Η ελληνική αρχαιότητα και η σχέση της με σύγχρονα πολιτικά φαινόμενα (διάλεξη του Άγγελου Χανιώτη)

Στην ομιλία αυτή, που δόθηκε στις 8 Μαΐου 2018, ο καθηγητής Άγγελος Χανιώτης αναφέρεται στην επικαιρότητα και στη χρησιμότητα των κλασικών και ιδίως των ιστορικών σπουδών, ενώ στη συνέχεια κάνει παραλληλισμούς μεταξύ αρχαίων και σύγχρονων κοινωνικών καταστάσεων με βάση φαινόμενα όπως η οικονομική κρίση και η αντιμετώπισή της, η διαμόρφωση της ιστορικής μνήμης, η θεατρικότητα στον δημόσιο βίο, οι σχέσεις πολιτικών και πολιτών και ο σχηματισμός της ταυτότητας. 

Απομαγνητοφώνησα το μεγαλύτερο τμήμα της ομιλίας, στο οποίο φαίνονται οι βασικές ιδέες και η σχετική τεκμηρίωση, παραλείποντας μονάχα μερικά επιπλέον παραδείγματα και σχόλια που κάνει ο Χανιώτης. Μέσα σε αγκύλες βάζω μερικές επεξηγήσεις. Σε κάποιους ιστορικούς όρους δίνω συνδέσμους για περισσότερες πληροφορίες.

✽

 Η ελληνική αρχαιότητα και η σχέση της με σύγχρονα πολιτικά φαινόμενα

2΄ ποια η χρησιμότητα των κλασικών σπουδών; Οι απαντήσεις ποικίλλουν:
(α) το 2007 η βρετανική υπηρεσία πληροφοριών ζήτησε άτομα με γνώσεις ξένων γλωσσών, ανάμεσα στις οποίες περιλαμβάνονταν τα αρχαία ελληνικά και τα λατινικά.
(β) επί δύο αιώνες οι ιστορικές, κοινωνικές και πολιτικές επιστήμες ανατρέχουν σε φαινόμενα της αρχαιότητας, για να κατανοήσουν σύγχρονα φαινόμενα: για την κατανόηση του ιμπεριαλισμού η έρευνα συχνά καταφεύγει στη μελέτη της αθηναϊκής ηγεμονίας και της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας και αναζητά αναλογίες παλιότερα με τη βρετανική αυτοκρατορία και πιο πρόσφατα με την ηγεμονική θέση των ΗΠΑ.
(γ) η ευρωπαϊκή ενοποίηση έχει παραλληλιστεί με την ρωμαϊκή αυτοκρατορία.
(δ) η αθηναϊκή δημοκρατία ήταν μέρος των συζητήσεων περί δημοκρατίας στη σύγχρονη πολιτική επιστήμη.
(ε) η αρχαία ιστορία αποτέλεσε αντικείμενο ιδεολογικής εκμετάλλευσης -μεταξύ άλλων- από το ναζισμό, τη βρετανική αποικιοκρατία και το φεμινιστικό κίνημα.
(στ) τη δεκαετία του 1930 ένας Γερμανός σχεδιαστής χρησιμοποίησε τους μύθους του Αισώπου ως βάση για την κριτική του καπιταλισμού.
(η) ο Σπάρτακος [μονομάχος και ηγέτης μιας εξέγερσης εναντίον της Ρώμης], σύμβολο της αγάπης για την ελευθερία, δάνεισε το όνομά του στους Γερμανούς επαναστάτες [Σπαρτακιστές] του 1916-1919 αλλά και στους σύγχρονους Σπαρτακιστές του κινήματος κατά της παγκοσμιοποίησης.
(θ) πρόσφατα η Nancy Sherman υποστήριξε ότι η στωική φιλοσοφία μπορεί να μας βοηθήσει να κατανοήσουμε τον σύγχρονο αμερικανικό στρατό, γιατί περιέχει στοιχεία αυτοπειθαρχίας, αυτοθυσίας και αφοσίωσης σ' έναν σκοπό που υπερβαίνει το άτομο.

