Φιλοσοφία Β΄ λυκείου (2) - 1.1 Η ιδιαιτερότητα της φιλοσοφικής σκέψης

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: Ξεκινώντας από την απορία 

Ενότητα πρώτη: Η ιδιαιτερότητα της φιλοσοφικής σκέψης

Βασικά σημεία
Το ερώτημα	(α) τα ερωτήματα είναι η αρχή/αφορμή της φιλοσοφικής αναζήτησης και συζήτησης. (β) τα χαρακτηριστικά τους: - δύσκολα αλλά συνηθισμένα, - σαν εκείνα που αντιμετωπίζει η επιστήμη, [δείτε εδώ ένα σύντομο βίντεο για ένα κλασικό παράδειγμα επιστημονικού ερωτήματος (μπορείτε να ρυθμίσετε τους υπότιτλους στα ελληνικά). Επίσης, εδώ ένα βίντεο που εξηγεί με απλά λόγια την επιστημονική μέθοδο.] - είναι ιδιαίτερα, προκαλούν αμηχανία/δέος· οδηγούν σε αδιέξοδα → θεωρούνται ερωτήματα οριακά, θεμελιώδη ή έσχατα.
Οι απαντήσεις	(α) συχνά δε βρίσκονται (β) γιατί αξίζει να αναζητήσουμε απαντήσεις: - η προσπάθεια/σκέψη διευρύνει τον πνευματικό μας ορίζοντα και οξύνει την κριτική μας ικανότητα, ανοίγει νέες προοπτικές στη γνώση και στην πράξη, κατ’ επέκταση στη ζωή μας. [δες και τη 2η ερώτηση]
Ορισμός	(α) η φιλοσοφία είναι σκέψη πάνω στην ίδια τη σκέψη και τις δυνατότητές της. [δείτε παρακάτω και μερικούς ακόμη χρήσιμους ορισμούς από τα λεξικά] (β) άλλοτε με τον όρο φιλοσοφία εννοούνται οι θεωρίες των φιλοσόφων. (γ) Το ζήτημα δηλαδή δεν είναι τόσο να μαθαίνει κανείς ένα σύνολο φιλοσοφικών θεωριών ή αντιλήψεων όσο να μαθαίνει πώς να φιλοσοφεί, δηλαδή πώς να σκέπτεται.

Να μελετήσετε τους παρακάτω ορισμούς από τα λεξικά και να τους συγκρίνετε:

- φιλοσοφία: η επιδίωξη της γνώσης, η αναζήτηση της αλήθειας σχετικά με το νόημα της ζωής, την ουσία του κόσμου και τη θέση του ανθρώπου στον κόσμο (Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής).

- φιλοσοφία: η λογική έρευνα και αναζήτηση της φύσης των πραγμάτων και της αλήθειας των όντων και των φαινομένων, της γνώσης, των αξιών κλπ., η συστηματική εξέταση του κόσμου και ο επιστημονικός κλάδος που διαμορφώνεται από αυτήν την προσπάθεια. (Λεξικό Μπαμπινιώτη).

❧

Τι είναι η φιλοσοφία; Όσοι βιάζεστε θα πάρετε μια γρήγορη απάντηση στο βίντεο που ακολουθεί:

Όσοι δεν είναι τόσο βιαστικοί μπορούν να πάρουν πληρέστερη απάντηση στο ερώτημα τι είναι φιλοσοφία στο ακόλουθο βίντεο: ο καθηγητής φιλοσοφίας Θεοδόσης Πελεγρίνης μιλά για τον σκοπό της φιλοσοφίας, τα βασικά της εργαλεία και τη διαφορά της από την επιστήμη και τη θρησκεία. Μετά το βίντεο θα βρείτε ένα σύντομο διάγραμμα της ομιλίας. Τίτλος της διάλεξης: Τι κάνει μόνο ο φιλόσοφος.

3' 20'' τι ακριβώς κάνει η φιλοσοφία; γιατί διαφέρει από την επιστήμη; (6'16'') Πλάτων: φιλοσοφία είναι η διερεύνηση της βαθύτερης ουσίας του κόσμου. Η αλληγορία του σπηλαίου προσπαθεί να εξηγήσει ότι αυτό που φαίνεται διαφέρει από αυτό που υπάρχει -αλλά αυτό κάνει και η επιστήμη. Επομένως, αυτός ο πλατωνικός ορισμός δεν ικανοποιεί.

8' 20'' άλλος πλατωνικός ορισμός: φιλοσοφία είναι η σύλληψη των πρώτων αρχών των πραγμάτων

11' Ζήνων Ελεάτης: μαθητής του Παρμενίδη, που είπε ότι η πραγματικότητα σχηματίζεται από το μυαλό μας. Ζήνων: με βάση τη λογική η κίνηση είναι αδύνατη.

13' οι φιλόσοφοι ασχολούνται όχι τόσο με αυτό που ισχύει, αλλά με αυτό που θα μπορούσε να ισχύει (διαφορά με την επιστήμη). Όμως, το ίδιο κάνει και η τέχνη και η θρησκεία με διαφορετικά μέσα (η τέχνη χρησιμοποιεί χρώματα και υλικά, ενώ η θρησκεία την πίστη).

