Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Β΄ λυκείου (3) - Βουτυράς, Παραρλάμα

Δημοσθένης Βουτυράς (1872-1958)

 

Δημοσθένης Βουτυράς, Παραρλάμα

Το κλίμα της πεζογραφίας του Βουτυρά  

Στις αρχές του ’20 παρατηρείται κάποια, ευεξήγητη λόγω της γενικής κατάστασης, στασιμότητα στην πεζογραφία από την άποψη ότι δεν εμφανίζονται, εκτός από ελάχιστες εξαιρέσεις, νέοι πεζογράφοι. Δεσπόζει ο Δημοσθένης Βουτυράς (1871-1958), ο οποίος γράφει σύντομα διηγήματα με τοπικό πλαίσιο το περιθώριο της αστικής ζωής (φτωχογειτονιές, απόμακρες συνοικίες και ερημιές) και με απομονωμένους λαϊκούς ανθρώπους, που συνθλίβονται από τις δυσκολίες και που έχουν την αίσθηση της αποτυχίας.

Γιώργος Παγανός, Η νεοελληνική πεζογραφία, Θεωρία και πράξη, α΄ τόμος, εκδ. Κώδικας, 1999, σελ.119-120.

Η περίπτωση του Δημοσθένη Βουτυρά (1871-1958) είναι ολότελα διαφορετική. Ξεκινά κι αυτός γύρω στα 1900 με σύντομα διηγήματα στην καθιερωμένη ηθογραφική γραμμή και τα συγκεντρώνει σ’ ένα μικρό τόμο το 1902. Η ηθογραφία του μετατοπίζει το ενδιαφέρον της από το περιβάλλον του χωριού (με τη νοσταλγική και ωραιοποιημένη ανάμνηση) στις φτωχογειτονιές και τις απόμερες συνοικίες της σύγχρονης πόλης, στη μίζερη και αποτυχημένη ζωή των ανθρώπων της. Τα διηγήματά του αρχίζουν, γύρω ή λίγο πριν το 1920, να κινούν ζωηρότερο το ενδιαφέρον ιδίως των νέων και να συγκεντρώνονται σε τόμους που εκδίδονται σε μικρές χρονικές αποστάσεις από το 1920 και ύστερα. Το πράγμα δεν είναι βέβαια τυχαίο· οι ανακατατάξεις στην πολιτική και στην κοινωνική ζωή, και ακόμα το πνεύμα της παρακμής και της διάλυσης, που το είδαμε εκφρασμένο και στην ποίηση μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, είναι πρόθυμο να δει με συμπάθεια και συμμετοχή την εικόνα αυτή της αποτυχίας και της μοιρολατρίας που προσφέρουν τα διηγήματα του Βουτυρά. Στη δεκαετία του 1920-30 ο Βουτυράς βρίσκεται στο κέντρο του λογοτεχνικού ενδιαφέροντος και επηρεάζει (βλαβερά, θα λέγαμε) ένα πλήθος νέους λογοτέχνες. Η παραγωγή του είναι πληθωρική πάντα αλλά και ατημέλητη· το γράψιμο άλλωστε του ήταν σαν ανάγκη βιολογική, για την οποία δεν κατέβαλλε και πολύ κόπο. Θα εξακολουθήσει να γράφει ως το θάνατό του, μένοντας όμοιος και ανεξέλικτος σ’ όλο το μακρύ διάστημα της λογοτεχνικής του δράσης.

Λίνος Πολίτης, Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, εκδ. ΜΙΕΤ, 1993, σελ.259-260.

Το διήγημα παραμένει ένα είδος που ζητούν επιμόνως τα περιοδικά και οι εφημερίδες. Ας μην ξεχνούμε ότι ο Ξενόπουλος ζει από την πένα του. Από την πένα του ζει και ο Δημοσθένης Βουτυράς (1871-1958), που αναλογίζεται τις χαμένες ευκαιρίες να αναμετρηθεί με ένα μυθιστόρημα στο ύψος των προσδοκιών του. Όπως ομολογούσε με πικρία: «…ζητούσαν όλο μικρά διηγήματα για να δίνουν λίγα χρήματα». Η αλήθεια είναι ότι ο Βουτυράς έγραψε για πολλά χρόνια, σχεδόν αποκλειστικά και ανελλιπώς, μόνο διηγήματα, ξεκινώντας από τις αρχές του αιώνα. Στα διηγήματά του η πλοκή αναπτύσσεται γοργά, πολλές φορές τα γεγονότα αναφέρονται υπαινικτικά […]. Ο Βουτυράς πρόσεξε μερικά πρόσωπα που ζούσαν στις φτωχογειτονιές έξω από τον Πειραιά, ανθρώπους του περιθωρίου, αλήτες ή ταλαιπωρημένους ανθρώπους.

Στις εφημερίδες διοχέτευε και ο Δ. Βουτυράς με ταχύτατο επίσης ρυθμό τα διηγήματά του με ανθρώπινες μορφές καταθλιπτικές του υποπρολεταριάτου και των προαστίων της πρωτεύουσας.

Mario Vitti, Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, εκδ. Οδυσσέας, 2003, σελ.360-361 και 391.

