Ηλία Έρενμπουργκ, Ένα επεισόδιο από τον Μεγάλο Πατριωτικό Πόλεμο

Αντιαεροπορικά πυροβόλα στραμμένα στον ουρανό του Λένινγκραντ. Η Πολιορκία του Λένινγκραντ (η σημερινή Αγία Πετρούπολη) ή Πολιορκία των 900 ημερών κράτησε από τον Σεπτέμβριο του 1941 έως τον Ιανουάριο του 1944.

 

 

Το κείμενο που ακολουθεί είναι απόσπασμα από τα απομνημονεύματα του σοβιετικού δημοσιογράφου, συγγραφέα και ιστορικού Ηλία Έρενμπουργκ (1891-1967). Στο απόσπασμα σκιαγραφείται η προσωπικότητα του ρώσου στρατηγού Βλάσοβ, ο οποίος αιχμαλωτίστηκε από τους Γερμανούς και συνεργάστηκε μαζί τους, συγκροτώντας μονάδες από Ρώσους αιχμαλώτους, που πολέμησαν εναντίον της πατρίδας τους. Τους λόγους τους εξηγεί ο Έρενμπουργκ στο κείμενο. Με αφορμή την περίπτωση Βλάσοβ αλλά και τη δράση άλλων Ρώσων στρατιωτών, ο συγγραφέας καταλήγει σε ορισμένες πολύ ενδιαφέρουσες σκέψεις για την ανθρώπινη ψυχή.

Καλοκαίρι 1941· η κατάσταση στην Ελλάδα

Μάιος 1941. Επίσκεψη ανώτατων αξιωματικών του γερμανικού στρατού κατοχής στην Ακρόπολη. Μόνο στους πρώτους οκτώ μήνες της Κατοχής, 120.000 Γερμανοί επισκέφθηκαν την Ακρόπολη

 

Το ακόλουθο απόσπασμα προέρχεται από το βιβλίο του ιστορικού Χάγκεν Φλάισερ Στέμμα και Σβάστικα, Η Ελλάδα της Κατοχής και της Αντίστασης 1941-1944. 

Γιὠργης Γιατρομανωλάκης, Ο Σεφέρης, το Νομπέλ και μια συνωμοσία

Πριν από 40 χρόνια, Παρασκευή 25 Οκτωβρίου 1963, μία εβδομάδα πριν από τις κρίσιμες εκλογές της 3ης Νοεμβρίου, «Το Βήμα» μοιράζει το πρωτοσέλιδό του σε δύο ειδήσεις και σε δύο αντίστοιχες φωτογραφίες: αριστερά, με κεφαλαία, η θριαμβευτική διαδρομή «από Θηβών μέχρι Λαμίας» του Παπανδρέου, με φωτογραφία από την ασυνήθη «εις όγκον και ενθουσιασμό» συγκέντρωση του λαού της «Λεβαδείας». Δεξιά, με πεζά, «Το Νομπέλ λογοτεχνίας εις τον ποιητήν Σεφέρην», με τη γνωστή φωτογραφία του μπροστά στη βιβλιοθήκη της οδού Άγρας, με ένα βιβλίο στο χέρι να κάνει πως διαβάζει. Σύμπτωση ή άλλο ένα φοβερό timing και μια άλλη σατανική κίνηση της σουηδικής Ακαδημίας; Από τη μία να ευλογεί και να επιβραβεύει -κυριολεκτικά- την προδοσία του πρεσβευτή Σεφέρη στο θέμα της Κύπρου, όπως διατείνονται παλαιότεροι αλλά και νεόκοποι «μελετητές» του ελληνικού μοντερνισμού, και από την άλλη, λέω εγώ, να προβλέπει την επερχόμενη δημοκρατική νίκη και να την πριμοδοτεί με αυτή τη βράβευση! 