18' 30'' Τα 4 πρωταρχικά στοιχεία: γη, νερό, αέρας, φωτιά. Ποιο είναι η αρχή του κόσμου; Η λογική μόνη της δεν μπορεί να δώσει λύση. Η εμπειρία μπορεί, π.χ. αν κάποιος πιει διάφορα αλκοολούχα (τζιν, ουίσκι, ρούμι) με σόδα, μπορεί να καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η σόδα μεθάει. Αν όμως πιει μόνο σόδα και μόνο αλκοόλ, θα καταλάβει τι ακριβώς συμβαίνει: η εμπειρία (σε συνδυασμό με τη λογική) του έδωσε τη λύση.

22' λογική και εμπειρία είναι εργαλεία και της επιστήμης: ποια η διαφορά τους;

Η φιλοσοφία στην αρχαιότητα ασκείται στα πλαίσια κάποιας σχολής, όπου υπήρχε έντονος διάλογος. Μόνο οι Πυθαγόριοι άκουγαν ευλαβικά τον δάσκαλο Πυθαγόρα.

26΄ 40'' η φιλοσοφία εξετάζει τα όρια της σκέψης. Γιατί; Γιατί στη φύση του μυαλού μας είναι να σκεφτόμαστε πράγματα που δεν παρατηρούμε, αλλά θα μπορούσαν να υπάρξουν (ή να τα φτιάξουμε). Αυτού του είδους η κατάσταση είναι μια ένδειξη της ελευθερίας του ανθρώπου. Ελεύθερος είναι αυτός που μπορεί να επιλέξει ανάμεσα σε δύο ή περισσότερες επιλογές. Το ζώο έχει κανόνες, αλλά δεν μπορεί να τους αλλάξει. Ο άνθρωπος τους μαθαίνει, αλλά μπορεί να οραματίζεται και να επιφέρει αλλαγές στον κόσμο.

❧

Τα παρακάτω άρθρα δημοσιεύτηκαν στην εφημερίδα Το Βήμα με αφορμή το 23ο Παγκόσμιο Συνέδριο Φιλοσοφίας που έγινε στην Αθήνα (4-10 Αυγούστου 2013). Τίτλος του συνεδρίου «Η φιλοσοφία ως έρευνα και τρόπος ζωής». Στα κείμενα αυτά αναφέρονται μερικές ενδιαφέρουσες απόψεις για τη σημασία της φιλοσοφικής έρευνας και τη θέση της φιλοσοφίας σήμερα στη ζωή μας. Οι υπογραμμίσεις είναι δικές μου.

Τζον Γκλούκερ (φωτό από Το Βήμα)

Τζον Γκλούκερ: Έχουμε ξεχάσει να σκεφτόμαστε

Καθηγητής Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο του Τελ Αβίβ

δημοσίευμα της Τάνιας Μποζανίνου από Το Βήμα

 

Έχει πρακτική αξία η αρχαία ελληνική φιλοσοφία σήμερα; ρωτήσαμε τον Τζον Γκλούκερ, ο οποίος διδάσκει τον Πλάτωνα στο Πανεπιστήμιο του Τελ Αβίβ. «Η φιλοσοφία δεν είναι θεωρητική επιστήμη, αλλά τρόπος ζωής» μας απαντάει σε άπταιστα ελληνικά. «Δεν υπάρχει φιλοσοφία 9΄ με 5΄. Ο φιλόσοφος δεν ασκεί απλώς ένα ακαδημαϊκό επάγγελμα. Στην αρχαιότητα, κάθε σχολή -επικούρειοι, στωικοί κτλ.- είχε τον δικό της τρόπο ζωής, αλλά όλες οι σχολές μοιράζονταν κάτι κοινό: αντιμετώπιζαν τη φιλοσοφία ως κάτι πραγματικό και όχι αφηρημένο. Ο φιλόσοφος έπρεπε να ζει ως φιλόσοφος. Πρόκειται για μια ιδέα που σήμερα πολλοί την (ξανα)ανακαλύπτουν». 

Του ζητάμε να δώσει ένα παράδειγμα για να δείξει πόσο σύγχρονη μπορεί να είναι η αρχαία ελληνική φιλοσοφία. Αναφέρεται στα «Ηθικά» του Αριστοτέλη: «Το κυριότερο πρόβλημα είναι το "τέλος", ο σκοπός της ζωής. Εκεί ο Αριστοτέλης λέει πράγματα που ισχύουν σήμερα. Για παράδειγμα, όλοι αναζητούν την ευδαιμονία, αλλά τι ακριβώς σημαίνει; Υλικές απολαύσεις, δόξα, γνώση; Όσον αφορά τη δόξα, ο Αριστοτέλης λέει ότι δεν μπορεί να αποτελεί μέρος της σωστής ευδαιμονίας γιατί εξαρτάται από άλλους. Αν κάποιος θέλει να είναι ευδαίμων, πρέπει να είναι με αυτάρκεια. Γι' αυτό οι απασχολήσεις του πολιτικού δεν μπορούν να αποτελούν μέρος της ευδαιμονίας». 

