Θουκυδίδη, Περικλέους Επιτάφιος (8) - Κεφάλαιο 41

Raffaello Sanzio da Urbino ή πιο απλά Ραφαήλ, Η Σχολή των Αθηνών (πηγή: Wikimedia Commons)

 

 Κεφάλαιο 41

Αρχαίο κείμενο	Μετάφραση
Ξυνελών τε λέγω	Μὲ μιὰ λέξη, τολμῶ νὰ τὸ πῶ,
τήν τε πᾶσαν πόλιν τῆς ῾Ελλάδος παίδευσιν εἶναι	ἡ Ἀθήνα εἶναι ὁ δάσκαλος τῶν Ἑλλήνων
καὶ καθ' ἕκαστον δοκεῖν ἄν μοι τὸν αὐτὸν ἄνδρα παρ' ἡμῶν εὐτραπέλως καὶ μετὰ χαρίτων	καὶ νομίζω πὼς ὁ κάθε μας πολίτης θὰ μποροῦσε, μὲ τὴν μεγαλύτερη εὐκολὶα καὶ χάρη,
ἐπὶ πλεῖστ' ἂν εἴδη μάλιστ' ἂν τὸ σῶμα αὔταρκες παρέχεσθαι.	πολλὰ καὶ ἄξια ἔργα νὰ κάνη σὲ πολλὲς ἐκδηλώσεις τῆς ζωῆς.
καὶ ὡς οὐ λόγων ἐν τῷ παρόντι κόμπος τάδε μᾶλλον	Ὅτι αὐτὸ ποὺ λέω δὲν εἶναι ρητορικὸς κομπασμός,
ἢ ἔργων ἐστὶν ἀλήθεια,	ἀλλὰ ἡ ἀλήθεια ἡ πραγματική,
αὐτὴ ἡ δύναμις τῆς πόλεως, ἣν ἀπὸ τῶνδε τῶν τρόπων ἐκτησάμεθα, σημαίνει.	τὸ δείχνει ἡ δύναμη τῆς πολιτείας
μόνη γὰρ τῶν νῦν ἀκοῆς κρείσσων ἐς πεῖραν ἔρχεται,	πού, μόνη ἀπ' ὅλες τὶς ἄλλες πόλεις, εἶναι ἀνώτερη ὰπὸ τὴν φήμη της στὴν ὥρα τῆς δοκιμασίας,
καὶ μόνη οὔτε τῷ πολεμίῳ ἐπελθόντι ἀγανάκτησιν ἔχει	ἡ μόνη ποὺ oἱ ἐχθροὶ της, ὅταν τοὺς νικήσωμε δὲν ἀγανακτοῦν
ὑφ' οἵων κακοπαθεῖ	ἐπειδὴ κατατροπώθηκαν ἀπό ἀναξίους,
οὔτε τῷ ὑπηκόῳ κατάμεμψιν ὡς οὐχ ὑπ' ἀξίων ἄρχεται.	ἡ μόνη ποὺ οἱ σύμμαχοί της δὲν μποροῦν νὰ ποῦν ὅτι ἔχουν ἀνάξιο ἀρχηγό.
μετὰ μεγάλων δὲ σημείων καὶ οὐ δή τοι ἀμάρτυρόν γε τὴν δύναμιν παρασχόμενοι	Τὴν δύναμή μας δὲν τὴν ἀποκτήσαμε μὲ ἄσημες, ἀλλὰ μὲ λαμπρὲς πράξεις
τοῖς τε νῦν καὶ τοῖς ἔπειτα θαυμασθησόμεθα,	καὶ γι' αὐτὸ μᾶς θαυμάζουν καὶ θὰ μᾶς θαυμάζουν πάντα,
καὶ οὐδὲν προσδεόμενοι οὔτε ῾Ομήρου ἐπαινέτου	χωρὶς νὰ ἔχωμε ἀνάγκη ἀπὸ ἕναν Ὅμηρο γιὰ νὰ τραγουδήση τὶς πράξεις μας
οὔτε ὅστις ἔπεσι μὲν τὸ αὐτίκα τέρψει,	οὔτε ἀπὸ κανέναν ἄλλο ποιητὴ ποὺ θὰ μάγευε προσωρινὰ μὲ τὰ ὡραῖα του λόγια,
τῶν δ' ἔργων τὴν ὑπόνοιαν ἡ ἀλήθεια βλάψει,	ἀλλὰ θἀρχόταν ἀργότερα ἡ γνώση τῆς ἀλήθειας νὰ μᾶς ζημιώση.
ἀλλὰ πᾶσαν μὲν θάλασσαν καὶ γῆν ἐσβατὸν τῇ ἡμετέρᾳ τόλμῃ καταναγκάσαντες γενέσθαι,	Ἡ τόλμη μας ἀνάγκασε τὴν πᾶσα γῆ καὶ θάλασσα νά μᾶς ἀνοίξουνε τὸ διάβα
πανταχοῦ δὲ μνημεῖα κακῶν τε κἀγαθῶν ἀίδια ξυγκατοικίσαντες.	καὶ παντοῦ ἐστήσαμε μνημεῖα ἀθάνατα γιὰ τὰ καλὰ ἤ τὰ κακὰ ποὺ μᾶς ἔτυχαν.
περὶ τοιαύτης οὖν πόλεως οἵδε τε γενναίως δικαιοῦντες μὴ ἀφαιρεθῆναι αὐτὴν μαχόμενοι ἐτελεύτησαν,	Γιὰ μιὰ τέτοια πατρίδα καὶ γιὰ νὰ μὴν τοὺς τὴν στερήσουν, οἱ γενναῖοι αὐτοὶ σκοτώθηκαν στὴ μάχη,
καὶ τῶν λειπομένων πάντα τινὰ εἰκὸς ἐθέλειν ὑπὲρ αὐτῆς κάμνειν.	καὶ, ὅσοι ζοῦμε, φυσικὸ εἶναι νὰ εἴμαστε ἕτοιμοι νὰ ὑποστοῦμε ὁ,τιδήποτε γιὰ χάρη της.