Τα συγχαρητήρια τηλεγραφήματα 
Πάντως τη συνωμοσία αυτή ούτε «Το Βήμα» ούτε οι άλλες εφημερίδες αντιλαμβάνονται. Ο υπηρεσιακός πρωθυπουργός Μαυρομιχάλης χαρακτηρίζει τη βράβευση «βαρυσήμαντον γεγονός». Ο Γ. Παπανδρέου τηλεγραφεί στον Σεφέρη ότι «είμαστε όλοι συγκινημένοι και υπερήφανοι για τη μεγάλη και δίκαιη τιμή που απεδόθη στο ελληνικώτατο έργο σου». Το τηλεγράφημα του αρχηγού της EPE, K. Καραμανλή, ίσως δεν πιάνεται, αφού, προφανώς, εκείνος κάτι παραπάνω θα γνώριζε από συνωμοσίες και λοιπά. Αξίζει όμως να το αναφέρουμε διότι, εκτός των άλλων, δείχνει πως ο Καραμανλής ήταν όντως πολύ προχωρημένος πολιτικός για τα χρόνια του. Εκτός από την «βαθείαν ικανοποίησιν και εθνικήν υπερηφάνειαν» που αισθάνεται, βρίσκει ευκαιρία να τονίσει ότι «η Ελλάς, πέραν των προόδων τας οποίας επέτυχεν εις τον υλικόν τομέα, είναι ώριμος και ικανή να έχη τας λαμπροτέρας επιδόσεις εις τον τομέα του πνεύματος». Σαράντα χρόνια μετά η πολιτική συλλογιστική δεν φαίνεται να προχώρησε και πολύ.

Τέλος η γεραρά Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών συγχαίρει τον ποιητή «επί τη μεγίστη τιμή της εις υμάς απονομής του Βραβείου» και βεβαιώνει, χρησιμοποιώντας και λίγο Καλλίμαχο, πως «αισθάνεται βαθυτάτην συγκίνησιν διά την εν τω προσώπω υμών, τον οποίον αι Μούσαι είδον όμματι μη λοξώ, γενομένην διεθνή καταξίωσιν των ελληνικών γραμμάτων κτλ.». Το λοξό, βάσκανο και αλλήθωρο μάτι επέπρωτο να φανεί επί των ημερών μας.

Αυτά τα τυπικά και ηχηρά. Πάντως το πραγματικό κλίμα που δημιούργησε στην Ελλάδα η βράβευση του Γ.Σ. το περιγράφει ο Γ. Π. Σαββίδης σε κείμενό του το 1993 με τον εύγλωττο τίτλο: «Μουγκαμάρα και φθόνος». Αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι δεν υπήρξαν Έλληνες και ξένοι που χάρηκαν με το Νομπέλ αυτό και το τοποθέτησαν στις σωστές του διαστάσεις. Ο Αργυρίου, λ.χ., σε άρθρο του για τη σημασία του βραβείου, παρά την υπερβολή του ότι ο Γ.Σ. θα αποτελέσει μαζί με τον Σολωμό, τον Καβάφη και τον Κάλβο την «τελική» τετράδα της μετεπαναστατικής ποίησης, έχει δίκιο να θεωρεί το Νομπέλ «τη νόμιμη κατάληξη» μιας μακρόχρονης επιτυχημένης πορείας της ελληνικής ποίησης μέσα στην οποία συμπεριλαμβάνεται και η πορεία του Γ.Σ.

Σαράντα χρόνια μετά, κρίνοντας το Νομπέλ Λογοτεχνίας του 1963 μέσα από το διπλό πρίσμα του εθνικού και του προσωπικού, πιστεύω ότι, πέρα από όλα τα άλλα, πρέπει δεχθούμε πως συνετέλεσε σε δύο αναμφισβήτητα γεγονότα. Το πρώτο αφορά τη NE λογοτεχνία. Το δεύτερο τον ποιητή. 

H μετά τη βράβευση «πρόοδος» 
Αναμφισβητήτως λοιπόν το Νομπέλ αυτό προκάλεσε μια νέα κατάσταση στην έρευνα της NE λογοτεχνίας. Άσχετα με τις επιφυλάξεις μας για την αξία ενός Νομπέλ λογοτεχνίας, η βράβευση του Σεφέρη έδωσε ισχυρά κίνητρα και σε δικούς μας και σε ξένους να μελετήσουν το έργο του. Αυτό όμως ενίσχυσε αυτομάτως την έρευνα της NE λογοτεχνίας. Δεδομένου ότι το έργο ενός δημιουργού δεν είναι αποκομμένο από το περιβάλλον του, ακόμη και η πιο ειδική μελέτη οφείλει να στρέφεται και να ερευνά αυτό το περιβάλλον. Και αυτό έγινε στην περίπτωση του Γ.Σ., και μάλιστα και με το παραπάνω. Οι διατριβές, τα βιβλία, τα άρθρα, τα συνέδρια, οι συζητήσεις για τον Σεφέρη αφορούν σε τελευταία ανάλυση τη NE λογοτεχνία. Οι απαξιωτικοί όροι «σεφερολογία» και «σεφερολαγνεία» (!) δηλώνουν, έστω και αρνητικά, ένα φιλολογικό φαινόμενο, που σε μερικές περιπτώσεις, πρέπει να το πούμε, άγγιξε τα όρια της υπερβολής. H κόντρα ανάμεσα σε υποτιθέμενους «σεφερολάγνους» και «σεφεροκτόνους» αποτελεί μια άλλη παράμετρο του φαινομένου.