Αν σήμερα ο αρχαιοελληνικός πολιτισμός είναι επίκαιρος, αυτό δεν οφείλεται σε κάποια πραγματική ή υποτιθέμενη ανωτερότητα του πολιτισμού και της ιστορίας των Ελλήνων, σε σύγκριση π.χ. με τον πολιτισμό της Κίνας, της Ινδίας ή των προκολομβιανών λαών, αλλά οφείλεται στο ότι στην ελληνική αρχαιότητα μπορούμε να βρούμε φαινόμενα που αντιστοιχούν σε φαινόμενα της εποχής μας: μεγάλα αστικά κέντρα, οικονομικά και πολιτιστικά δίκτυα, που μπορούν να θεωρηθούν πρώιμες μορφές της παγκοσμιοποίησης, πολυπολιτισμικές κοινότητες, κινητικότητα των πληθυσμών, τεχνολογική πρόοδο και ευρεία συμμετοχή στη διακυβέρνηση. 

5΄ 40΄΄ επέλεξα να σχολιάσω μερικά φαινόμενα που μπορούν να δώσουν ερεθίσματα για σκέψη: το φαινόμενο της κρίσης, της μεταρρύθμισης, της ιστορικής και συλλογικής μνήμης, της θεατρικότητας στην πολιτική ζωή (λαϊκισμός) και την έννοια της ταυτότητας.

Κρίσις = (αρχική σημασία) ετυμηγορία. Η σημερινή σημασία από την ιατρική: κρίσιμο σημείο σε μια ασθένεια είτε προς τη θεραπεία είτε προς τον θάνατο. Ο όρος δεν χρησιμοποιούνταν γι' αυτό που εμείς κατανοούμε ως κρίση: μια κατάσταση που συνδέεται με δυσκολίες και προκλήσεις ασυνήθιστης έντασης, μεγάλης ενίοτε διάρκειας, προκλήσεις που απειλούν την ύπαρξη μιας κοινότητας (κρίση ενός κράτους, κρίση στις οικογενειακές σχέσεις).

Ο αρχαίος όρος (κυρίως της ελληνιστικής εποχής) γι' αυτό που σήμερα ονομάζουμε κρίση ήταν αναγκαίος ή αναγκαιότατος καιρός. Ο όρος συναντάται σχεδόν αποκλειστικά σε τιμητικά ψηφίσματα για άνδρες που πήραν πρωτοβουλίες σε κάποιον αναγκαιότατον καιρόν. 

Αντιμετώπιση της κρίσης με μεταρρυθμίσεις: περιορισμένο φαινόμενο στην αρχαία και στη σύγχρονη Ελλάδα. Ένα μόνιμο πρόβλημα που εμφανιζόταν περιοδικά ήταν η συγκέντρωση γης στα χέρια λίγων και η υπερχρέωση πληθυσμού. Αιτήματα: η αναδιανομή της γης και η χρεών αποκοπή. Τα αιτήματα ικανοποιούνταν σε λίγες περιπτώσεις και μόνο για δημαγωγικούς λόγους, ως δέλεαρ για τη στρατολόγηση ατόμων σε κρίσιμες περιστάσεις. Η συνηθέστερη λύση ήταν η μαζική μετανάστευση των άκληρων και υπερχρεωμένων ως μισθοφόρων είτε η κατάκτηση εδαφών, που απλώς μετέθετε το πρόβλημα από τη μια πόλη σε μια άλλη. 

Στην Ελλάδα δεν διαπιστώνονται πριν τη ρωμαϊκή κατάκτηση και χωρίς εξωτερική πίεση κάποιες προσπάθειες για μεταρρυθμίσεις, ώστε να μην εμφανίζονται αυτά τα προβλήματα. Η αιτία ήταν ότι η λήψη αποφάσεων ήταν στα χέρια μιας μικρής ελίτ, της οποίας οι προτάσεις έπρεπε να εγκριθούν από τον λαό. Τα ημίμετρα που πρόσφεραν πρόσκαιρη ανακούφιση αποφασίζονταν πολύ πιο εύκολα από τα μέτρα που οδηγούσαν σε αναδιάρθρωση των δομών. Τα πρόσκαιρα μέτρα ήταν: (α) έκτακτη φορολόγηση (εισφορά), (β) δανεισμός και (γ) έκκληση στους πολίτες να προσφέρουν χρήματα (επίδοσις). Κανένα από τα μέτρα αυτά δεν απομάκρυνε τις αιτίες τις σιτοδείας, της υπερχρέωσης ή της έλλειψης απασχόλησης. Αυτό που έλυσε το πρόβλημα δεν ήταν η πρωτοβουλία των ίδιων των Ελλήνων αλλά η ρωμαϊκή κατάκτηση. Η ομοιότητα με σύγχρονα φαινόμενα [μάλλον εννοεί την ελληνική κρίση και την πίεση της ΕΕ για μεταρρυθμίσεις] δεν μπορεί να είναι τυχαία.