 Μετάφραση Άγγελου Βλάχου από το βιβλίο Θουκυδίδη Περικλέους Επιτάφιος, Γ΄ Γενικού Λυκείου, ΥΠΑΙΘ, ΙΤΥΕ Διόφαντος

 

Ετυμολογικά - Ομόρριζα

• ξυνελών < συν + αἱρέω, -ῶ: αίρεση, αιρετός, αιρετικός, αναιρώ (αφ-, δι-, εξ-, καθ-, συν-), υπεξαιρώ, καλοπροαίρετος.
• δοκεῖν < δοκέω, -ῶ: δόξα, άδοξος, δόγμα, δόκιμος, δοκησίσοφος, αδόκητος, δοκιμάζω, δοκιμή.
• εὐτραπέλως < ευτράπελος < εὖ + τρέπομαι: ανα-, επι-, μετατρέπω, τρόπος, τροπάριο, τροπολογία, τροποποίηση, τρόπαιο, ευτράπελος, ευτρεπίζω.
• αὔταρκες < αὐτός + αρκέω, -ῶ: αυτάρκεια, διάρκεια, επάρκεια, ολιγαρκής, ολιγάρκεια, αρκετός.
• ἐκτησάμεθα < κτάομαι, -ωμαι: (από)κτήμα, κτήση, επίκτητος, κτητικός κτήτορας.
• σημαίνει < σημαίνω < σῆμα: σημαία, σημασία, σημαντικός, ασήμαντος, επισήμανση, σήμαντρο, σημάδι, σημείο, σηματωρός.
• κακοπαθεῖ < κακοπαθής < κακῶς + πάσχω: πάθος, πάθημα, πάθηση, απαθής, απάθεια.
• ὑπηκόῳ < ὑπήκοος < ὑπό + ἀκούω.
• κατάμεμψιν < κατά + μέμφομαι: μομφή, μεμψίμοιρος.
• ἀμάρτυρος < α- + μάρτυς.
• παρασχόμενοι < παρά + έχομαι: ανέχομαι (εξ-, εν-, επ-, κατ-, μετ-, παρ-, περι-, προ-, προσ-, συν-, υπ-), προεξέχω, σχέση, σχεδόν, σχέδιο, εχέμυθος.
• προσδεόμενοι < προς + δέομαι: δέηση, ένδεια, ενδεής.
• ἐπαινέτου < ἐπαινέω, -ῶ < επί + αἰνέω, -ῶ < αἶνος: ιστορία, αφήγηση, έπαινος.
• ὑπόνοια < ὑπονοέω, -ῶ < ὑπό + νόος ή νοῦς.
• ἐσβατόν < εἰς + βαίνω: (ανά-, απο-, δια-, εκ-, κατά-, μετά-, προσ-)βάση, παρέμβαση, βατός, βήμα, βάδην, βαδίζω, βαθμός, βαθμίδα, βάθρο, βωμός.
• καταναγκάσαντες < κατά + αναγκάζω < ανάγκη.
• μνημεῖα < μιμνῄσκω: (απο)μνημονεύω, απομνημονεύματα, μνημείο, μνήμα, υπόμνημα, μνημόσυνο, ανάμνηση, υπόμνηση, επιμνημόσυνος.
• ἀΐδιος < ἀείδιος < ἀεί.
• ξυγκατοικίζω < συν + κατοικίζω < κατά + οἰκίζω < οἶκος.
• γενναίως < γενναῖος < γέννα.
• ἀφαιρεθῆναι < ἀπό + αἱρέομαι, -οῦμαι: δες παραπάνω.

