Θουκυδίδη, Περικλέους Επιτάφιος (7) - Κεφάλαιο 40

Η Πνύκα και στο βάθος η Ακρόπολη (πηγή: Βικιπαίδεια)

 

 Κεφάλαιο 40

Αρχαίο κείμενο	Μετάφραση
Φιλοκαλοῦμέν τε γὰρ μετ' εὐτελείας	Ἀγαποῦμε τὸ ὡραῖο, ἀλλά μένομε ἁπλοὶ
καὶ φιλοσοφοῦμεν ἄνευ μαλακίας·	καὶ φιλοσοφοῦμε χωρὶς νὰ εἴμαστε νωθροί.
χρώμεθα πλούτῳ τε ἔργου μᾶλλον καιρῷ	Τὸν πλοῦτο μας τὸν ἔχομε γιὰ νὰ τὸν χρησιμοποιοῦμε σὲ ἔργα
ἢ λόγου κόμπῳ,	καὶ ὄχι γιὰ νὰ τὸν καυχιόμαστε.
καὶ τὸ πένεσθαι οὐχ ὁμολογεῖν τινὶ αἰσχρόν,	Δὲν θεωροῦμε ντροπὴ τὴ φτώχεια.
ἀλλὰ μὴ διαφεύγειν ἔργῳ αἴσχιον.	Ντροπὴ εἶναι νὰ μὴν τὴν ὰποφεύγη κανεὶς δουλεύοντας.
ἔνι τε τοῖς αὐτοῖς οἰκείων ἅμα καὶ πολιτικῶν ἐπιμέλεια,	Οἵ ἴδιοι, ἐμεῖς, φροντίζομε καὶ τὶς ἰδιωτικὲς μας ὑποθέσεις καὶ τὰ δημόσια πράγματα
καὶ ἑτέροις πρὸς ἔργα τετραμμένοις	κ' ὲνῶ ὁ καθένας μας φροντίζει τὶς δουλειές του,
τὰ πολιτικὰ μὴ ἐνδεῶς γνῶναι·	τοῦτο δὲν μᾶς ἐμποδίζει νὰ κατέχωμε καὶ τὰ πολιτικά.
Mόνοι γὰρ νομίζομεν τόν τε μηδὲν τῶνδε μετέχοντα οὐκ ἀπράγμονα, ἀλλ' ἀχρεῖον,	Μόνο ἐμεῖς θεωροῦμε πὼς εἶναι ὄχι μόνον ἀδιάφορος, ἀλλὰ καὶ ἄχρηστος ἐκεῖνος ποὺ δὲν ἐνδιαφέρεται στὰ πολιτικά.
καὶ οἱ αὐτοὶ ἤτοι κρίνομέν γε ἢ ἐνθυμούμεθα ὀρθῶς τὰ πράγματα,	Ἐμεῖς οἱ ἴδιοι κρίνομε κι ἀποφασίζομε γιὰ τὰ ζητήματά μας
οὐ τοὺς λόγους τοῖς ἔργοις βλάβην ἡγούμενοι,	καὶ θεωροῦμε πὼς ὁ λόγος δὲν βλάφτει τὸ ἔργο.
ἀλλὰ μὴ προδιδαχθῆναι μᾶλλον λόγῳ πρότερον ἢ ἐπὶ ἃ δεῖ ἔργῳ ἐλθεῖν.	Ἀντίθετα, πιστεύομε πὼς βλαβερὸ εἶναι τὸ νὰ ἀποφασίζη κανεὶς χωρὶς νὰ ἔχει φωτιστῆ.
