Ιστορία Β΄ Γυμνασίου (31) - Ο Ελληνισμός υπό βενετική και οθωμανική κυριαρχία

Βασικά σημεία

 

1. Οι Έλληνες υπό βενετική κυριαρχία

 

Συνθήκες διαβίωσης

Στις βενετοκρατούμενες περιοχές επιβλήθηκε το φεουδαρχικό σύστημα, που κατά τόπους συνάντησε αντιδράσεις του πληθυσμού.

Ωστόσο, η Βενετία επέτρεπε τη μετακίνηση υπόδουλων για σπουδές σε ιταλικές πόλεις. Έτσι, αρκετοί Επτανήσιοι, Κρητικοί και Κύπριοι σπούδασαν σε ιδρύματα της Φλωρεντίας, της Πάδοβας και της ίδιας της Βενετίας.

 

Η ζωή των φτωχών αγροτών στην Κρήτη

από έκθεση του Βενετού αξιωματούχου Φίλιππο Πασκουαλίγκο

Μα επειδή θεωρώ επίσης απαραίτητο να πληροφορηθεί [...] [ο δόγης της Βενετίας] για την κατάσταση και τις συνθήκες ζωής των χωρικών εκείνων, δεν παραλείπω να σας αναφέρω ότι οι περισσότεροι είναι φτωχοί και ζητιάνοι και κοιμούνται τον περισσότερο καιρό πάνω στο χώμα. Ζουν από την καλλιέργεια των χωραφιών που παίρνουν από τους ιππότες [τους φεουδάρχες], οι οποίοι έχουν υποχρέωση να τους δίνουν το ένα τρίτο της σοδειάς και το σπίτι που θα μένουν. Πρέπει όμως να σας πληροφορήσω ότι αυτή η ονομασία τριτιάρικο δεν είναι το πραγματικό [ένα] τρίτο από τη σοδειά, αλλά εκείνο που δηλώνει ο ιππότης ως [ένα] τρίτο. Έτσι, επειδή είναι υποχρεωμένοι οι αγρότες να συμφωνούν τόσο όσο θέλουν οι ιππότες, τους μένει τόσο λίγο, που μόλις κατορθώνουν να ζουν. Και γι’ αυτό βρίσκονται σε διαρκή φτώχεια και στενοχώρια.

Φίλιππος Πασκουαλίγκο, Έκθεση, έτος 1594 (μετάφραση: Στ. Σπανάκης)
[πηγή: Λίγη ακόμη Ιστορία… για τη Β΄ τάξη Γυμνασίου (Εκπαίδευση Μουσουλμανοπαίδων) κεφ.7, σελ.4.]

 

Oι οθωμανικές κατακτήσεις (1453-1600 περίπου). Το 16ο αιώνα η Οθωμανική Αυτοκρατορία είναι μια μεγάλη στρατιωτική, οικονομική και πολιτική δύναμη. (πηγή χάρτη και λεζάντας: Βιβλίο ιστορίας για την εκπαίδευση μουσουλμανοπαίδων, σελ.123)

 

2. Οι Έλληνες υπό οθωμανική κυριαρχία

 

(α) το καθεστώς των υποδούλων

Οι λαοί που ζούσαν κάτω από την κυριαρχία των Οθωμανών, οι ραγιάδες, μπορούσαν να διατηρήσουν την κοινωνική τους οργάνωση και κάποιες ατομικές και θρησκευτικές ελευθερίες, αρκεί να πλήρωναν φόρους στο Οθωμανικό Κράτος. Βέβαια, η παραβίαση των ελευθεριών από την πλευρά των Οθωμανών δεν ήταν σπάνια.