 

Σχήματα λόγου

• πᾶσαν πόλιν … καθ’ ἕκαστον ἄνδρα: αντίθεση.
• οὐ λόγων … κόμπος ἤ ἔργων … ἀλήθεια: αντίθεση.
• μόνη … ἔρχεται, καὶ μόνη … ἄρχεται: πάρισο, ομοιοτέλευτο και παρήχηση.
• οὐχ ὑπ’ ἀξίων: λιτότητα.
• μετὰ μεγάλων δὲ σημείων καὶ οὐ … ἀμάρτυρον: εκ παραλλήλου (στο σχήμα αυτό μια ιδέα εκφράζεται και καταφατικά και αποφατικά).
• οὐ ἀμάρτυρον: λιτότητα.

 

Leo von Klenze, Η Ακρόπολη των Αθηνών [1846, πηγή: Βικιπαίδεια]

 

 Βασικά σημεία

1. Το εγκώμιο της Αθήνας.

2. Λειτουργικός ρόλος του κεφαλαίου.

3. Σύνδεση 41 και 42.

 

 

Σχολιασμός

ξυνελῶν τε λέγω... : η ενότητα 41 συγκεφαλαιώνει και κλείνει το θέμα: «... με ποιες αρχές ως βάση τα κατακτήσαμε...», όπως προγραμματικά δόθηκε στο 36 και εξετάστηκε πλατιά στα κεφ.37-40. [...]

Ανακεφαλαιώνοντας ο Περικλής χαρακτηρίζει χωριστά την πόλη σαν σύνολο και χωριστά τον πολίτη σαν άτομο: «τήν τε πᾶσαν πόλιν ... καὶ καθ' ἕκαστον ... τὸν αὐτὸν ἄνδρα...». [Ι.Θ.Κακριδής]

  

τῆς Ἑλλάδος παίδευσιν εἶναι: δεν αποτελεί ρητορικό πυροτέχνημα η έκφραση αυτή, γιατί αρκετές μαρτυρίες δείχνουν ότι πράγματι οι πολιτισμικές επιδόσεις της Αθήνας την καθιστούσαν ξεχωριστή στον ελληνικό κόσμο (βλέπε και το σχόλιο αρ.2 του σχολικού βιβλίου). Κάτι ανάλογο αναφέρει και το παρακάτω επίγραμμα προς τιμή του Ευριπίδη, η σύνθεση του οποίου αποδίδεται στον Θουκυδίδη:

Μνήμα του Ευριπίδη είναι ολόκληρη η Ελλάδα, μα τα κόκαλά του

τα κρατά η μακεδονική γη, όπου τελείωσε τη ζωή του.

Πατρίδα του η Ελλάδα της Ελλάδας, η Αθήνα· πολλές χαρές

πρόσφερε στις Μούσες, και πολλοί τον επαινούν.

 

μετὰ χαρίτων μάλιστ' ἂν εὐτραπέλως τὸ σῶμα αὔταρκες παρέχεσθαι: η απόλυτη αυτάρκεια προϋποθέτει σκληρή και διαρκή προσπάθεια, όμως ο Αθηναίος τα καταφέρνει περίφημα κι εδώ: είναι αυτάρκης όχι ἐπιπόνῳ άσκήσει αλλά μετὰ χαρίτων μάλιστ' ἂν εὐτραπέλως.