Δεύτερον. Ο Σεφέρης και μετά το 1963 έγραψε μερικά εξαιρετικά ποιήματα, τούτο όμως, προφανώς, δεν οφείλεται στη βράβευσή του. H εξέλιξη του Σεφέρη μετά το Νομπέλ δεν αφορά τόσο το έργο του· αφορά τη θέση του, την υποδοχή του μέσα στο περιβάλλον όπου έζησε και έγραψε. H «πονηρία» της ιστορίας μας από το 1963 ως το 1971, χρονιά που πεθαίνει ο Γ.Σ., του επεφύλαξε μια διαφορετική, ανώτερη και αναμφισβήτητη «βράβευση». Το κύρος του Νομπέλ ενίσχυσε τον ίδιο ως άτομο και έδωσε στη φωνή του ιδιάζον βάρος. H στάση του λοιπόν στη δικτατορία (η γνωστή δήλωση είναι ένα γεγονός) δεν είναι άσχετη, πιστεύω, με το Νομπέλ. Με τη στάση του αυτή ο Γ.Σ. έμπρακτα ανταποδίδει την «τιμή» του Νομπέλ στο εθνικό του περιβάλλον. Ο «απολιτικός», «συντηρητικός», «δεξιός» και ό,τι άλλο διπλωμάτης-ποιητής αφήνει κατά μέρος τη διπλωματία και μιλά καθαρά ως ποιητής και ως πολίτης. Αυτή η μετά Νομπέλ «πρόοδος» είναι ό,τι καλύτερο συνέβη στον Σεφέρη.

Blue plaque στην Sloane Avenue 7 του Λονδίνου, όπου έζησε ο Γ. Σεφέρης

Τον Δεκέμβριο του 1963, όταν ο Γ.Σ. παραλαμβάνει το βραβείο στη Σουηδία, η Ένωση Κέντρου έχει κερδίσει τις εκλογές, ενώ αρχηγός της EPE είναι ο Κανελλόπουλος. Την τελετή της απονομής περιγράφει στο «Βήμα» (11.12.1963) ο «ανταποκριτής» Σαββίδης. Όπως θυμάται ο Σαββίδης (1993), επειδή υποψιαζόταν ότι η επιστροφή του Γ.Σ. από τη Στοκχόλμη θα συνοδευόταν από την ίδια «μουγκαμάρα», τηλεγραφεί «υποδεικνύοντας την οργάνωση κάποιας υποδοχής». Στο αεροδρόμιο τους υποδέχονται δύο γυναίκες, «η μάνα μου και η Ιωάννα Τσάτσου. Κανείς άλλος». H θριαμβευτική υποδοχή του Σεφέρη γίνεται οκτώ χρόνια μετά την επιστροφή του από τη Σουηδία. Το απόγευμα της κηδείας του (22 Σεπτεμβρίου 1971) αυτόκλητος, σύσσωμος ο αθηναϊκός λαός υποδέχεται τον ποιητή του, ενώ ο ίδιος είχε ήδη αναχωρήσει μία ημέρα πριν.

Ο κ. Γιώργης Γιατρομανωλάκης είναι καθηγητής της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών.