Σύμφωνα με αυτά που ο παντοδύναμος Θεός [...] διέταξε στο [...] [Κοράνι] [...], όλοι οι μουσουλμάνοι έχουν καθήκον να προστατεύουν συνέχεια [...] τους Εβραίους και τους χριστιανούς, τη ζωή και την περιουσία τους. Αυτό είναι υποχρέωση για όλους τους μουσουλμάνους ηγέτες [...]. Σύμφωνα με τον ιερό νόμο, εφόσον αυτές οι ομάδες πληρώνουν φόρο σ’ εμένα, θα πρέπει να ζουν με ησυχία και ειρήνη και να ασχολούνται με την εργασία τους. Κανείς δεν πρέπει να τους στερήσει αυτό το δικαίωμα ούτε να τους καταπιέσει [...]. Αν το κάνει, παραβιάζει την εντολή του Θεού και πάει αντίθετα με τον ιερό νόμο του Προφήτη.

Διάταγμα του σουλτάνου Μωάμεθ Γ ́, έτος 1602

 Σύμφωνα με το [...] [ισλαμικό δίκαιο] και το [σουλτανικό] νόμο, οι χριστιανοί [...] πρέπει να φαίνονται, από τα ρούχα τους και την εμφάνισή τους, κατώτεροι. Δεν επιτρέπεται να καβαλούν άλογα, να φορούν μεταξωτά και σατέν υφάσματα ή να φορούν γούνα στα παλτά και στα καπέλα τους. Οι γυναίκες τους δεν επιτρέπεται να φορούν ρούχα όμοια με των μουσουλμάνων γυναικών ή να φορούν φερετζέδες φτιαγμένους από περσικό ύφασμα. Επειδή [...] αυτός ο νόμος δεν τηρήθηκε και, με την άδεια των δικαστών, οι χριστιανοί και οι Εβραίοι άρχισαν να βγαίνουν έξω ντυμένοι με πολυτελή ακριβά ρούχα [...], είναι απολύτως απαραίτητο αυτοί οι νόμοι να ανακοινώνονται ξανά και ξανά ώστε να είναι σίγουρο ότι θα τηρηθούν.

Αυτοκρατορικές απαγορεύσεις για τους μη μουσουλμάνους, έτος 1631 [πηγή: Λίγη ακόμη Ιστορία… για τη Β΄ τάξη Γυμνασίου (Εκπαίδευση Μουσουλμανοπαίδων) κεφ.8, σελ.2]

 

Μικρογραφία με σκηνή από παιδομάζωμα, 16ος αι. Κωνσταντινούπολη, Βιβλιοθήκη του Μουσείου του παλατιού Τόπκαπι (πηγή ίδια με του ακόλουθου παραθέματος)

 

Το παιδομάζωμα

Το παιδομάζωμα γινόταν από το 14ο αιώνα, αλλά οργανώθηκε συστηματικά το 15ο αιώνα. Σε ορισμένες περιόδους το οθωμανικό κράτος έπαιρνε από πολύτεκνες χριστιανικές αγροτικές οικογένειες στη Βαλκανική χερσόνησο και τη Μικρά Ασία αγόρια από οκτώ μέχρι είκοσι χρονών (κάθε χρόνο 1.000 έως 3.000 άτομα). Το παιδομάζωμα ήταν ένα σκληρό μέτρο για τους χριστιανούς. Στη συνέχεια, τα παιδιά ζούσαν με μουσουλμανικές οικογένειες σε χωριά στη Μικρά Ασία και άλλαζαν θρησκεία. Κάποια, που τα διάλεγαν με πολλή προσοχή, έμπαιναν στο παλάτι. Έπειτα από εξετάσεις και ειδική εκπαίδευση γίνονταν διοικητικοί και στρατιωτικοί αξιωματούχοι στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Όλοι αυτοί λέγονταν «σκλάβοι της Πύλης», γιατί τα αξιώματά τους τα έδινε ο σουλτάνος για όσο καιρό ήθελε. Όσοι δηλαδή υπηρετούσαν στην οθωμανική διοίκηση (εκτός από τους ουλεμάδες) δεν είχαν γεννηθεί μουσουλμάνοι. Όσοι γεννιόνταν μουσουλμάνοι δεν μπορούσαν να υπηρετήσουν στην οθωμανική διοίκηση. Έτσι ο σουλτάνος μπορούσε να ελέγχει τη διοίκηση και το στρατό, χωρίς να έχει μια ισχυρή αριστοκρατία να απειλεί την εξουσία του. Τα περισσότερα παιδιά όμως γίνονταν γενίτσαροι. Οι γενίτσαροι ήταν ένα ιδιαίτερο στρατιωτικό σώμα:

• είχαν ξεχωριστή οργάνωση.
• έπαιρναν μισθό από το κράτος.
• φρουρούσαν το παλάτι στην Κωνσταντινούπολη και κάστρα στις επαρχίες.

Μεσαιωνική και Νεότερη Ιστορία. Από την ίδρυση της Κωνσταντινούπολης (330 μ.Χ.) ως τις αρχές του 18ου αιώνα. (πηγή: Βιβλίο ιστορίας για την εκπαίδευση μουσουλμανοπαίδων, σελ.128)

 

Ο Πατριάρχης Γεννάδιος Β΄ και ο σουλτάνος Μωάμεθ Β΄. Ψηφιδωτό από τον Πατριαρχικό Οίκο στην Κωνσταντινούπολη (πηγή: Wikimedia Commons)

(β) ο ρόλος της Εκκλησίας

Ο κατακτητής της Κωνσταντινούπολης, σουλτάνος Μωάμεθ Β΄, παραχώρησε προνόμια στον πατριάρχη Γεννάδιο Β΄, που τον κατέστησαν πνευματικό και πολιτικό ηγέτη των ορθόδοξων χριστιανών. Πιο συγκεκριμένα, ο πατριάρχης:

• ήταν θρησκευτικός ηγέτης των ορθόδοξων
• είχε δικαίωμα να ιδρύει εκκλησιαστικά δικαστήρια για υποθέσεις που δεν ήταν αμιγώς εκκλησιαστικές, όπως για θέματα κληρονομιάς ή διαζυγίων κλπ.
• μπορούσε να φορολογήσει τους χριστιανούς για τις ανάγκες είτε της Εκκλησίας είτε του Οθωμανικού κράτους.

Επομένως, η Εκκλησία στην Τουρκοκρατία είχε πολιτικές και εκκλησιαστικές αρμοδιότητες.

 

(γ) ο θεσμός των κοινοτήτων

Στην Τουρκοκρατία οι υπόδουλοι Έλληνες είτε των χωριών είτε των πόλεων ήταν οργανωμένοι σε κοινότητες. Η κοινότητα είχε αρκετές αρμοδιότητες:

• μπορούσε να εκλέξει άρχοντες, τους πρόκριτους (αλλιώς: δημογέροντες, κοτζαμπάσηδες, προεστοί, προύχοντες), οι οποίοι ήταν οι εκπρόσωποι της απέναντι στο Οθωμανικό Κράτος.
• έπρεπε να κατανείμει στα μέλη της τον φόρο που ζητούσε το Οθωμανικό Κράτος.
• αντιμετώπιζε συλλογικά τα προβλήματά της.

 

(δ) ο ρόλος των Φαναριωτών

Στη συνοικία Φανάρι της Κωνσταντινούπολης συγκεντρώθηκε μία ομάδα μορφωμένων και γλωσσομαθών Ελλήνων, οι Φαναριώτες, που κατέλαβαν υψηλά αξιώματα στο Οθωμανικό Κράτος (Δραγομάνος της Υψηλής Πύλης, Δραγομάνος του Στόλου, Ηγεμόνας των Παραδουνάβιων Ηγεμονιών) και απέκτησαν ιδιαίτερο κύρος και επιρροή.