διαφερόντως γὰρ δὴ καὶ τόδε ἔχομεν	Διαφέρομε ἀπὸ τοὺς ἄλλους καὶ σὲ τοῦτο.
ὥστε τολμᾶν τε οἱ αὐτοὶ μάλιστα καὶ περὶ ὧν ἐπιχειρήσομεν ἐκλογίζεσθαι·	Εἴμαστε τολμηροί, κι ὅμως ζυγίζομε καλὰ τὴν κάθε ἐπιχείρησή μας,
ὃ τοῖς ἄλλοις ἀμαθία μὲν θράσος, λογισμὸς δὲ ὄκνον φέρει.	ἐνῶ τοὺς ἄλλους ἡ ἄγνοια τοὺς κάνει θρασεῖς κ' ἡ γνῶση ἀναποφάσιστους.
κράτιστοι δ' ἂν τὴν ψυχὴν δικαίως κριθεῖεν	Ἐκεῖνοι πρέπει νὰ κρίνωνται γενναιότεροι,
οἱ τά τε δεινὰ καὶ ἡδέα σαφέστατα γιγνώσκοντες	ὅσοι ξέρουν καλὰ ποιὸ εἶναι τὸ εὐχάριστο καὶ ποιὸ τὸ φοβερὸ
καὶ διὰ ταῦτα μὴ ἀποτρεπόμενοι ἐκ τῶν κινδύνων.	κι ὅμως δὲν προσπαθοῦν ν' ἀποφύγουν τὸν κίνδυνο.
καὶ τὰ ἐς ἀρετὴν ἐνηντιώμεθα τοῖς πολλοῖς·	Καὶ στὴν διάθεση μας ἀπέναντι στοὺς ξένους διαφέρομε ἀπ' τοὺς πολλούς,
οὐ γὰρ πάσχοντες εὖ, ἀλλὰ δρῶντες κτώμεθα τοὺς φίλους.	γιατὶ ἀποκτοῦμε φίλους εὐεργετώντας τους καὶ ὄχι περιμένοντας ἀπ' αὐτοὺς κάποιο καλό.
βεβαιότερος δὲ ὁ δράσας τὴν χάριν	Ἡ φιλία τοῦ εύεργέτη εἶναι πιὸ σταθερή,
ὥστε ὀφειλομένην δι' εὐνοίας ᾧ δέδωκε σῴζειν·	γιατὶ προσπαθεῖ νὰ διατηρήση τὸν δεσμό του μὲ τὰν ἄλλο,
ὁ δὲ ἀντοφείλων ἀμβλύτερος,	ἐνῶ ἐκεῖνος ποὺ χρωστάει χάρη εἶναι λιγότερο πρόθυμος,
εἰδὼς οὐκ ἐς χάριν, ἀλλ' ἐς ὀφείλημα τὴν ἀρετὴν ἀποδώσων.	θεωρώντας τὴν εὐγνωμοσύνη του σὰν χρέος κι ὄχι σάν αἴσθημα.
καὶ μόνοι ἀδεῶς τινὰ ὠφελοῦμεν	Μόνοι ἐμεῖς σκορποῦμε ἁπλόχερα τὶς εὐεργεσίες μας,
οὐ τοῦ ξυμφέροντος μᾶλλον λογισμῷ ἢ τῆς ἐλευθερίας τῷ πιστῷ.	ὄχι ὰπὸ συμφεροντολογικούς ὑπολογισμούς, ἀλλὰ ἀπὸ φιλελεύθερη γενναιοδωρία.