Ο κ. Γκλούκερ έμαθε τα νέα ελληνικά «από μεράκι». Ως μέρος των σπουδών του στην κλασική φιλολογία είχε διδαχθεί αρχαία ελληνικά, αλλά αποφάσισε να δοκιμάσει την τύχη του και στην καθομιλουμένη. «Στα νέα ελληνικά είμαι αυτοδίδακτος. Ξεκίνησα διαβάζοντας κείμενα στην καθαρεύουσα, που ήταν λίγο πιο εύκολη για μένα, και μετά πέρασα στη δημοτική». 

Ο κ. Γκλούκερ διδάσκει και ως επισκέπτης καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Κρήτης, στο Ρέθυμνο. «Όλο και λιγότεροι φοιτητές γνωρίζουν αρχαία ελληνικά» παρατηρεί, διευκρινίζοντας ότι η τελευταία φορά που θα χαρακτήριζε ικανοποιητικές τις γνώσεις των φοιτητών του στα αρχαία ήταν πριν από τουλάχιστον έξι χρόνια.

Ως φιλόσοφος, τι θα θέλατε να μεταδώσετε στον κόσμο, στους φοιτητές σας; τον ρωτάμε. «Θα ήθελα να κάνω μερικούς να σκέφτονται» μας απαντά. «Οι περισσότεροι άνθρωποι σκέφτονται μόνο όταν είναι απολύτως απαραίτητο να σκεφτούν. Η έρευνα όμως πρέπει να αποτελεί μέρος του τρόπου ζωής. Δεν πρέπει να πιστεύουμε αυτό που μας λένε, πρέπει να δοκιμάζουμε». 

Ένας φιλόσοφος μπορεί να είναι αισιόδοξος σήμερα με όλα όσα συμβαίνουν γύρω μας -από την οικονομία ως τους πολέμους; Ο κ. Γκλούκερ δηλώνει αισιόδοξος. «Παρά τις ανοησίες της Ιστορίας, ακόμη ζούμε. Ναι, ο φιλόσοφος μπορεί να είναι προσεκτικά αισιόδοξος. Εγώ γεννήθηκα το 1933. Μερικά από τα δεινά του 20ού αιώνα -Ολοκαύτωμα, γκούλαγκ- τα θυμάμαι. Όμως, ακόμα ζούμε. Κι εσείς στην Ελλάδα, βιώσατε την Κατοχή, τη δικτατορία, αλλά ακόμα υπάρχει η ελληνική δημοκρατία. Οι άνθρωποι θα συνεχίσουν να κάνουν ανοησίες, αλλά θέλουν να ζουν· και να ζουν καλά. Αυτό μας κάνει αισιόδοξους». 

Δεν θα μπορούσαμε να μην τον ρωτήσουμε ποια εφαρμογή είναι δυνατόν να έχει η φιλοσοφία στο ισραηλοπαλαιστινιακό ζήτημα. «Στη φιλοσοφία, αν παίρνει κάποιος τη φιλοσοφία στα σοβαρά, πρέπει να εξετάζει και τις δύο πλευρές και να μην αποδέχεται τίποτα χωρίς έρευνα. Αυτό δεν είναι εύκολο, γιατί όταν μιλάμε για τα σημερινά πολιτικά προβλήματα, ο απλός άνθρωπος δεν ξέρει τίποτα. Τα περισσότερα γίνονται κρυφά, πίσω από κλειστές πόρτες. Το μόνο που μπορούμε να κάνουμε είναι να διαβάζουμε εφημερίδες, να ακούμε ραδιόφωνο και να μην πιστεύουμε τίποτα. Να συνεχίσουμε να σκεφτόμαστε». 

Στο Παγκόσμιο Συνέδριο Φιλοσοφίας στην Αθήνα, η ομιλία του κ. Γκλούκερ αναφερόταν στις «Δυσκολίες και απορίες στον πλατωνικό Ίωνα». «Ο τρόπος που προσεγγίζω τους πλατωνικούς διαλόγους δεν είναι ο παραδοσιακός. Οι περισσότεροι ταυτίζουν τον Σωκράτη με τον Πλάτωνα· και θεωρούν όσα λέει πλατωνική φιλοσοφία. Αλλά ο Σωκράτης αλλάζει απόψεις από τον έναν διάλογο στον άλλον, ακριβώς επειδή πρόκειται για διαλόγους και όχι για διαλέξεις. Ο ίδιος ο Πλάτωνας δεν μιλάει στους διαλόγους. Αυτό με κάνει να υποψιάζομαι ότι ο Πλάτωνας δεν ήθελε να γνωρίζουμε τη γνώμη του γιατί αυτό που επιθυμούσε δεν ήταν να μάθουμε τι ακριβώς σκεφτόταν για κάθε πρόβλημα, αλλά να σκεφτόμαστε εμείς οι ίδιοι. Γι' αυτό έγραψε διαλόγους. Και γι' αυτό πολλοί τελειώνουν με απορίες».