15΄ Μέσα από αυτές τις κρίσεις και την ανάδειξη πολιτών που αναλαμβάνουν πρωτοβουλίες στους αναγκαιότατους καιρούς αναδεικνύονται πρωταγωνιστές, μεσσίες. Ολόκληρη η κοινωνία τους αναθέτει τη σωτηρία της. Π.χ. κάποιος Καλλικράτης, πολίτης της Αφροδισιάδας της Μ. Ασίας (πληροφορία μιας επιγραφής του 50 π.Χ.), σκότωσε 60 εχθρούς στον πόλεμο και σε καιρό σιτοδείας βοήθησε την πόλη του. Η πόλη τον τίμησε επιτρέποντάς του να φορά τα στεφάνια που του είχε απονείμει. Επίσης, επέτρεψε την ταφή του μέσα στο γυμνάσιο (σώζεται και ο τάφος του). Το ενδιαφέρον είναι ότι 3-4 γενιές αργότερα ένας απόγονός του απέκτησε ιδιαίτερη σχέση με την πόλη όχι λόγω της αξίας του, αλλά λόγω του ότι καταγόταν από αυτόν τον μεγάλο άνδρα.

16΄ 30΄΄ οι ψευδαισθήσεις στον δημόσιο βίο

Η ψευδαίσθηση της εγγύτητας ανάμεσα στον πολιτικό και στον πολίτη. Η θεατρική συμπεριφορά [των πολιτικών] την τρέφει. Η οθόνη είναι ο σημαντικότερος χώρος διακίνησης πολιτικών ιδεών. Η οθόνη συνδέεται με τη διασκέδαση και το θέαμα, και έτσι η πολιτική συμπεριφορά έχει υιοθετήσει στοιχεία διασκέδασης και θεάματος. Αυτό που φτάνει στον πολίτη δεν είναι το πολύπλοκο επιχείρημα, αλλά η επιγραμματική φράση, το ειρωνικό σχόλιο, μια εντυπωσιακή χειρονομία, μια εικόνα λίγων δευτερολέπτων, απομονωμένη και μεγεθυσμένη, που μπορεί να εκπεμφθεί ξανά και ξανά. Μέσω της οθόνης ο πολιτικός μπαίνει στο σπίτι του πολίτη, αλλά η ισότητα είναι ψευδαίσθηση: η επικοινωνία είναι μονόδρομος και ο πολίτης είναι αποκλειστικά θεατής. 

Πώς ο χώρος επηρεάζει το μήνυμα και τη συμπεριφορά το είχε ήδη παρατηρήσει ο Πλούταρχος γύρω στο 100 μ.Χ. Εξηγώντας γιατί ο νομοθέτης Λυκούργος δεν ήθελε να γίνονται συνεδριάσεις σε θέατρα και ανάλογους χώρους, γράφει: «όταν κατά τη διάρκεια της συνέλευσης περιεργάζονται αγάλματα και πίνακες ή προσκήνια θεάτρων ή οροφές βουλευτηρίων ή περιττές διακοσμήσεις, όλα αυτά κάνουν τον νου των συναθροισμένων φλύαρο και αποχαυνωμένο, χωρίς φρόνημα». 

