Ιστορία Β΄ Γυμνασίου (28) - Επιστήμη και Τεχνολογία

Μικρογραφία χειροσίφωνα υγρού πυρός από το έργο Πολιορκητικά του Ήρωνος του Βυζάντιου, 10ος αι. (πηγή: Βικιπαίδεια)

 

Επιστήμη και Τεχνολογία

 

Βασικά σημεία

 

1. Επιστήμες

Τα επιστημονικά πεδία που κυρίως αναπτύχθηκαν στο Βυζάντιο ήταν το Δίκαιο, η Ιατρική, η Αστρονομία, τα Μαθηματικά και η Γεωγραφία. Οι φυσικές επιστήμες δεν καλλιεργήθηκαν ιδιαίτερα λόγω της επίδρασης της θρησκείας στη σκέψη και στη ζωή των Βυζαντινών.

 

2. Εφευρέσεις

(α) υγρόν πύρ

Το υγρό πυρ, η σπουδαιότερη εφεύρεση των Βυζαντινών, ήταν ένα μείγμα από εύφλεκτα υλικά που εκτοξευόταν εναντίον εχθρικών στόχων με ειδικούς σωλήνες. Το όπλο αυτό φάνηκε σωτήριο στους Βυζαντινούς, όταν οι Άραβες πολιορκούσαν την Κωνσταντινούπολη.

 

(β) οπτικός τηλέγραφος

Επρόκειτο για ένα σύστημα μετάδοσης σημάτων, που ειδοποιούσε γρήγορα για τις αραβικές επιδρομές. Η επινόηση αποδίδεται στον Λέοντα τον Φιλόσοφο ή Μαθηματικό.

 

Χειροβομβίδες που γεμίζονταν με υγρόν πυρ. Φρούριο των Χανίων, 10ος και 12ος αι. Εθνικό Ιστορικό Μουσείο, Αθήνα (πηγή: Βικιπαίδεια)

 

 

Πηγές και παραθέματα

 

[Το ὑγρὸν πῦρ]

Στις ναυμαχίες αυτές [του 678] χρησιμοποιήθηκε μάλλον για πρώτη φορά το περίφημο ὑγρὸν πῦρ (ἑλληνικὸν πῦρ), το οποίο προσέφερε στη συνέχεια ανυπολόγιστες υπηρεσίες στους Βυζαντινούς. Το ὑγρὸν πῦρ ήταν εκρηκτική ύλη και το εφεύρε ο Έλληνας αρχιτέκτονας Καλλίνικος, που μετανάστευσε στο Βυζάντιο από τη Συρία· η κατασκευή ήταν γνωστή μόνο στους Βυζαντινούς. Με την βοήθεια ενός σωλήνα γνωστού ως «σιφώνιον» μπορούσε να εκτοξευθεί σε μεγάλη απόσταση πάνω στα εχθρικά πλοία και προκαλούσε καταστρεπτικές πυρκαγιές.

Georg Ostrogorsky, Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους

 

Αποφασιστικό ρόλο στην αποτυχία των Αράβων έπαιξε και η χρησιμοποίηση από τους Βυζαντινούς του υγρού πυρός, εμπρηστικής ουσίας από θείο, νίτρο και πίσσα η νάφθα, που εφευρέθηκε ή τουλάχιστο τελειοποιήθηκε από τον Έλληνα αρχιτέκτονα Καλλίνικο, που καταγόταν από τη Συρία.

Ι. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους

 

Η ιδιορρυθμία του πυρός ήταν ότι έκαιε ακόμη και επάνω στο νερό. Για ένα αρκετά μεγάλο χρονικό διάστημα η σύνθεση του πυρός κρατήθηκε προσεκτικά μυστική και το νέο όπλο οδήγησε πολλές φορές το στόλο του Βυζαντίου στην επιτυχία.