«Θα ήθελα να κάνω τους ακροατές μου να αρχίσουν να σκέφτονται», συνεχίζει ο κ. Γκλούκερ. «Επέλεξα τον συγκεκριμένο διάλογο, γιατί στη διάρκειά του ο Σωκράτης εξαπατάει τον Ίωνα πολλές φορές. Ο Σωκράτης βεβαίως μπορεί να εξαπατάει τους συνομιλητές του, αλλά ο Πλάτωνας δεν εξαπατάει ποτέ τους αναγνώστες του».    

 ❖

 

Αλέξανδρος Νεχαμάς (1946), καθηγητής Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Πρίνστον και τακτικό μέλος της Ακαδημίας Αθηνών από τον Μάιο του 2018

Αλέξανδρος Νεχαμάς: Στις ΗΠΑ δεν αρέσει τίποτε ελληνικό, εκτός από το γιαούρτι

συνέντευξη στον Γιάννη Μπασκόζο 

Αλέξανδρος Νεχαμάς: Στις ΗΠΑ δεν αρέσει τίποτε ελληνικό, εκτός από το γιαούρτι «Δεν πιστεύω ότι για να ζήσει ένας άνθρωπος ευτυχισμένος πρέπει να γνωρίζει Όμηρο. Οι ανθρωπιστικές σπουδές κάνουν τους ανθρώπους πιο ενδιαφέροντες» υποστηρίζει ο Αλέξανδρος Νεχαμάς

Οι Αμερικανοί έχουν μια αρνητική γνώμη για μας, αλλά ενδιαφέρονται πιο πολύ για τους Κινέζους, η Ευρώπη αναζητάει ένα όραμα αντίστοιχο ενός Περικλή, οι οικονομολόγοι είναι οι σύγχρονοι αστρολόγοι και η φιλοσοφία μπορεί να παρέμβει στη δημόσια σφαίρα. Αυτοί είναι οι τίτλοι μιας συνέντευξης στην οποία ο καθηγητής Φιλοσοφίας στο Πρίνστον Αλέξανδρος Νεχαμάς, που βρέθηκε με την ευκαιρία του 23ου Παγκόσμιου Συνεδρίου Φιλοσοφίας στην Αθήνα, ανέλυσε τα μικρο- και μάκρο- στοιχεία για μια άλλη πρόταση ζωής.

Κύριε Νεχαμά, είναι οι φιλόσοφοι ένα εξωτικό είδος δεινοσαύρων προς εξαφάνιση ή μπορούν να συνεισφέρουν στη δημόσια σφαίρα; 

«Αν δει κανείς την υποδοχή του Χάμπερμας στη διάρκεια του 23ου Παγκόσμιου Φιλοσοφικού Συνεδρίου θα αναγνωρίσει ότι η φιλοσοφία παίζει κάποιον ρόλο. Γενικά όμως παρατηρείται μια τάση η φιλοσοφία να "επιστημονικοποιηθεί", να αποτραβηχτεί από τα κοινά, περισσότερο στις ΗΠΑ και λιγότερο στην Ευρώπη. Προσωπικά πιστεύω ότι η φιλοσοφία έχει έναν δημόσιο ρόλο να παίξει.

Το συνέδριο φιλοσοφίας μάς δείχνει ότι δεν πρέπει μείνουμε κλεισμένοι στο καβούκι μας. Θα με ρωτήσετε τι έχει να κερδίσει ένας κοινός άνθρωπος από τον φιλοσοφικό λόγο του συνεδρίου; Μήπως είναι μια πολυτέλεια που πολλές φορές μάλιστα δεν την καταλαβαίνει λόγω της πολύπλοκης γλώσσας της; Αυτό που μπορεί να πάρει ένας κοινός άνθρωπος από τον φιλοσοφικό λόγο είναι να μάθει να θέτει ερωτήματα και μάλιστα να τα θέτει σωστά. Δεν είμαστε οικονομολόγοι, δεν έχουμε απαντήσεις για την οικονομική κρίση... αλλά, όπως έχει αποδεχτεί, ούτε οι οικονομολόγοι έχουν αξιόπιστες λύσεις». 

Πώς εκτιμάτε εσείς, ένας φιλόσοφος, τους οικονομολόγους;

«Οι οικονομολόγοι έχουν σήμερα τον ρόλο που είχαν οι αστρολόγοι στον Μεσαίωνα. Δεν υπήρχε τότε βασιλιάς ή στρατηγός που έπρεπε να αποφασίσει έναν πόλεμο ή μια μετακίνηση χωρίς τη συμβουλή του αστρολόγου του. Αν κάτι δεν πήγαινε καλά οι αστρολόγοι είχαν τη δικαιολογία ότι τα σχέδιά τους είναι μόνον για τα άστρα όπου είναι όλα ξεκάθαρα, και όχι για την εφαρμογή τους στην κοινωνία. 