 

Δημοσιεύτηκε στο Βήμα, την Κυριακή 26 Οκτωβρίου 2003

 

❦

 

Φιλοσοφία Β΄ λυκείου (5) - 1.4 Φιλοσοφία και κοινωνία

Η αλληγορία του σπηλαίου

 

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: Ξεκινώντας από την απορία 

Ενότητα τέταρτη: Φιλοσοφία και κοινωνία

 

Βασικά σημεία
Αμφισβητήσεις της αξίας της φιλοσοφίας	(α) η φιλοσοφία μοιάζει άσκοπη και απρόσιτη γιατί: - είναι δύσκολη, απαιτεί πολλή σκέψη για θέματα που δε φαίνονται να έχουν άμεση σχέση με την καθημερινή ζωή.   -  συχνά δεν καταλήγει σε συγκεκριμένες θέσεις. - η σε βάθος σκέψη θεωρείται από κάποιους εμπόδιο στην πράξη. - άλλωστε, πολλοί φιλόσοφοι κατηγορήθηκαν και καταδικάστηκαν, γιατί η κριτική τους στάση και οι ιδέες τους θεωρήθηκαν βλάσφημες ή αιρετικές. Ήδη ο Πλάτων επιχείρησε να δείξει τη δύσκολη θέση του φιλοσόφου με την αλληγορία του σπηλαίου.
Η χρησιμότητα της φιλοσοφίας	(α) ο άνθρωπος έχει έμφυτο ενδιαφέρον για τις θεωρητικές αναζητήσεις. (β) η φιλοσοφία καλλιεργεί την κριτική ικανότητα και διευρύνει τους ορίζοντες. (γ) οι θεωρητικές συλλήψεις πολλών στοχαστών αργότερα επικρατούν στις κοινωνίες (π.χ. οι ιδέες για τα ανθρώπινα δικαιώματα, την ισονομία, τη θέση της γυναίκας κλπ.)

Η αλληγορία του σπηλαίου: δεσμώτες και σκιές

Νεοελληνική Γλώσσα Γ΄ λυκείου (3) - Ζωτικής σημασίας η επαφή των παιδιών με τη Φύση (περιβάλλον, σχεδιάγραμμα θέματος)

Πριν δείτε το κριτήριο και το ενδεικτικό σχεδιάγραμμα, μπορείτε να παρακολουθήσετε ένα ενδιαφέρον βίντεο σχετικό με τη ρύπανση του πλανήτη από τα πλαστικά. Έχει ελληνικούς υποτίτλους: 

Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Β΄ λυκείου (3) - Βουτυράς, Παραρλάμα

Δημοσθένης Βουτυράς (1872-1958)

 

Δημοσθένης Βουτυράς, Παραρλάμα

Το κλίμα της πεζογραφίας του Βουτυρά  

Στις αρχές του ’20 παρατηρείται κάποια, ευεξήγητη λόγω της γενικής κατάστασης, στασιμότητα στην πεζογραφία από την άποψη ότι δεν εμφανίζονται, εκτός από ελάχιστες εξαιρέσεις, νέοι πεζογράφοι. Δεσπόζει ο Δημοσθένης Βουτυράς (1871-1958), ο οποίος γράφει σύντομα διηγήματα με τοπικό πλαίσιο το περιθώριο της αστικής ζωής (φτωχογειτονιές, απόμακρες συνοικίες και ερημιές) και με απομονωμένους λαϊκούς ανθρώπους, που συνθλίβονται από τις δυσκολίες και που έχουν την αίσθηση της αποτυχίας.

Γιώργος Παγανός, Η νεοελληνική πεζογραφία, Θεωρία και πράξη, α΄ τόμος, εκδ. Κώδικας, 1999, σελ.119-120.

Ιστορία Α΄ λυκείου (4) - Ομηρική εποχή

Η Κάθοδος των Δωριέων από τις περιοχές της Ηπείρου προς τα νότια καθώς και άλλων ελληνικών φύλων, όπως αποδίδεται από τον H.G. Wells στο έργο του The Outline of History (1920)

 

 

Ομηρική εποχή (1100-750)

 

Βασικά σημεία

 

 

1. Ομηρική εποχή (1100-750), σ. 76  

(α) ποια τα βασικά χαρακτηριστικά της περιόδου; 
Πρόκειται για μεταβατική εποχή: σημειώνονται αναστατώσεις και συνεχείς μετακινήσεις ελληνικών φύλων. 