Στα μέσα του 17ου αιώνα εμφανίζονται οι Φαναριώτες, που αρχίζουν σιγά σιγά να ελέγχουν τους ορθόδοξους πληθυσμούς. Ήταν ορθόδοξοι που κατάγονταν από διάφορα μέρη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Ήταν συνήθως πλούσιοι και μορφωμένοι, μιλούσαν ελληνικά και ζούσαν όπως οι Oθωμανοί αξιωματούχοι. Λέγονται έτσι γιατί ζούσαν στη συνοικία Φανάρι της Κωνσταντινούπολης. Αν και οι Φαναριώτες ήταν δέκα έως δώδεκα οικογένειες, ονομάζουμε έτσι και όσους βρίσκονταν δίπλα ή υπηρετούσαν τις οικογένειες αυτές.

Μεσαιωνική και Νεότερη Ιστορία. Από την ίδρυση της Κωνσταντινούπολης (330 μ.Χ.) ως τις αρχές του 18ου αιώνα. (πηγή: Βιβλίο ιστορίας για την εκπαίδευση μουσουλμανοπαίδων, σελ.191)

 

(ε) αρματολοί και κλέφτες

Οι αρματολοί ήταν ένοπλες ομάδες Ελλήνων στις οποίες το Οθωμανικό Κράτος ανέθετε τη φύλαξη κάποιων περιοχών. Από την άλλη, οι κλέφτες ήταν ένοπλοι Έλληνες που θέλοντας να ζουν ελεύθεροι κατέφευγαν στα βουνά και επιβίωναν με ληστείες και κλοπές. Δεν ήταν σπάνιο φαινόμενο η εναλλαγή των ρόλων.

Ένα σημαντικό κομμάτι των αγωνιστών της Επανάστασης προήλθε από τις ομάδες των κλεφτών και των αρματολών.

 

Η δράση του αρματολού και κλέφτη Μεϊντάνη κατά τα μέσα και τα τέλη του 17ου αιώνα

Ο Μαγδάνης ούτος, ακμάζων περί τα μέσα της ιζ΄ εκατονταετηρίδος (από τα 1660 μέχρι τα 1680 ή 1690, 130 έτη πριν της Επαναστάσεως) και καταδιώκων τους Οθωμανούς από όλας τας ορεινάς επαρχίας του δυτικού μέρους της Θετταλίας και της Μακεδονίας (πέριξ Καστοριάς-Βοδενών-Βέροιας-Σερβίων-Ελασσώνος-Τρικάλων) μέχρι του Πίνδου όρους, κατατροπώσας αυτούς εις διαφόρους μάχας, αφ’ ου δια πολύν καιρόν πολεμώντες τον δεν εδυνήθησαν να τον καταστρέψουν, ούτε αυτόν ούτε τους οπαδούς του, για να ησυχάσῃ, λόγῳ -κατά την ιδέα των Τούρκων- «όταν το σκυλί γαυγίζει, ρίξε του ένα κομμάτι ψωμί», μεταχειρισθέντες τας υποσχέσεις με την πανουργίαν, αίτινες έθελγον ίσως το φιλόδοξόν του, ή χάριν της ησυχίας των κατοίκων χριστιανών των επαρχιών, ή ωθούμενος από μεγαλυτέρας ελπίδας ευτυχεστέρων περιστάσεων -υποσχεθέντες να συμμερισθῄ την εξουσία των εις τα ορεινά μέρη- ήρχισε να πίπτει εις συμβιβασμούς. Αφού λοιπόν συνεπείᾳ των διαπραγματεύσεων μεταξύ του βεζύρη Τρικάλων και αυτού, αναγνωρισθείς και παρ’ όλων των εντοπίων επισήμων Οθωμανών ως εξουσιαστής των ορεινών μερών, εσυμφώνησεν:

1. Τούρκος να μην εισέρχεται εις τας παρά αυτού φυλαττομένας επαρχίας.
2. Οι κάτοικοι να πέμπουν (αφού συνάζουν) τους φόρους και τα χαράτζια διά μέσου των προκρίτων του κάθε χωριού εις τας αρμόδιους οθωμανικάς αρχάς.
3. Οι υπ’ αυτόν οπλοφόροι να μένουν ασύδοτοι παντός φόρου και χαρατζίου.