Αντίθετα, οι φιλόσοφοι καταγίνονται στο να προσεγγίσουν ένα θέμα από όλες τις πλευρές και να εκτιμήσουν τι συνεπάγεται αυτό, τι επεκτάσεις ή τι συνδηλώσεις μπορεί να έχει. Ο φιλόσοφος αναλύει μια κατάσταση και δίνει τα στοιχεία πάνω στα οποία μπορεί να βασιστεί μια πρόταση. Υπάρχει μια αφοσίωση που έχουν οι φιλόσοφοι στο να καταλάβουν κάτι προτού αποφασίσουν. Μήπως στην Ελλάδα αυτή δεν είναι μια βασική μας αδυναμία; Όλα γίνονται πρόχειρα, την τελευταία στιγμή». 

Σας ανησυχεί ότι οι ανθρωπιστικές σπουδές είναι σε παρακμή και η οικονομία μοιάζει να κυριαρχεί παντού; 

«Οι ανθρωπιστικές σπουδές ήταν σε κρίση από την εποχή του Πλάτωνα και του Πρωταγόρα. Όταν ο Πρωταγόρας λέει "εάν έρθεις μαζί μου θα σε μάθω πώς να διοικείς επιτυχημένα τα της πόλεως και θα σε αναγνωρίζουν όλοι γι' αυτό" σημαίνει ότι του υπόσχεται να τον κάνει rich and famous. Ο Πλάτων όμως λέει ότι αυτό δεν είναι πραγματική επιτυχία. Επιτυχία είναι να γίνεις καλός άνθρωπος. Αυτή η διάσταση συνεχίστηκε και στη Ρώμη, το Βυζάντιο, την Αναγέννηση, όπου πάντα συγκρούονταν η επιτυχία και η καριέρα με την πραγματική ευτυχία. Ο γάλλος φιλόσοφος Λιοτάρ είχε πει ότι όσο ο δυτικός κόσμος βρίσκεται σε κρίση αυτό σημαίνει ότι υπάρχει. Μόλις σταματήσει η κρίση θα πάψει να υπάρχει και ο δυτικός κόσμος. 

Δεν είμαι απαισιόδοξος για τις ανθρωπιστικές σπουδές αλλά ούτε πιστεύω ότι για να ζήσει ένας άνθρωπος ευτυχισμένος πρέπει να γνωρίζει Όμηρο. Υπάρχουν άνθρωποι που μπορούν να ζήσουν αξιοπρεπώς χωρίς να έχουν διαβάσει τα ομηρικά έπη, όπως κι εγώ μπορεί να ζήσω καλά χωρίς να γνωρίζω πώς επιδιορθώνεται η μηχανή του αυτοκινήτου που χρησιμοποιώ. Οι ανθρωπιστικές σπουδές κάνουν τους ανθρώπους πιο ενδιαφέροντες». 

Οι αριθμοί όμως μοιάζουν αμείλικτοι. Τι μπορεί να κάνει η φιλοσοφία; 

«Πρέπει να αντιδράσουμε στη μανία της ποσοτικοποίησης στα κοινωνικά ζητήματα. Εδώ ακόμη και στη Φυσική μιλάνε για ιδιότητες και όχι για ποσά. Ανάγοντας τα πάντα στην ποσοτικοποίηση χάνουμε πολλές ιδιότητες που δεν μετριούνται με αριθμούς. Κι έτσι πείθουμε τον εαυτό μας ότι δεν έχουν σημασία. Να, ένας ρόλος που μπορούν να παίξουν οι ανθρωπιστικές σπουδές, να αντισταθούν σε αυτό, να εξηγήσουν τον κόσμο με ένα σύνολο αρχών. Ο άνθρωπος δεν είναι ένα είδος που έχει σκοπό και μόνο στη ζωή του την επιβίωση και την αναπαραγωγή. Υπάρχουν κι άλλοι σκοποί. Αν υποχωρήσουμε θα καταντήσουμε λιγότερο ανθρώπινοι». 

Σε εποχή κρίσης όλοι περιμένουν κάποια απάντηση -και από εσάς; 

«Και μόνον το ερώτημα προς τις ανθρωπιστικές σπουδές: "τι καλό μπορείς να μου δώσεις" είναι ήδη κάτι θετικό. Ρωτάς τι έχεις να μου δώσεις. Για να σου πω πρέπει πρώτα να με ακούσεις. Χρειάζεται υπομονή και σεβασμός απέναντι στα διάφορα ανθρωπιστικά πεδία. Βεβαίως και εμείς των ανθρωπιστικών σπουδών έχουμε κάποιες φορές μια δυσνόητη γλώσσα που ακυρώνει την επικοινωνία. Λέω καμιά φορά στους μαθητές μου γράψτε την άσκηση σαν να απευθύνεστε σε έναν βλάκα. Αν η φιλοσοφία δεν βλέπει στον εαυτό της ότι έχει έναν δημόσιο ρόλο τότε χάνει και ως πεδίο έρευνας. Αυτό εξάλλου δεν μας διδάσκουν και οι αρχαίοι Έλληνες;». 