Νεοελληνική Γλώσσα Β΄ λυκείου (2) - Περίληψη

Οδηγίες για τη σύνταξη της περίληψης 

Πέρα από όσα αναφέρονται παρακάτω, χρήσιμη θεωρία για την περίληψη μπορείτε να διαβάσετε στο ηλεκτρονικό βοήθημα για τη Νεοελληνική Γλώσσα του Υπουργείου Παιδείας. Μόλις εμφανιστεί η σελίδα, πρέπει να πατήσετε τον σύνδεσμο Θεωρία σχετικά με τη συγγραφή της περίληψης.

Αρχαία Ελληνικά Α΄ λυκείου (5) - Ξενοφώντας, 2.2.16-23

Ξενοφών, Ελληνικά, Βιβλίο 2, Κεφάλαιο 2, §§ 16-23 

Βασικά σημεία και σύντομος σχολιασμός

§ 16 - 17 Ποιος ήταν ο Θηραμένης; Τι πρότεινε στη συνέλευση των Αθηναίων και ποια τα κίνητρά του;	Θηραμένης: ο ολιγαρχικός πολιτικός πείθει τους Αθηναίους να τον στείλουν ως πρεσβευτή στο Λύσανδρο και κατόπιν στη Σπάρτη, για να διαπραγματευτεί με τους εφόρους το σημαντικό για τους Αθηναίους ζήτημα των μακρών τειχών. Από την αφήγηση φαίνεται ξεκάθαρα ότι ο Θηραμένης δεν είχε σκοπό να διαπραγματευτεί κατά το συμφέρον της Αθήνας, λόγω των φιλολακωνικών του πεποιθήσεων. [δείτε και τα σχόλια στη σ.74 του σχολικού βιβλίου]
§ 18 - 19 Πώς χειρίστηκε ο Λύσανδρος την κατάσταση;	εφόρους: εκλέγονταν πέντε στην αρχαία Σπάρτη από την Απέλλα, τη συνέλευση των πολιτών. Την εποχή που διαδραματίζονται τα γεγονότα η εξουσία τους ήταν απεριόριστη και καμία απόφαση δεν μπορούσε να ληφθεί χωρίς την έγκρισή τους. Γι’ αυτό ο Λύσανδρος παραπέμπει τον Θηραμένη στους εφόρους. Παράλληλα, κερδίζει χρόνο που μετράει σε βάρος των Αθηναίων.
§ 19 - 20 Ποιες απόψεις για την τύχη των Αθηναίων ακούστηκαν στη συνέλευση που έγινε στη Σπάρτη;	Οι σύμμαχοι των Σπαρτιατών (κυρίως οι Κορίνθιοι και οι Θηβαίοι) δείχνουν ωμότητα και μανία εκδίκησης, ζητώντας τον αφανισμό των Αθηναίων αντί για σύναψη ειρήνης.  Οι Σπαρτιάτες, ψυχραιμότεροι, δείχνουν μεγαλοψυχία και σεβασμό απέναντι στους νικημένους: δεν θέλουν την υποδούλωσή τους, γιατί οι Αθηναίοι είναι ομοεθνείς και έδειξαν ηρωισμό κατά τους Περσικούς πολέμους (Πλαταιές, Σαλαμίνα). Οι Σπαρτιάτες δείχνουν επίσης διπλωματικότητα, γιατί η απόφασή τους αναγκάζει τους Αθηναίους να τους χρωστούν ευγνωμοσύνη. Τελικά, οι Λακεδαιμόνιοι ζητούν: (α) κατεδάφιση των τειχών της Αθήνας και του Πειραιά, (β) παράδοση όλων σχεδόν των αθηναϊκών πλοίων, (γ) να επιστρέψουν οι εξόριστοι ολιγαρχικοί Αθηναίοι στην πόλη τους, (δ) να είναι οι Αθηναίοι σύμμαχοί τους και να υπακούν στις αποφάσεις τους.
§ 22 - 23 Πώς αντέδρασαν οι Αθηναίοι, όταν ο Θηραμένης ανακοίνωσε τις σπαρτιατικές προτάσεις;	Οι Αθηναίοι αγωνιούσαν, γιατί η πείνα τους πίεζε και πολλοί είχαν πεθάνει. Λίγοι αντέδρασαν στις προτάσεις των Σπαρτιατών και οι περισσότεροι αποδέχθηκαν τους όρους της ειρήνης, που ήταν βαρείς. Οι εξόριστοι Αθηναίοι ολιγαρχικοί επέστρεψαν και γκρέμισαν τα τείχη. Η κατεδάφιση των τειχών θεωρήθηκε απαλλαγή από την τυραννική αθηναϊκή ηγεμονία.