Την εποχή του Πλουτάρχου η επιτηδευμένη συμπεριφορά πολιτικών προσώπων κυριαρχούσε στο δημόσιο βίο κάτω από την επίδραση εκλεπτυσμένων τεχνικών υποκριτικής και ρητορείας. Στην Αθήνα του 300 π.Χ. ο Θεόφραστος περιγράφει στο έργο του Χαρακτήρες την υπολογισμένη χρήση του ενδύματος και της κόμμωσης στη θεατρικότητα της καθημερινής ζωής. Ο οπαδός της ολιγαρχίας π.χ. φροντίζει να έχει καλοκουρεμένα μαλλιά και λευκά δόντια, φορά εντυπωσιακά ενδύματα και προσέχει τον τρόπο με τον οποίο φορά το ιμάτιό του. Ο Ποσειδώνιος περιγράφει μια ομιλία του Αθηναίου πολιτικού Αθηνίωνα: ο Αθηνίων ανεβαίνει στο βήμα, στέκεται πρώτα σιωπηλός, γυρίζοντας το κεφάλι του για να κοιτάξει γύρω γύρω το πλήθος. Στην αρχή είναι διστακτικός, σαν να φοβάται να μιλήσει, γιατί θέλει το πλήθος να τον παροτρύνει. Συνεχίζει την ομιλία του μόνο όταν το πλήθος τον ενθαρρύνει με φωνές. Μετά από λίγο κάνει μια παύση, για να τον επευφημήσει το κοινό –μια διαδεδομένη πρακτική των ρητόρων· δεν υπάρχει χειρότερη θεατρικότητα από την αποτυχία του ρήτορα να καταλάβει πότε θα κάνει το διάλειμμα και να το κάνει τη στιγμή που δε θα τον χειροκροτήσει κανένας. Πριν συνεχίσει ο Αθηνίων τρίβει το μέτωπό του –μια χειρονομία που δείχνει έντονο προβληματισμό. Η σημασία που είχαν αυτά τα ρητορικά τεχνάσματα, που αρχαία ρητορική ονομάζει υπόκρισιν, φαίνεται από το γεγονός ότι 2200 χρόνια αργότερα δεν γνωρίζουμε μόνο το περιεχόμενο μιας ομιλίας, αλλά και το πότε έγινε μια παύση ή μια χειρονομία.

[στη συνέχεια ο Χανιώτης σχολιάζει τη φωτογραφία του νικητή Κ. Καραμανλή το βράδυ των εκλογών του 2008 σε αντιδιαστολή με το άγαλμα ενός ελληνιστικού μονάρχη. Επίσης, και μια φωτογραφία του ζεύγους Κλίντον. Οι πολιτικοί επιλέγουν συγκεκριμένες εικόνες για να φτιάξουν τη δημόσια εικόνα τους, π.χ. φωτογραφίζονται όταν γυμνάζονται ή περιτριγυρισμένοι από αθώα άτομα: βρέφη, έξυπνους μαθητές, κορίτσια γεμάτα ελπίδα κατά προτίμηση με φυλετική ποικιλία.] 

25΄ Στην αρχαιότητα τα εγχειρίδια της ρητορικής έδιναν συγκεκριμένες οδηγίες στον ρήτορα: όταν συζητά με ήρεμη αξιοπρέπεια δεν θα πρέπει να κινείται, αλλά να κινεί μόνο το δεξί χέρι· όταν θέλει να εξηγήσει κάτι, πρέπει να σκύβει τους ώμους φέρνοντας το πρόσωπό του κοντύτερα στους ακροατές για να τους πάρει με το μέρος του· η σφιγμένη γροθιά στο στήθος εκφράζει οργή ή μετάνοια. Με την καλή απαγγελία ο ρήτορας κατορθώνει ό,τι και να λέει να φαίνεται ότι βγαίνει από την καρδιά του. Η έμφαση δίνεται στην εντύπωση, στο να φαίνεται· επομένως, στην δημιουργία μιας ψευδαίσθησης.

Γιατί όμως χρειάζονταν οι ψευδαισθήσεις στις κοινότητες των πολιτών; Αν και οι δημοκρατικοί θεσμοί δεν είχαν καταργηθεί και οι πόλεις θεωρούνταν αυτόνομα κράτη, γενικά η λαϊκή κυριαρχία είχε περιοριστεί από τη μονοπώληση της εξουσίας από μια ελίτ πλουσίων, που μεταβίβαζαν κληρονομικά στους απογόνους τους όχι μόνο τον πλούτο αλλά και τις κοινωνικές διασυνδέσεις που επέτρεπαν την εκλογή σε αξιώματα. Η ελευθερία πολλών πόλεων είχε περιοριστεί αρχικά από τους βασιλείς των ελληνιστικών βασιλείων και αργότερα από τον Ρωμαίο αυτοκράτορα. Η ντε φάκτο εξουσία της ολιγαρχίας και των μοναρχών μπορούσε να γίνει αποδεκτή, μόνο όταν διατηρούνταν στους πολίτες η ψευδαίσθηση ότι οι δημοκρατικοί θεσμοί, ιδίως η εκλογή των αξιωματούχων και η επικύρωση αποφάσεων από τη συνέλευση των πολιτών, ήταν ακόμη ζωντανοί. Αυτό επέβαλλε θεατρική συμπεριφορά. Όσοι ασκούσαν εξουσία έπρεπε να βρουν μια ισορροπία ανάμεσα στην εγγύτητα στον λαό, που διασφάλιζε τη δημοτικότητα, και στην απόσταση που δημιουργούσε δέος και θαυμασμό. Παράδειγμα: ο βασιλιάς Αντίοχος ο Δ΄ ανακατευόταν με το πλήθος στις διασκεδάσεις του, παίζοντας ο ίδιος μουσικά όργανα. Άλλοτε περιφερόταν στην αγορά χωρίς βασιλικό ένδυμα κάνοντας χειραψίες και παρακαλούσε τους πολίτες να του δώσουν την ψήφο τους, άλλοτε για να εκλεγεί αγορανόμος και άλλοτε δήμαρχος. 