Ζείτε στην Αμερική, πώς μας βλέπουν σήμερα οι Αμερικανοί; 

«Οτιδήποτε ελληνικό χαρακτηρίζεται αρνητικά, εκτός ίσως από το γιαούρτι. Η κάλυψη από τα media είναι συνήθως αρνητική. Ενδιαφέρονται πιο πολύ να δείξουν μια διαδήλωση με καταστροφές αλλά σπάνια να προβάλουν μια θετική ενέργεια. Στην ουσία την αμερικανική ηγεσία δεν την απασχολεί η Ελλάδα ούτε η Ευρώπη. Το ενδιαφέρον της είναι στραμμένο προς την Ασία και κυρίως την Κίνα, που σύμφωνα με τα στοιχεία σε λίγα χρόνια θα έχει την ίδια στρατιωτική δύναμη με αυτή των ΗΠΑ. Κάποιος είχε πει ότι στις ΗΠΑ υπάρχουν δύο ειδών πολιτικοί: οι Ευρωπαίοι και οι καουμπόηδες. Ροκφέλερ, Κίσινγκερ κ.λπ. ήταν στραμμένοι προς την Ευρώπη, αντίθετα με τους καουμπόηδες (Νίξον, Μπους, Ρίγκαν κ.λπ.) που "έβλεπαν" Ασία. Και εσωτερικά οι ΗΠΑ έχουν προβλήματα. Υπάρχει το καταστροφικό Tea Party αλλά και το σημερινό Κογκρέσο που δεν κάνει τίποτα άλλο παρά να αποκρούει νομοσχέδια. Ο Ομπάμα δυσκολεύεται, βλέπετε υπάρχει ακόμη ρατσισμός και αντίδραση στο πρόσωπό του αλλά και αυτός δεν έχει βρει τον τρόπο να περάσει την πολιτική του, κάτι στο οποίο ο Κλίντον ήταν συναρπαστικός». 

«Σε όλο τον κόσμο οι μόνοι που έχουν όραμα είναι οι Κινέζοι»

Πώς βλέπουν την Ευρώπη από την άλλη ακτή του Ατλαντικού;

«Η πολιτική της Μέρκελ είναι η πολιτική των Ρεπουμπλικανών στις ΗΠΑ. Είναι μια πολιτική λιτότητας, καταστροφική. Δεν καταλαβαίνω τι είδους επιστήμονες είναι οι οικονομικοί σύμβουλοί της. Προσαρμόζουν τις προτάσεις τους στις πολιτικές τους απόψεις και όχι το αντίθετο. Αυτό δεν είναι επιστήμη. Ρώτησα κάποτε τον Πολ Κρούγκμαν: πώς γίνεται όλοι οι δεξιοί επιστήμονες να έχουν μια άποψη και όλοι οι αριστεροί μια άλλη; Μπορεί να γίνει κάτι ανάλογο στη Φυσική, να υπάρξει δεξιά και αριστερή Φυσική; Πρέπει να ανακατασκευαστεί η Ευρώπη, να αποκτήσει όραμα, χαρακτήρα και άλλες αξίες. Η δημοκρατία ως πολίτευμα συνδέθηκε με τον εθνικισμό, κάτω από τον οποίον συντάχθηκαν όλα τα επί μέρους γεωγραφικά ή ταξικά συμφέροντα. Σήμερα στην Ευρώπη ο καθένας έχει το δικό του συμφέρον, πώς θα ενοποιηθούν όλοι αυτοί; Κάτω από ποια σημαία; H EE είναι ένας γραφειοκρατικός μηχανισμός που δεν προκαλεί κανένα ενθουσιασμό, αγάπη ή όραμα. Δεν αντιπροσωπεύει τίποτα άλλο παρά ένα κοινό νόμισμα. Ίσως και στην Ελλάδα αυτή είναι η έλλειψή μας: δεν υπάρχει ένας Λίνκολν ή ένας Περικλής με ένα όραμα για να πάρει τον λαό από το χέρι και να τον πάει κάπου. Σε όλο τον κόσμο ίσως οι μόνοι που έχουν όραμα είναι οι Κινέζοι. Ξέρουν τι θέλουν να κάνουν έπειτα από είκοσι - πενήντα χρόνια».

❖

Μπασκόζος Γιάννης, Η φιλοσοφία αντίδοτο στην κρίση

Ποιος είναι ο ρόλος της φιλοσοφικής σκέψης σήμερα, που ο τρόπος ζωής καθορίζεται από την οικονομία; Τι περιμένουμε από το 23ο Παγκόσμιο Συνέδριο Φιλοσοφίας στην Αθήνα; 

Μιλάει ο πρόεδρος της Ελληνικής Φιλοσοφικής Εταιρείας Κωνσταντίνος Βουδούρης 

Μπορεί η φιλοσοφία να γίνει οδηγός ενός νέου τρόπου ζωής και να επηρεάσει την «ευδαιμονία» των αγορών; Μπορεί να προσφέρει σε περίοδο κρίσης έναν άλλο δρόμο επιλογής αξιών που θα επηρεάσουν τον πολίτη της σημερινής κοινωνίας; Οι φιλόσοφοι όλου του κόσμου το πιστεύουν, εξάλλου αυτό ήταν και το κίνητρο να τεθεί ως θέμα στο 23ο Παγκόσμιο Συνέδριο Φιλοσοφίας που θα γίνει στην Αθήνα (4-10 Αυγούστου) με τίτλο «Η φιλοσοφία ως έρευνα και τρόπος ζωής».