Φιλοσοφία Β΄ λυκείου (4) - 1.3 Κλάδοι της φιλοσοφίας και επιστήμες

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: Ξεκινώντας από την απορία 
Ενότητα τρίτη: Κλάδοι της φιλοσοφίας και επιστήμες 

 

1. Βασικοί κλάδοι της φιλοσοφίας

Κλάδοι	Τι ερευνούν;
Γνωσιολογία	Τις  δυνατότητες της γνώσης
Μεταφυσική ή οντολογία	Την ουσία της πραγματικότητας
Πρακτική φιλοσοφία ή αξιολογία (ηθική, πολιτική φιλοσοφία, αισθητική)	Τις αρχές ή αξίες που ρυθμίζουν την ανθρώπινη συμπεριφορά
Λογική	Την ορθή σκέψη

2. Επιχειρήματα 
(α) είναι απαραίτητα στη φιλοσοφική αναζήτηση, γιατί οι απόψεις πρέπει να τεκμηριώνονται.

(β) η οργάνωση ενός επιχειρήματος: μια σειρά προτάσεων (προκείμενες) που καταλήγουν με λογική διαδικασία σε ένα συμπέρασμα. [δείτε την έννοια του επιχειρήματος στο Γλωσσάρι Όρων (σελ.279), όπου εξηγείται τι είναι προκείμενες και τι εγκυρότητα.]
(γ) εγκυρότητα και αλήθεια επιχειρήματος: για τις έννοιες αυτές δείτε παρακάτω την ενότητα επιχειρήματα.

Φιλοσοφία Β΄ λυκείου (3) - 1.2 Βασικοί στόχοι της φιλοσοφικής δραστηριότητας

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: Ξεκινώντας από την απορία

Ενότητα δεύτερη: Βασικοί  στόχοι  της  φιλοσοφικής  δραστηριότητας

Βασικά σημεία
Οι έννοιες	(α) συχνά η φιλοσοφική αναζήτηση ξεκινά από κάποιες θεμελιώδεις έννοιες που χρειάζονται διευκρίνιση. (β) μερικές βασικές έννοιες: εαυτός, πραγματικότητα, χρόνος, ελευθερία, δικαιοσύνη, ομορφιά, νόμος κλπ.
Αιτιολόγηση βασικών πεποιθήσεων	(α) Φιλοσοφική στάση σημαίνει ότι απορούμε για ό,τι ο κοινός νους θεωρεί αυτονόητο. (β) Συχνά οι αισθήσεις και η λογική μας σφάλλουν, ώστε τα προφανή να μην είναι σταθερά και αναλλοίωτα και να χρειάζεται κάποτε να αλλάξουν. Το ίδιο αλλάζουν και οι αρχές που διέπουν τις επιστημονικές έρευνες. (γ) Από τη σκοπιά του φιλοσόφου, αυτό σημαίνει πως κάθε άποψη ή πεποίθηση απαιτεί αιτιολόγηση.
Ο κόσμος και ο άνθρωπος	(α) Η κοινή εμπειρία μας, η θρησκεία, οι επιστήμες, η τέχνη μάς φανερώνουν διαφορετικές όψεις του κόσμου, οι οποίες μπορεί και να συγκρούονται μεταξύ τους. (β) Επιδίωξη των φιλοσόφων, από την αρχαιότητα ακόμη, ήταν να συνδυάσουν τις ποικίλες θεωρίες και αντιλήψεις, έτσι όπως διατυπώνονταν ως γενικές αρχές, και να επιτύχουν μια συνολική θεώρηση του κόσμου με λογική συνοχή, δηλαδή χωρίς αντιφάσεις.
Πώς πρέπει να ενεργώ και να ζω;	(α) Η φιλοσοφία είχε πάντα και πρακτική κατεύθυνση: επιχειρούσε να κατευθύνει τους ανθρώπους στην καλύτερη δυνατή ζωή. (β) η φιλοσοφία για την αρχαιοελληνική σκέψη ήταν και τέχνη του βίου.