Α. Βασίλιεφ, Ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας

 

 

Ο οπτικός τηλέγραφος

Οι Βυζαντινοί είχαν εγκαταστήσει μια σειρά φρυκτωριών σε κορυφές βουνών που ξεκινούσε α­πό τη νότια Μικρά Ασία και κατέληγε στον Φάρο του παλατιού της Κωνσταντινουπόλεως. Όταν ο εχθρός περνούσε κάποιο από τα περάσματα, τα γνωστά ως Κιλίκιαι Πύλαι αναβόταν προειδοποιητική φωτιά στο φρούριο Λούλον, που βρισκόταν στην κορυφή ενός βουνού ύψους 1.000 περίπου ποδιών (330 μέτρα), το όποιο δέσποζε των Κιλικίων Πυλών από απόσταση περίπου 80 χιλιομέτρων. Αυτός ο ζωτικής στρατηγικής σημασίας δρόμος, που περνά μέσα από την οροσειρά του Ταύρου, καλύπτει περισσότερα από 100 χιλιόμετρα στα νότια του κεντρικού οροπεδίου της Μικράς Ασίας και οδηγεί στην πεδιάδα τής Κιλικίας. Με τον έλεγχό του επιτυγχανόταν η παρακολούθηση των κι­νήσεων προς τα βόρεια, δηλαδή προς την Καππαδοκία και τις λοιπές βυζαντινές κτήσεις και προς τα νότια, δηλαδή προς τις αραβικές κτήσεις. Έτσι, μόλις η φρουρά του Λούλου αντιλαμβανόταν εχθρούς, άναβε τη φρυκτωρία και έδινε το σύνθημα στον επόμενο ορεινό σταθμό, τον Αργαίο. Οι επόμενοι σταθμοί ήταν [...χρησιμοποιούνταν επτά ενδιάμεσοι] και τέλος, ο Φάρος του παλατιού της Κωνσταντινούπολης. Το μήνυμα έκανε λιγότερο από μια ώρα να φθάσει από το Λούλον στο Φά­ρο. Η μέση απόσταση μεταξύ δύο σταθμών ήταν λίγο μικρότερη από 100 χλμ. [...]

Ο οπτικός αυτός τηλέγραφος ήταν βέβαια ορατός τις βραδινές κυρίως ώρες, αλλά φαίνεται ότι οι Βυζαντινοί είχαν επινοήσει ένα σύστημα συναγερμού με καπνό, ορισμένου χρώματος, που ήταν ορατός και την ημέρα.

Εκδοτική Αθηνών, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους τ. Η', 268.

 

Χάρτης της αλυσίδας φρυκτωριών που συνέδεαν την Κωνσταντινούπολη με τις Κιλίκιες Πύλες. Θεωρείται έργο του Λέοντα του Μαθηματικού. (πηγή: Βικιπαίδεια)

 

[Εξηγώντας μιαν έκλειψη Ηλίου]