Εισελθών μετά πομπής εις τα Τρίκαλα, έδραν του βεζύρη, να προσφέρῃ την υπακοήν του, και υποδεξιωθείς έλαβεν και τους μουρασελέδες των διαφόρων επαρχιών (διπλώματα) από τον κατήν και το ένδυμα, επανωφόρι της τιμής (καπότον) διά των οποίων εκυρώνετο η εξουσία του, εξελθών έπειτα μετά πομπής και επιστρέψας εις τας επαρχίας ως ανήρ ένδοξος.

Νικολάου Κασομούλη, Ενθυμήματα στρατιωτικά της Επαναστάσεως των Ελλήνων 1821-1833, σελ.4. (στο Σκουλάτου Β., Δημακοπούλου Ντ., Κόνδη Σ., Ιστορία Νεότερη, Β΄ Ενιαίου Λυκείου, ΟΕΔΒ, Αθήνα, 2002, σελ.248)

 

• Διαβάστε περισσότερες πληροφορίες για τον αρματολό Μεϊντάνη στο σχετικό άρθρο του Απ. Βακαλόπουλου.
  

 

(στ) οικονομικές και κοινωνικές αλλαγές από το 17ο αι.

Τον 17ο αιώνα η Οθωμανική Αυτοκρατορία υπέγραψε εμπορικές συμφωνίες με τα κράτη της Ευρώπης. Αυτό έδωσε την ευκαιρία στους Έλληνες να δραστηριοποιηθούν στον οικονομικό τομέα:

• γίνεται συστηματική καλλιέργεια προϊόντων που πωλούνται στο εξωτερικό,
• επεκτείνεται η βιοτεχνική παραγωγή (π.χ. Αμπελάκια),
• προοδεύει με γοργούς ρυθμούς το χερσαίο και θαλάσσιο εμπόριο,
  
• αναπτύσσεται η κτηνοτροφία.

Έτσι, κοντά στη μεγάλη μάζα των Ελλήνων που ασχολείται με τις αγροτικές εργασίες, δημιουργείται σταδιακά και μια αστική τάξη εύπορων ατόμων, που αποτελείται από εμπόρους, βιοτέχνες και πλοιοκτήτες.

 

(ζ) παιδεία και Νεοελληνικός Διαφωτισμός

Κατά την πρώτη περίοδο μετά την Άλωση η παιδεία βρίσκεται σε πολύ χαμηλό επίπεδο. Το σημαντικότερο εκπαιδευτικό ίδρυμα είναι η Πατριαρχική Ακαδημία στην Κωνσταντινούπολη. Από τα τέλη του 17^ου αι. ο πολλαπλασιασμός των σχολείων και των βιβλίων δείχνουν μια σταδιακή ανάπτυξη στα θέματα της παιδείας.

Οι αρχιερείς [μητροπολίτες και επίσκοποι] της ελληνικής [Ορθόδοξης] Εκκλησίας και οι πατριάρχες είναι εχθροί της φιλοσοφίας και αφορίζουν κάθε κληρικό που μελετάει βιβλία που δεν είναι θεολογικά. Προσπαθούν να πείσουν όλο τον κόσμο ότι δεν επιτρέπεται στους χριστιανούς να μελετούν ποίηση και φιλοσοφία. Οι κληρικοί τιμωρούνται με αφορισμό αν κάνουν κάτι τέτοιο.

Όλοι οι Έλληνες [οι ορθόδοξοι], και αυτοί που ζουν κάτω από την τουρκική [οθωμανική] κυριαρχία και εκείνοι που ζουν κάτω από την εξουσία των Βενετών, είναι το ίδιο αμόρφωτοι. Σε καμιά πόλη δεν υπάρχει πανεπιστήμιο. Κανείς δεν ενδιαφέρεται να μάθει τα παιδιά του γράμματα.

