδαιότερες αξίες

Σε αρκετά σημεία του έργου του, όπως και στο συγκεκριμένο απόσπασμα, ο Μακρυγιάννης αναφέρεται στις αξίες για τις οποίες αξίζει να αγωνιστεί κάποιος στη ζωή του και οι οποίες προφανώς κατεύθυναν και τον ίδιο:

(α) η πατρίδα.

(β) η θρησκεία.

(γ) το αίσθημα του πατριωτισμού, η αγνή αγάπη για την πατρίδα.

(δ) η αλήθεια, που πρέπει να την φωνάζουν και οι ισχυροί και οι απλοί πολίτες.

(ε) η αναγνώριση της συλλογικής προσπάθειας.

Η πατρίδα του κάθε ανθρώπου και η θρησκεία είναι το παν και πρέπει να θυσιάζει και πατριωτισμόν και να ζει αυτός και οι συγγενείς του ως τίμιοι άνθρωποι εις την κοινωνία. Και τότε λέγονται έθνη, όταν είναι στολισμένα με πατριωτικά αιστήματα· το αναντίον λέγονται παλιόψαθες των εθνών και βάρος της γης. [...] Δεν πρέπει ο άνθρωπος να βαρύνεται και να αμελεί αυτά· και ο προκομμένος πρέπει να φωνάζει ως προκομμένος την αλήθεια, το ίδιον και ο απλός. Ότι κρικέλα δεν έχει η γης να την πάρει κανείς εις την πλάτη του, ούτε ο δυνατός ούτε ο αδύνατος· και όταν είναι ο καθείς αδύνατος εις ένα πράμα και μόνος του δεν μπορεί να πάρει το βάρος, και παίρνει και τους άλλους και βοηθούν, τότε να μην φαντάζεται να λέγει ο αίτιος εγώ· να λέγει εμείς. Ότι βάναμε όλοι τις πλάτες, όχι ένας.

7. Το ρηματικό πρόσωπο

Ο Μακρυγιάννης αλλάζει το πρόσωπο των ρημάτων που χρησιμοποιεί. Αυτό εξαρτάται από το πρόσωπο που εμπλέκεται περισσότερο στις αναφερόμενες σκέψεις και ενέργειες. Έτσι:

• με το α΄ πρόσωπο τονίζει περισσότερο τις δικές του ενέργειες, σκέψεις και αντιλήψεις. Μιλάει κυρίως γι' αυτά που έκανε και κάνει, για τα κίνητρά του καθώς και για τις προσωπικές του απόψεις, π.χ.

Είμαι διορισμένος από την κυβέρνηση του Κυβερνήτη Καποδίστρια Γενικός Αρχηγός της Εκτελεστικής δύναμης της Πελοπόννησος και Σπάρτης. O σταθμός μου είναι εδώ εις Άργος. Κάθομαι και αγροικιώμαι με την Κυβέρνηση, και παντού εις τις επαρχίες μ' αρχές κι αξιωματικούς, και όποτε κάνει χρεία φέρνω και γύρα σε όλα τα μέρη αυτά, διά την γενική ησυχία, και ξακολουθώ τα χρέη μου καθήμενος τον περισσότερον καιρόν εδώ.

Αφού όμως έλαβα και εγώ ως άνθρωπος αυτήνη την αδυναμίαν, σας ζητώ συγγνώμη εις το βάρος οπού θα σας δώσω. Αν είμαι τίμιος άνθρωπος, θέλω γράψει την αλήθεια, καθώς έγιναν τα γραφόμενα, οπού θα σημειώσω.

Όλα αυτά μου δώσαν αφορμή να μάθω γράμματα εις τα γεράματα, να τα σημειώσω όλα. Ένας από αυτούς ήμουν και εγώ. Ας γράψει άλλος διά μένα ό,τι γνωρίζει. Εγώ την αλήθεια θα την ειπώ γυμνή.

• μεταχειρίζεται το β΄ ρηματικό πρόσωπο, όταν αναφέρεται απευθείας στον αναγνώστη ή στους αναγνώστες του, προσπαθώντας να δώσει την εντύπωση ότι απευθύνεται στον καθένα χωριστά και να τονίσει το χρέος του καθενός:

Όλοι οι αναγνώστες έχετε χρέος πρώτα να 'ρευνήσετε διά την διαγωγή μου, πώς φέρθηκα εις την κοινωνία και Αγώνα, και αν τιμίως φέρθηκα, βάλετε βάση και εις τα γραφόμενά μου· αν ατίμως φέρθηκα, μην πιστεύετε τίποτας. Και αφού μάθετε ότι φέρθηκα τιμίως και ιδείτε σημειωμένα έγγραφα και απόδειξες, αρχή και τέλος, από διαφόρους, από κυβέρνησες και από αρχές και από άλλους πολλούς ...

• τέλος, χρησιμοποιεί το γ΄ πρόσωπο, όταν αναφέρεται σε γενικές αλήθειες, δηλαδή σε μια πραγματικότητα που δεν ισχύει για τον ίδιο ή για τον αναγνώστη, αλλά για κάθε άνθρωπο σε κάθε ανθρώπινη κοινωνία:

Η πατρίδα του κάθε ανθρώπου και η θρησκεία είναι το παν και πρέπει να θυσιάζει και πατριωτισμόν και να ζει αυτός και οι συγγενείς του ως τίμιοι άνθρωποι εις την κοινωνία. Και τότε λέγονται έθνη, όταν είναι στολισμένα με πατριωτικά αιστήματα· το αναντίον λέγονται παλιόψαθες των εθνών και βάρος της γης. Και διά τούτο, ως πατρίδα γενική του κάθε ενού και έργο των αγώνων του μικρότερου και αδύνατου πολίτη, έχει κι αυτός τα συμφέροντά του εις αυτήνη την πατρίδα, εις αυτήνη την θρησκεία. Δεν πρέπει ο άνθρωπος να βαρύνεται και να αμελεί αυτά· και ο προκομμένος πρέπει να φωνάζει ως προκομμένος την αλήθεια, το ίδιον και ο απλός. Ότι κρικέλα δεν έχει η γης να την πάρει κανείς εις την πλάτη του, ούτε ο δυνατός ούτε ο αδύνατος·

Θέλω κι άλλο!

Χρήσιμοι σύνδεσμοι για τον Μακρυγιάννη και το έργο του:

• Ο φάκελος για τον Μακρυγιάννη από το Εθνικό Κέντρο Βιβλίου (ΕΚΕΒΙ) με πλούσιες πληροφορίες για τη ζωή και το έργο του αγωνιστή.
• Η σελίδα των Ψηφίδων για την Ελληνική Γλώσσα, όπου βρίσκει κανείς χρήσιμες παρατηρήσεις για το έργο του Μακρυγιάννη και περισσότερους συνδέσμους για τους ενδιαφερόμενους.
• Βιογραφικό σημείωμα για τον αγωνιστή και πληροφορίες για τα Απομνημονεύματα στα σχετικά άρθρα της Βικιπαίδειας.
• Ολόκληρο το κείμενο των Απομνημονευμάτων κατά κεφάλαια στο Σπουδαστήριο του Νέου Ελληνισμού.

❦