Δεν ήταν εύκολο να οριστεί ένα τέτοιο θέμα, όπως μας εξηγεί ο Κωνσταντίνος Βουδούρης, πρόεδρος της Ελληνικής Φιλοσοφικής Εταιρείας, η οποία επωμίζεται το οργανωτικό βάρος του συνεδρίου: «Υπήρξαν καμιά δεκαριά θέματα στο τραπέζι. Δεν υπήρξε αμφισβήτηση για το πρώτο μέρος του θέματος, ότι δηλαδή η φιλοσοφία είναι έρευνα. Συζήτηση μεγάλη έγινε για το αν η φιλοσοφία συνάδει ή πρέπει να συνάδει με τον τρόπο ζωής των φιλοσοφούντων και των άλλων πολιτών. Ήταν θέμα που ετίθετο για πρώτη φορά».

Η αβίαστη ερώτηση είναι γιατί φαίνεται τόσο περίεργο θέμα η σχέση φιλοσοφίας και τρόπου ζωής στους ασχολουμένους με τη φιλοσοφία. Ο Κ. Βουδούρης εξηγεί ότι «δεν ήταν αυτονόητο για τους φιλοσόφους της δυτικής κοινωνίας ότι ο τρόπος ζωής συνδέεται με τη φιλοσοφική σκέψη ενώ αντίθετα εθεωρείτο φυσικό για τους φιλοσόφους της ανατολικής κοινωνίας». Αναφέρεται στην ελληνική φιλοσοφική παράδοση, αυτή του Σωκράτη, του Πλάτωνα, του Αριστοτέλη, αλλά και την ύστερη φιλοσοφική περίοδο, ως το Βυζάντιο. «Για όλους αυτούς ο φιλόσοφος ζει τέτοιο βίο που αποτελεί πρότυπο για την κοινωνία και καθιερώνει και πρότυπα συμπεριφοράς για την κοινωνία των πολιτών. Οπωσδήποτε πρέπει να υπάρχει μια αρμονία μεταξύ λόγων και πράξεων. Διαφορετικά δεν είσαι φιλόσοφος, αν δεν ζεις εναρμόνιο βίο».

Ο κ. Βουδούρης αναφέρει ότι «στη Δύση είχε επικρατήσει ότι η φιλοσοφία είναι υπηρέτρια της θεολογίας, ενώ στην Ανατολή ήταν δύο παράλληλοι δρόμοι, χωρίς να τίθεται θέμα ιεραρχίας. Επιλέξαμε λοιπόν αυτό το θέμα για να τονίσουμε ότι επιστρέφουμε στις κλασικές αρχές της ελληνικής φιλοσοφίας, ότι η φιλοσοφία παίζει ρόλο, μπορεί να κατευθύνει τη ζωή των πολιτών και της πολιτείας. Με αυτόν τον τρόπο θα υπάρξει και μια σύγκλιση ανατολικής και δυτικής φιλοσοφίας καθώς οι ανατολικοί δίνουν ιδιαίτερη έμφαση στον τρόπο ζωής». 

«Ζεις για να έχεις ευδαίμονα βίο» 

Βεβαίως, η τεχνολογική εποχή που ζούμε έχει αλλάξει πολλά ζητήματα που σχετίζονται με την επικοινωνία των ιδεών. Οι φιλόσοφοι βρίσκονται πλέον πιο κοντά, οι διάλογοί τους ταξιδεύουν σε όλο τον κόσμο, οι ερευνητές έχουν στη διάθεσή τους εύκολα και γρήγορα πρόσβαση σε πολλά παλιά και νεότερα κείμενα. Στο 23ο Παγκόσμιο Συνέδριο Φιλοσοφίας θα βρεθούν μεταξύ άλλων 300 σύνεδροι από την Κίνα και άλλοι τόσοι από τη Ρωσία, όπως και πολλοί από μικρές χώρες των οποίων το φιλοσοφικό υπόβαθρο αγνοούμε. Και η αγορά; Πόσο αντέχει σήμερα η φιλοσοφία να υπάρχει σε έναν κόσμο όπου τις αξίες, τον τρόπο ζωής αλλά και την οργάνωση των κοινωνιών την ορίζει η οικονομία;

Το ερώτημα θα απασχολήσει τους συνέδρους γιατί, όπως σημειώνει ο κ. Βουδούρης, αυτό είναι ένα παράλληλο ερώτημα και για την ίδια τη φιλοσοφία. «Τι είναι η φιλοσοφία; Υπάρχει για να εξυπηρετεί τους αφηρημένους σκοπούς της ή να παρεμβαίνει, να προτρέπει και να καθορίζει ακόμα έναν βίο εναρμονισμένο με αξίες; Για εμάς είναι το δεύτερο. Δεν ζεις για να έχεις απλώς χρήματα, αλλά για να έχεις ευδαίμονα βίο. Η ευδαιμονία στον Αριστοτέλη σχετίζεται με τις αξίες ζωής. Σήμερα τίθεται το ερώτημα, τι είναι αυτό το κράτος των αγορών, τι είναι οι αγορές; Η οικονομία και στην αρχαία Ελλάδα ήταν απαραίτητη αλλά σήμερα έχει καταστεί βασικός παράγοντας παραγωγής αξιών. Δεν νομίζω ότι αυτός ο οικονομισμός μπορεί να σταθεί φιλοσοφικά. Δεν υπάρχουν σοβαροί φιλόσοφοι που θα αποδέχονταν μια τέτοια στάση ζωής». 