Μετάφραση Άγγελου Βλάχου από το βιβλίο Θουκυδίδη Περικλέους Επιτάφιος, Γ΄ Γενικού Λυκείου, ΥΠΑΙΘ, ΙΤΥΕ Διόφαντος

 

Ετυμολογικά - Ομόρριζα

• φιλοκαλοῦμεν < φιλόκαλος < φίλος + καλόν.
• εὐτελείας < εὐτελής < εὖ + τέλος: τελικός, τελειώνω, ατελείωτος, τελειωτικός, ατελής.
• φιλοσοφίας < φιλόσοφος < φίλος + σοφία.
• μαλακίας < μαλακός: μαλάσσω (μαλάζω), μάλαξη, μαλακώνω, βλάξ.
• χρώμεθα < χρήομαι, -ῶμαι: χρήση, χρήσιμος, χρηστικός, χρήμα, χρηστός.
• πένεσθαι < πένομαι: πένης, πενία, λεξιπενία, πενιχρός.
• τετραμμένοις < τρέπομαι: ανατρέπω (απο-, εκ-, επι-, μετά-, προ-), παρεκτρέπομαι, τροπή, τρόπος, τροπικός, τρόπαιο, τροπάριο, έκτροπα.
• ἐνδεῶς < ἐνδεής < ἐν + δέω, -ῶ: δέηση, ένδεια, ενδεής.
• ἀπράγμονα < ἀ- + πρᾶγμα < πράττω: διαπράττω, εισπράττω, πράξη, πρακτικός, άπρακτος, πράκτορας, πράγμα, πραγματεία, πραγματικός
• ἀχρεῖον < α- + χρεία < χρῶμαι ή < α- + χρεῖος (= χρήσιμος) < χρή.
• κρίνομεν < κρίνω: ανάκριση (από-, δια-, εν-, επί-, εκ-, κατά-, προ-, σύγκριση), κρίσιμος, κριτής, κριτήριο, άκριτος, έγκριτος, πρόκριτος, ευδιάκριτος, αδιάκριτος, κρίμα, προκριματικός.
• ἐνθυμούμεθα < ἐνθυμέομαι, -οῦμαι: ενθύμιο.
• πράγματα < πράττω: δες παραπάνω.
• ἡγούμενοι < ἡγέομαι, -οῦμαι: ηγεμόνας, ηγεσία, ηγέτης, εισήγηση, διήγηση. Συνώνυμα στην α.ε.: νομίζω, οἴομαι, δοκῶ, κρίνω, ὑπολαμβάνω.
• προδιδαχθῆναι < προ + διδάσκομαι.
• ἐπιχειρήσομεν < ἐπιχειρέω, -ῶ < ἐπί + χείρ: επιχείρηση, επιχειρησιακός, επιχείρημα, επιχειρηματολογία, (τα) επίχειρα.
• ἐκλογίζεσθαι < ἐκ + λογίζομαι < λόγος: ανάλογος (από-, δια-, κατά-, προ-), υπολογισμός, λογισμός, αλόγιστος, συλλογισμός, λογιστής. Συνώνυμα στην α.ε.: βουλεύομαι, εννοέω -ῶ, σκοπέω -ῶ.
• ενθυμέομαι, -οῦμαι.
• ἀμαθία < ἀμαθής < α- + μανθάνω: μάθημα, μάθηση, μαθητής, αμαθής, πολυμαθής, καλομαθημένος, μαθητικός.
• θράσος < θρασύς: θρασύτητα, θρασύδειλος, αποθρασύνω.
• ἀποτρεπόμενοι < ἀπό + τρέπομαι: δες παραπάνω.
• ἐνηντιώμεθα < ἐναντιόομαι, -οῦμαι < ἐν + ἀντίος: ενάντιος, εναντιώνομαι, εναντίωση. Συνώνυμα στην α.ε.: ανθίσταμαι, αντίκειμαι, αντιπράττω.
• πάσχοντες < πάσχω: πάθος, πάθημα, παθητικός, πάθηση, πένθος, πασχίζω, παθογόνος.
• δρῶντες < δράω, -ῶ: δράμα, δράση, δραστήριος, δραστικός, αδρανής, αναπόδραστος.
• κτώμεθα < κτάομαι, -ῶμαι: (από)κτήμα, κτήση, επίκτητος, κτητικός κτήτορας.
• βεβαιότερος < βέβαιος < βαίνω.
• ὀφειλομένην < ὀφείλομαι: οφειλέτης, οφειλή.
• εὐνοίας < εὖ + νόος και νοῦς.
• δέδωκε < δίδωμι.
• ἀμβλύτερος < ἀμβλύς: αμβλύνω, αμβλύνους, αμβλυγώνιος, άμβλωση, εξάμβλωμα.
• εἰδώς < οἶδα: ιστορία, ειδήμων, ειδικός, ειδικότητα, (συν) είδηση, συνειδητός. Συνώνυμα στην α.ε.: γιγνώσκω, επίσταμαι, μανθάνω.
• πιστῷ < πιστός < πείθω: (α)πιστευτός, παραδόπιστος έμπιστος, πίστη, πειστικός.
• ἀδεῶς < α- + δέος < δείδω (πρόκειται για ρήμα, του οποίου ο Παρακείμενος δέδοικα εμφανίζεται σε χρήση αντί του Ενεστώτα δείδω): δεινός, δεινότητα, δεινοπαθώ, δεινόσαυρος.

 

Σχήματα λόγου

• κοινὴν παρέχομεν … καὶ οὐκ ἔστιν ὅτε ξενηλασίαις ἀπείργομέν: εκ παραλλήλου και αντίθεση.
• οὐ ταῖς παρασκευαῖς … καὶ ἀπάταις ἢ τῷ … εὐψύχῳ: αντίθεση.
• οἱ μὲν ἐπιπόνῳ ἀσκήσει …, ἡμεῖς δὲ ἀνειμένως διαιτώμενοι: αντίθεση.
• οὐδὲν ἧσσον: λιτότητα.
• οὔτε γὰρ Λακεδαιμόνιοι καθ' ἑαυτούς, μεθ' ἁπάντων: εκ παραλλήλου και αντίθεση.
• οὐ χαλεπῶς: λιτότητα.
• μὴ ἀτολμοτέρους: λιτότητα.
• πάντας αὐχοῦσιν ἀπεῶσθαι καὶ νικηθέντες ὑφ' ἁπάντων ἡσσῆσθαι: ζεύγμα (το δεύτερο απαρέμφατο εξαρτάται από το εννοούμενο φασί). Στο ζεύγμα δύο φράσεις εξαρτώνται από το ίδιο ρήμα, ενώ λογικά η μία φράση πρέπει να εξαρτηθεί από ένα άλλο.