Πιέρ Μπελόν, Οι παρατηρήσεις, μεταξύ των ετών 1546-1548 (πηγή: Λίγη ακόμη Ιστορία… για τη Β΄ τάξη Γυμνασίου (Εκπαίδευση Μουσουλμανοπαίδων) κεφ.8, σελ.13)

 

πηγή: Μεσαιωνική και Νεότερη Ιστορία. Από την ίδρυση της Κωνσταντινούπολης (330 μ.Χ.) ως τις αρχές του 18ου αιώνα. Βιβλίο ιστορίας για την εκπαίδευση μουσουλμανοπαίδων

 

Νεοελληνικός Διαφωτισμός (1750-1821)

Νεοελληνικός Διαφωτισμός ονομάζεται η πνευματική δραστηριότητα των Ελλήνων λογίων τα εβδομήντα περίπου χρόνια πριν την Επανάσταση. Μερικοί σημαντικοί εκπρόσωποι είναι ο Ρήγας Βελεστινλής ή Φεραίος (1757-1798) και ο Αδαμάντιος Κοραής (1748-1833). Βασικά χαρακτηριστικά του Νεοελληνικού Διαφωτισμού:

• επιρροές από την ευρωπαϊκή πνευματική κίνηση (Ευρωπαϊκός Διαφωτισμός).
• διάδοση της κλασικής παιδείας,
• διάδοση των θετικών επιστημών και της ορθολογικής σκέψης,
• αίτημα για πολιτική ελευθερία και ισότητα.

 

                         Ρυθμός εκδόσεων κατά τη διάρκεια του 18^ου αι. ανά 25/ετίες

	1725	%	1750	%	1775	%	1800	%
θρησκευτικά	80	(75)	163	(78)	318	(70)	395	(53)
γραμματικά	10	(9)	13	(6)	46	(10)	104	(14)
διάφορα	17	(16)	34	(16)	91	(20)	250	(33)
σύνολο	107		210		455		749

Κ.Θ.Δημαρά Το σχήμα του Διαφωτισμού, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους τ. ΙΑ΄, σελ.330 (στο Σκουλάτου Β., Δημακοπούλου Ντ., Κόνδη Σ., Ιστορία Νεότερη, Β΄ Ενιαίου Λυκείου, ΟΕΔΒ, Αθήνα, 2002, σελ.280)

 

(η) ο παροικιακός Ελληνισμός

Η μετανάστευση Ελλήνων στο εξωτερικό, φαινόμενο που παρατηρούνταν και πριν την Άλωση, εντάθηκε κατά την Τουρκοκρατία. Ελληνικές παροικίες υπήρχαν σε πολλές πόλεις της Ευρώπης. Μερικές από τις πιο σημαντικές ήταν στη Βιέννη, τη Βενετία και την Τεργέστη, όπου ο Ελληνισμός αναπτυσσόταν οικονομικά και πολιτιστικά:

• Στις παροικίες λειτουργούσαν σχολεία, όπου φοιτούσαν νέοι από τις υπόδουλες περιοχές.
• Στις παροικίες επίσης λειτουργούσαν τυπογραφεία που διοχέτευαν βιβλία στις υπόδουλες περιοχές.
• Στη Βιέννη εκδόθηκαν τα πρώτα ελληνικά φιλολογικά περιοδικά, η πρώτη ελληνική εφημερίδα και τα έργα του Ρήγα Φεραίου.
• Μέλη του παροικιακού Ελληνισμού έκτισαν με δικά τους έξοδα σχολεία σε υπόδουλες πόλεις, όπως η Σμύρνη, τα Γιάννενα, η Σιάτιστα κ.ά. 

 

 

❧ 

 

Θέλω κι άλλο!

Μορφώνοντας Ελληνίδες στην Οθωμανική αυτοκρατορία στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα: αφιέρωμα στην ιστοσελίδα του Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης.

 

 ❦