 

Βίνσεντ βαν Γκογκ, Οι Πατατοφάγοι (ελαιογραφία, 1885)

 

Σύντομος σχολιασμός κύριων σημείων

Τα πρόσωπα 
Στο πρώτο μέρος του διηγήματος ο συγγραφέας δίνει το πορτρέτο του πρωταγωνιστή: του Φάρμα, ενός εργάτη που μόνο αισθανόταν μίσος, το μόνο ανθρώπινο που του έμενε. Πρόκειται για έναν άνθρωπο χωρίς οικογένεια («Και θυμόταν ότι είχε πατέρα, που φορούσε φέσι και κόκκινο ζωνάρι, και μάνα της οποίας είχε ξεχάσει και αυτής τη μορφή…»), χωρίς προσωπική ζωή («Τη γυναίκα την είχε λησμονήσει και κανείς Δαίμονας δεν καταδεχόταν να του τη φέρει στο νου…»), δέσμιου της δουλειάς και του κρασιού («Άλλο τίποτα! Όλα τα άλλα τα είχε φάει το γύρισμα της ρόδας και έπειτα το κρασί, που έπινε για ξεκούρασμα.»). Κανένα άλλο πρόσωπο δεν κατονομάζεται, αφού ο μόνος χαρακτήρας που πρέπει να φωτιστεί είναι ο Φάρμας.

Ενότητες και περιεχόμενο 
Το διήγημα μπορεί να χωριστεί σε τρεις ενότητες:

(α) ο Φάρμας [από την αρχή έως σα να μιλούσε τη γλώσσα της ρόδας, επήγαινε να κοιμηθεί. (§5)]
(β) το επεισόδιο της ταβέρνας [Είχε και παρέα στο κρασοπουλειό που πήγαινε, ως Ήταν το μόνο, που μπόρεσε να χαραχθεί στο νου του μαζί με τους κρότους της ρόδας. (§8)].
(γ) το κόλπο του Φάρμα και οι αντιδράσεις.

Αφηγηματική τεχνική 
1. Τύπος του αφηγητή: είναι μη δραματοποιημένος (ετεροδιηγητικός), αφού αφηγείται μια ιστορία στην οποία δε συμμετέχει.
2. Εστίαση: μηδενική· ο αφηγητής είναι παντογνώστης, αφού αφηγείται όχι μόνο πράξεις αλλά και βαθύτερες σκέψεις και συναισθήματα των προσώπων σαν να διαβάζει το μυαλό και την ψυχή τους.

• Το πρωί άλλος θόρυβος. Ο καταστηματάρχης κιτρίνισε πολύ. Ζητούσε τον άνθρωπο, αλλ' έξαφνα φοβήθηκε μη δεν ήταν άνθρωπος. 
• Η ιδέα πάλι μην κάποιος ήθελε να παίξει, να τον γελωτοποιήσει, τον έκανε έξω φρενών. 
• Ήθελαν να πουν φάντασμα, αλλά δεν τολμούσαν... 

3. Βασικοί αφηγηματικοί τρόποι:
(α) μίμηση: μεικτός τρόπος· στο διήγημα έχουμε συνδυασμό αφήγησης, που κυριαρχεί, και διαλόγου, που δηλώνεται με τις παρεμβολές άλλων προσώπων σε ευθύ λόγο. Παράδειγμα: 
     Το πρωί, όταν πήγε στην εργασία, επρόσεχε να δει τι θα γίνει για τη λέξη. Και δεν πέρασε πολύ και άκουσε τη φωνή του καταστηματάρχη να φωνάζει:
      — Τι είναι αυτό εκεί! Ποιος το 'γραψε αυτό;
      Η φωνή του καταστηματάρχη ήταν σα φοβισμένη.
     Όλοι άφησαν τις δουλειές τους και τρέξανε να δουν.
      — Παραρλάμα!
     Η λέξη, που έβγαλε το κρανίο του, βρισκότανε στα χείλη όλων. […]
     Το πρωί άλλος θόρυβος. Ο καταστηματάρχης κιτρίνισε πολύ. Ζητούσε τον άνθρωπο, αλλ’ έξαφνα φοβήθηκε μη δεν ήταν άνθρωπος. Και όμως είπε δυνατά:
     — Πρέπει να βρεθεί!
     Η ιδέα πάλι μην κάποιος ήθελε να παίξει, να τον γελωτοποιήσει, τον έκανε έξω φρενών και φώναζε ότι θα τους διώξει όλους. 

(β) περιγραφή: της επιφάνειας του τραπεζιού στο σπίτι του Φάρμα. Ένα χαρακτηριστικό σημείο που δείχνει τις συνθήκες εγκατάλειψης και αθλιότητας (το ξεροκόμματο, οι σάπιες ελιές πάνω στο χαρτί -όχι σε πιάτο- η ανενόχλητη μύγα).  

 

❧

Θέλω κι άλλο!

• Στο άρθρο της Βικιπαίδειας μπορείτε να διαβάσετε περισσότερες πληροφορίες για τη ζωή και το έργο του συγγραφέα. Επίσης, στο YouTube μπορείτε να παρακολουθήσετε ένα σχετικό ολιγόλεπτο βίντεο που βασίζεται στο graphic novel του Θανάση Πέτρου (σχέδιο) και τον Δημήτρη Βανέλλη (διασκευή του διηγήματος του Βουτυρά).
• Δείτε την παρουσίαση που χρησιμοποιήσαμε στην τάξη, για να προσεγγίσουμε τη θεωρία του σχολικού βιβλίου: τον τύπο του αφηγητή, την εστίαση, τους αφηγηματικούς τρόπους (διήγηση-μίμηση), όπως και τα ρεύματα του ρεαλισμού, του νατουραλισμού και της ηθογραφίας.

 

❦