 

❧

 

Βασικά σημεία

1. Ο αθηναϊκός χαρακτήρας.

2. Αντίθεση ἔργων – λόγων.

 

Σχολιασμός

φιλοκαλοῦμεν: μάλλον πρόκειται για νεολογισμό του Θουκυδίδη. Το επίθετο φιλόκαλος απαντά στον Γοργία, το ρήμα φιλοκαλῶ όμως πρέπει να πλάστηκε από τον ιστορικό κατά το φιλοσοφῶ.

φιλοσοφοῦμεν: το ρήμα απαντά για πρώτη φορά στον Ηρόδοτο, λίγες δεκαετίες δηλαδή πριν γράψει ο Θουκυδίδης.

καὶ οἱ αὐτοὶ: μάλλον πρέπει να γράψουμε καὶ αὐτοὶ (= εμείς, οι ίδιοι) και όχι οἱ αὐτοὶ (= οι ίδιοι [ενν. από μας] κάθε φορά), σαν να σκέφτονται και να αποφασίζουν κάθε φορά οι ίδιοι Αθηναίοι.

ἤτοι κρίνομέν γε ἢ ἐνθυμούμεθα... οὐ τοὺς λόγους τοῖς ἔργοις βλάβην ἡγούμενοι, ἀλλὰ μὴ προδιδαχθῆναι μᾶλλον λόγῳ πρότερον ἢ ἐπὶ ἃ δεῖ ἔργῳ ἐλθεῖν: σε προηγούμενο κεφάλαιο (35) είχε υποβαθμίσει τη σημασία των λόγων λέγοντας πως δε χρειάζονται λόγια στην ταφή των νεκρών στρατιωτών, γιατί τα έργα είναι αυτά που μετρούν («Σε μένα εν τούτοις θα φαινόταν ότι είναι προτιμότερο, οι τιμές που απονέμονται σε άνδρες, οι οποίοι αναδείχθηκαν γενναίοι με τα έργα τους, να εκδηλώνονται και αυτές με έργα μόνο, όπως είναι π.χ. αυτές που τώρα βλέπετε γύρω από τον ενταφιασμό τους, που έγινε δημοσία δαπάνη, και όχι να εξαρτώνται οι αρετές των πολλών από την ικανότητα ή την ανικανότητα ενός ανθρώπου, να κανονίζεται  δηλαδή η περί αυτών εκτίμηση των ακροατών από την ευφράδεια ή μη ευφράδεια του ρήτορα»). Εδώ αλλάζει κάπως τη θέση του –οι ανάγκη του λόγου το επιβάλλει- για να τονίσει τη σημασία των λόγων (διαλόγου, συζητήσεων) στη λήψη σημαντικών αποφάσεων. Στο συγκεκριμένο κεφάλαιο, λοιπόν, τα έργα θεωρούνται ισότιμα με τα έργα.

τολμᾶν οἱ αὐτοί…ἐκλογίζεσθαι:  υπαινιγμός για την Απέλλα, τη συνέλευση του λαού της Σπάρτης, όπου οι πολίτες δεν είχαν δικαίωμα ν’ αναπτύξουν τις απόψεις τους, παρά επιδοκίμαζαν ή αποδοκίμαζαν δια βοής τις γνώμες των αρχόντων.

ἀδεῶς τινά ὠφελοῦμεν: η αλήθεια του ισχυρισμού τεκμηριώνεται από ιστορικά δεδομένα· το 494 π.Χ. οι Αθηναίοι έστειλαν στρατό στη Μίλητο, για να ενισχύσει την προσπάθεια των Μιλησίων εναντίον των Περσών, και το 464 π.Χ. κατά τη διάρκεια του τρίτου Μεσσηνιακού πολέμου βοήθησαν τους Σπαρτιάτες να καταπνίξουν την εξέγερση των ειλώτων.

Σωστή η παρατήρηση (Schwartz) ότι ο χαρακτηρισμός αυτός του Αθηναίου, που χαίρεται την ελευθερία του και παραστέκει τους αδικημένους, δίνεται σε συνειδητή αντίθεση με των φιλύποπτων και μικροσυμφεροντολόγων Λακεδαιμονίων, που τα μεν «ἡδέα καλὰ νομίζουσι, τὰ δὲ ξυμφέροντα δίκαια» (Θουκυδίδου Ἱστορίαι 5, 105,  4). [Ι.Θ.Κακριδής]

 

 ❦