Για τον φιλόσοφο Διοτογένη ο επιτυχημένος μονάρχης είναι ένας καλός ηθοποιός. Πρέπει να φροντίζει την κατάλληλη στάση και εμφάνιση, πλάθοντας μια εικόνα του εαυτού του που να είναι σοβαρή, ώστε να μην δίνει ούτε την εντύπωση του αυστηρού ούτε του ευκαταφρόνητου, αλλά του προσηνούς και του συμπονετικού. Το ίδιο παρατηρεί και ο φιλόσοφος Π. Κονδύλης στις σύγχρονες μαζικές δημοκρατίες: η αντίθεση ανάμεσα στην αρχή της ισότητας και στην ουσιαστική κυριαρχία μιας ελίτ την αναγκάζει να προβάλλει το προσωπείο της φιλολαϊκής πολιτικής (λαϊκισμός). Η άλλη όψη του λαϊκισμού είναι ο πολιτικός να φορά το προσωπείο του "παιδιού του λαού" ή του "πατέρα του λαού", ανάλογα με την ηλικία του.

34΄ η πολιτική λειτουργία της συλλογικής μνήμης

Οι Τυραννοκτόνοι, 
Αρμόδιος και Αριστογείτων (πηγή: Βικιπαίδεια)

Το 514 π.Χ. δολοφονήθηκε στην Αθήνα ο Ίππαρχος, μέλος μιας οικογένειας που για μισό περίπου αιώνα εξουσίαζε την Αθήνα. Αν και ο αδελφός του Ιππίας συνέχισε να κυβερνά για έξι ακόμη χρόνια, οι Αθηναίοι τίμησαν τους φονιάδες, Αρμόδιο και Αριστογείτονα, ως τυραννοκτόνους. Το γλυπτό που απεικόνιζε τους δύο άνδρες να επιτίθενται εναντίον του τυράννου ήταν από τα επιφανέστερα στην Αθήνα και ο φόνος του Ιππάρχου συστατικό στοιχείο της ταυτότητας των Αθηναίων.

Ο Θουκυδίδης όμως αποκαλύπτει την πραγματικότητα: το υπόβαθρο της δολοφονίας ήταν ερωτικό, όχι πολιτικό. Η τυραννίδα δεν κατέρρευσε λόγω της δολοφονίας του Ιππάρχου, αλλά όταν οι Σπαρτιάτες εισέβαλαν στην Αθήνα. Οι Αθηναίοι σκόπιμα παρερμήνευσαν το γεγονός για να προβάλλουν τους τυραννοκτόνους ως αιτίους της πτώσης των τυράννων. Η συλλογική ταυτότητα μιας κοινότητας χρειάζεται διαχρονικά σύμβολα και πρότυπα που δημιουργούνται μέσα από διαδικασίες επιλεκτικής μνήμης. 

Το ίδιο συνέβη και με τους Αγανακτισμένους στο Σύνταγμα. Το σύνθημα "Η χούντα δεν τελείωσε το '73, εμείς θα την κηδέψουμε σε τούτη την πλατεία" αντιπαραθέτει τη γενική αντίληψη ότι η εξέγερση του Πολυτεχνείου το 1973 έριξε τη χούντα προς την άποψη των διαδηλωτών ότι και η μεταπολίτευση αποτελεί συνέχεια της δικτατορίας. Φυσικά, η δικτατορία δεν κατέρρευσε από το Πολυτεχνείο αλλά από την τουρκική εισβολή στην Κύπρο το 1974. Ενώ η επέτειος της αποκατάστασης της δημοκρατίας εορτάζεται στο Προεδρικό Μέγαρο με μια δεξίωση, στην οποία μόνο οι καλεσμένοι δίνουν κάποια σημασία, η επέτειος της εξέγερσης του Πολυτεχνείου είναι μια από τις τρεις σημαντικότερες εθνικές επετείους της χώρας και επίσημη σχολική γιορτή. 