 

πλεῖστ' ἂν εἴδη καὶ μετὰ χαρίτων μάλιστ' ἂν: το δυνητικό ἄν, που επαναλαμβάνεται τρεις φορές, συνοδεύει βέβαια το παρέχεσθαι. Η επανάληψή του θέλει να μετριάσει, με την πιθανολογική χροιά που δίνει, την φιλόδοξη άποψη: απόλυτα αυτάρκης σε όλα (πλεῖστα) μπορεί να είναι  κάποιος άνθρωπος ή μόνο ο θεός;

Αντίθετη άποψη για το ίδιο θέμα εκφράζει ο Ηρόδοτος (ο οποίος μεταφέρει τα λόγια του Σόλωνα στον Κροίσο): ἀνθρώπου σῶμα ἔν οὐδέν αὐταρκὲς ἐστί. Τὸ μὲν γὰρ ἔχει, ἀλλοῦ δέ ἐνδεὲς ἐστί. (Ηροδότου Ἱστορίαι 1, 32)

 

καὶ ὡς οὐ λόγων ... ἢ ἔργων ἐστὶν ἀλήθεια, αὐτὴ ἡ δύναμις τῆς πόλεως ... σημαίνει: ο ρήτορας δικαιολογεί με δύο επιχειρήματα την άποψή του· η πόλη του λοιπόν:

(α) μόνη γὰρ τῶν νῦν ἀκοῆς κρείσσων ἐς πεῖραν ἔρχεται,

(β) καὶ μόνη οὔτε τῷ πολεμίῳ ἐπελθόντι ἀγανάκτησιν ἔχει ὑφ' οἵων κακοπαθεῖ οὔτε τῷ ὑπηκόῳ κατάμεμψιν ὡς οὐχ ὑπ' ἀξίων ἄρχεται.

 

μόνη γὰρ τῶν νῦν ... ἄρχεται: η εξέταση του χωρίου θα δείξει για άλλη μια φορά πώς η ισορροπία στη μορφή υπηρετεί την ανάδειξη του νοήματος και ότι η επιλογή της συγκεκριμένης τοποθέτησης των λέξεων στο Θουκυδίδη -όσο και αν ταλαιπωρεί κάποιες φορές- κάθε άλλο παρά τυχαία είναι.

Η περίοδος αυτή αποτελείται από δύο μέρη, που ορίζονται ξεκάθαρα από την αρχή (μόνη - μόνη) και το τέλος τους (ἔρχεται - ἄρχεται). Παράλληλα το δεύτερο μέρος (μόνη… ἄρχεται) περιλαμβάνει και αυτό από δύο φράσεις με ίδια αρχή (οὔτε - οὔτε) και με σημαντική συντακτική αντιστοιχία και συνήχηση. Παρατηρώντας προσεκτικά τις αρχές των φράσεων και διαβάζοντας φωναχτά -όπως συνήθιζαν οι αρχαίοι- δίνεται η εντύπωση ότι οι ίδιες οι λέξεις επιμένουν να πείσουν για τη μοναδικότητα της πόλης (μόνη - μόνη) και την απουσία κάθε παραπόνου σε βάρος της (οὔτε - οὔτε)!

Κάτω από τη δυνατή επιβολή, που ασκούν τα εξωλογικά αυτά στοιχεία της φράσης, δεν προφταίνουμε να σκεφτούμε, αν μπορεί να γίνει ποτέ ο εχτρός που κακοπαθεί να μη θυμώνει και ο υπήκοος δίχως παράπονο να σκύβει μπροστά στον κύριό του αναγνωρίζοντας την υπεροχή του. [Ι.Θ.Κακριδής]

 

τῶν νῦν … τοῖς τε νῦν καὶ τοῖς ἔπειτα θαυμασθησόμεθα: η φήμη της Αθήνας κατακτά το χρόνο αλλά…

 

πᾶσαν μὲν θάλασσαν καὶ γῆν ἐσβατὸν ... πανταχοῦ δὲ: …και το χώρο.

 

περὶ τοιαύτης οὖν πόλεως οἵδε ... εἰκὸς ἐθέλειν ὑπὲρ αὐτῆς κάμνειν: το νόημα του χωρίου: μόνο το ότι υπερασπίστηκαν οι νεκροί αυτήν την ανεπανάληπτη πόλη αρκεί για να τους δοξάσει.

Το χωρίο λειτουργεί σαν μια γέφυρα, από όπου ο ρήτορας θα περάσει στον έπαινο των νεκρών.

 

❦