Κοσμοπολιτισμός και πολιτική 

Μπορούμε άραγε να μιλήσουμε για μια αναστροφή της κλίμακας αξιών; «Σήμερα όλοι μιλάνε για global ethics» λέει ο Κ. Βουδούρης. «Οι φιλόσοφοι καλούμαστε να βρούμε πρότυπα και να μιλήσουμε, να έχουμε επαφή με τον κόσμο. Δεν είναι τυχαίο ότι έχουμε αυξημένο ενδιαφέρον στη συνεδρία της πολιτικής φιλοσοφίας, όπου ο Χάμπερμας θα μιλήσει για τον κοσμοπολιτισμό και τον τρόπο ζωής μέσα σε αυτόν».

Άρα κατά κάποιον τρόπο θα υπεισέλθει και η πολιτική στη φιλοσοφία. Αναρωτιέται κανείς αν ο φιλόσοφος του σήμερα είναι αυτός που παρεμβαίνει, που παίρνει πάνω του τα σημαντικότερα προβλήματα και γίνεται οδηγός. «Δεν είναι ακριβώς έτσι» λέει ο συνομιλητής μου. «Στον δυτικό κόσμο υπάρχουν αυτοί που παρεμβαίνουν, όπως ήταν ο Ζαν-Πολ Σαρτρ, ο Μπέρναρντ Ράσελ ή ο Γιούργκεν Χάμπερμας σήμερα. Υπάρχουν και άλλοι, πιο σιωπηλοί, που κάνουν δουλειά βάσης με τα πανεπιστήμια και τις έρευνες. Δυνατότητα να μιλούν όλοι οι φιλόσοφοι για όλα δεν υπάρχει. Θα πρέπει ο φιλόσοφος να ξέρει πολλά πράγματα του δημοσίου βίου, οικονομία, πολιτική, να έχει δηλαδή εμπλοκή στην πράξη γι' αυτά τα θέματα. Οι περισσότεροι αποφεύγουν να μπλέκουν, κυρίως γιατί τα ζητήματα είναι πια πολύπλοκα. Αρκούνται στην επιστήμη τους και εκεί προσφέρουν».

Μπορούμε, άραγε, από ένα τέτοιο συνέδριο φιλοσοφίας να περιμένουμε κάτι καινούργιο; Γιατί όχι, απαντά ο κ. Βουδούρης και αναφέρει ένα παλαιότερο περιστατικό: «Το 1972, στο παγκόσμιο συνέδριο στη Βάρνα, ένας νεαρός επιστήμονας από την Αυστραλία είχε για πρώτη φορά διατυπώσει μια θεωρία για την οικολογική φιλοσοφία. Τότε είχε φανεί ως κάτι περίεργο, καινοφανές. Σήμερα είναι η κρατούσα άποψη. Το φυσικό, το κτισμένο και άκτιστο περιβάλλον έχει καθιερωθεί ως βασικό πεδίο φιλοσοφίας». 

Καλός δάσκαλος, καλό ακροατήριο 

Οι σύνεδροι δεν θέλουν βέβαια να μιλήσουν μόνο μεταξύ τους. Ευελπιστούν να προσελκύσουν και τους νέους στη φιλοσοφία. «Δεν είναι κάτι εύκολο» σημειώνει ο κ. Βουδούρης. «Εξαρτάται από αυτόν που διδάσκει τη φιλοσοφία. Αν ο δάσκαλος απλώς κάνει το μάθημά του, δεν θα συγκινήσει. Η εμπειρία μου λέει ότι οι καλοί δάσκαλοι δημιουργούν και καλά ακροατήρια. Μην περιμένετε να τους βρείτε στα κοινωνικά δίκτυα. Είχα δασκάλους που ήταν καταπληκτικοί αλλά τους ήξεραν ελάχιστοι. Αυτοί όμως μας επηρέασαν. Όμως η φιλοσοφία μπορεί να περάσει στην κοινωνία και στα μέσα, αρκεί να το θέλουν αυτοί που τα χειρίζονται. Π.χ. στο BBC υπήρχαν εκπομπές με καθηγητές φιλοσοφίας που είχαν τεράστια απήχηση. Είναι το πώς χειρίζεται το ζήτημα η κάθε κοινωνία. Σας φέρνω ένα παράδειγμα: στην Ιαπωνία κανένας καθηγητής δεν επιτρέπεται να έχει σχέση με τις επιχειρήσεις, οι καθηγητές αρνούνται να μετέχουν ακόμη και σε συνέδρια που χορηγούνται από εταιρείες». […]

❦