Πέθανε όμως και η βασίλισσα Ειρήνη, γυναίκα συνετή και ικανή να κυβερνά κι ενσάρκωνε εντυπωσιακά τη βασιλική μεγαλοπρέπεια. Κι επιπλέον ευφραινόταν με τα αναγνώσματα και άκουγε τους σοφούς με ευχαρίστηση· και τους τιμούσε υπερβολικά, όπως μπορούμε να το καταλάβουμε από το εξής: όταν δηλαδή έγινε έκλειψη ηλίου που βρισκόταν στον αστερισμό του Καρκίνου κατά το μεσημέρι, επειδή έτσι ήρθαν τα πράματα κι εγώ γύρισα στις σκηνές του βασιλιά –γιατί ο βασιλιάς είχε κατασκηνώσει στην τοποθεσία που ονομάζεται Περίκλυστρα^[1], μαζί με τη βασίλισσα- με ρώτησε η Ειρήνη ποια ήταν η αιτία της έκλειψης. Κι εγώ βέβαια δεν ήμουν σε θέση να δώσω επακριβή απάντηση –διότι είχα μόλις καταπιαστεί με τα μυστήρια της φιλοσοφίας σαν μαθητής του σοφού Βλεμμύδη^[2]- παρ’ όλα αυτά όμως με την κατατόπιση που, στον βαθμό που ήταν αναμενόμενο, είχα από τον δάσκαλό μου, έλεγα ότι η αιτία της συσκότισης είναι η επικάλυψη της σελήνης κι ότι μας φαίνεται ότι εξαφανίζεται ο Ήλιος, αλλά δεν είναι αληθινή η απώλεια του φωτός του, αυτό όμως μάλλον συμβαίνει στη σελήνη, όταν σκιαστεί από την παρεμβολή της Γης –γιατί το φως της, για το οποίο καμαρώνει, το δανείζεται από τον Ήλιο. Επειδή όμως η συζήτηση επιμηκυνόταν υπερβολικά κι αντέκρουε τα όσα έλεγα ο γιατρός Νικόλαος^[3], άνθρωπος που, ενώ γνώριζε ελάχιστα πράγματα από τη φιλοσοφία, ήταν ασυναγώνιστος στην τέχνη του και ιδιαίτερα στην πρακτική ιατρική· αυτόν τον αγαπούσε πολύ η βασίλισσα και είχε τιμηθεί με το αξίωμα του ακτουάριου. Επειδή λοιπόν αυτός πρόβαλλε αντίλογο, ενώ εγώ πολυλογούσα, σε κάποια στιγμή της συζήτησης η βασίλισσα με αποκάλεσε ανόητο· κατόπιν όμως, σα να είχα κάνει κάτι άπρεπο, απευθυνόμενη στον βασιλιά είπε: «Αποκαλώντας τούτον ανόητο [μωρόν] με απρέπεια μίλησα». Κι ο βασιλιάς απάντησε: «Δεν είπες κάτι παράδοξο· διότι είναι παλικαράκι^[4]». (Τότε δηλαδή ήμουν εικοσιενός ετών και δεν είναι αταίριαστη εντελώς η προσφώνηση αυτουνού). Όμως η βασίλισσα είπε: «Δεν πρέπει εμείς βέβαια να αποκαλούμε με αυτόν εδώ τον τρόπο έναν που εκθέτει φιλοσοφικές απόψεις». Αυτά τα ανέφερα, για να δηλώσω με παραστατικό τρόπο το πόσο αγαπούσε αυτή τις φιλοσοφικές θεωρίες και τιμούσε όσους τις γνώριζαν.

Όπως έχω πει λοιπόν, πέθανε αυτή η βασίλισσα, ενώ πιστεύω ότι  έκλειψη Ηλίου προοιώνισε το θάνατό της. Κι ένας κομήτης μάλιστα έξι μήνες πριν είχε εμφανιστεί κατά το Βορρά· είχε μακριά γενειάδα και ήταν ορατός για τρεις μήνες, ενώ εμφανιζόταν όχι σ’ έναν, αλλά σε πολλούς τόπους.

Γεώργιος Ακροπολίτης, Χρονική Συγγραφή, κεφ. 39, μτφρ. Σπ. Σπυρόπουλος, εκδ. Ζήτρος, 2004

 

[1] Τοποθεσία πολύ κοντά στη Σμύρνη.

[2] Ο Νικηφόρος Βλεμμύδης (1197-1269) ήταν Βυζαντινός κληρικός, αστρονόμος και φιλόσοφος.

[3] Πρόκειται για τον γιατρό Νικόλαο Μυρεψό, που καταγόταν από την Αλεξάνδρεια και υπηρέτησε στην αυλή του Ιωάννη Γ΄ Δούκα Βατάτζη (1222-1254). Ήταν ειδικός στην κατασκευή και χρήση αρωματικών ελαίων (μύρων) και αλοιφών για τη θεραπεία νόσων.

[4] Η βασίλισσα τον αποκάλεσε «μωρόν» και ο βασιλιάς, για να σώσει την κατάσταση, έκανε ένα λογοπαίγνιο με τις δύο σημασίες της λέξης μωρός: ανόητος και μικρό παιδί. Ο Ακροπολίτης (1217-1282), όπως αναφέρει και ο ίδιος, ήταν τότε πολύ νέος.

 

Θέλω κι άλλο!

Πληροφορίες για τις φρυκτωρίες αναφέρονται στην ομιλία του Άγγελου Χανιώτη Η τεχνολογία της νύχτας στον αρχαίο ελληνικό κόσμο (στο 27΄ - 34΄, δείτε την ομιλία μαγνητοσκοπημένη εδώ ή εδώ).

 

❦