Συνήθως χρησιμοποιούμε τον όρο συλλογική μνήμη για να αναφερθούμε στον τρόπο με τον οποίο ομάδες θυμούνται γεγονότα του πρόσφατου παρελθόντος. Αυτή η ανάμνηση είναι προϊόν επιλογής, επεξεργασίας και ερμηνείας. Ακόμη λιγότερο μπορούμε να μιλούμε για μνήμη, όταν τα γεγονότα συνέβησαν πριν από τουλάχιστο τρεις γενιές: τότε η συλλογική μνήμη είναι μια ψευδαίσθηση. Δεν αποτελείται από αναμνήσεις αλλά από παραδόσεις, που μεταβιβάζονται προφορικά ή γραπτά και ενδυναμώνονται με τελετουργίες. Για τέτοιου είδους γεγονότα ο αιγυπτιολόγος Γιαν Άσμαν δημιούργησε τον όρο πολιτισμική μνήμη. 

Το 87 π.Χ. ο Ρωμαίος στρατηγός Σύλλας πολιορκούσε την εξεγερμένη Αθήνα. Οι απεσταλμένοι των Αθηναίων, όπως παραδίδει ο Πλούταρχος, αντί να προβάλουν επιχειρήματα που θα έσωζαν την πόλη, μιλούσαν με περηφάνια για τον Θησέα, τον Εύμολπο και τα Περσικά. Ο Σύλλας τους είπε: "φύγετε ευλογημένοι και πάρτε μαζί σας αυτές τις ομιλίες, γιατί δεν με έστειλαν οι Ρωμαίοι για να ικανοποιήσω την περιέργειά μου, αλλά για να καθυποτάξω επαναστάτες". Εδώ βλέπουμε πώς λειτουργεί η πολιτισμική μνήμη: οι παραδόσεις για την απώθηση βαρβάρων στα μυθικά χρόνια και των Περσών πριν 400 χρόνια είχαν ριζώσει στην πολιτισμική μνήμη των Αθηναίων με τέτοιον τρόπο που να αρκεί μια αναφορά σε τρία ονόματα (Θησέας, Εύμολπος, Περσικά), για να καταλάβει ο κάθε Αθηναίος περί τίνος πρόκειται. Με τον ίδιο τρόπο μια χρονολογία, το 1821, ή μια λέξη ή φράση, Θερμοπύλες ή Μικρασιατική Καταστροφή, συνδέονται από τους σύγχρονους με αξίες και στοιχεία ταυτότητας: εθνική παλιγγενεσία, αυτοθυσία, πατριωτισμό. Η αναφορά των Αθηναίων στο ένδοξο παρελθόν δεν έχει ουσιαστική παρά συναισθηματική αξία. Έτσι λειτουργεί και η φράση "Ελλάδα, η χώρα που γέννησε τη δημοκρατία", όταν χρησιμοποιείται τελετουργικά από Έλληνες πολιτικούς με την αντίθεση της Ελλάδας στις απαιτήσεις των δανειστών.

Η πολιτισμική μνήμη μεταδίδεται είτε προφορικά είτε γραπτά είτε με ιστορικές επετείους. Το 1990 η εθνική γιορτή της Γερμανίας, η μέρα της γερμανικής ενότητας, 17 Ιουνίου, αντικαταστάθηκε από την επέτειο της επανένωσης την 3η Οκτωβρίου 1990. Αντί να θυμίζει τη βίαιη καταστολή μιας εξέγερσης Γερμανών από Γερμανούς, δημιουργήθηκε μια νέα επέτειος, η οποία θυμίζει την επιτυχία ενός ειρηνικού κινήματος. Άλλο παράδειγμα: στις 29 Σεπτεμβρίου 2015 ο Έλληνας υπουργός Αμύνης γιόρτασε την επέτειο της ναυμαχίας της Σαλαμίνας. Σε μια περίοδο ταπείνωσης ένα απερίγραπτο πανηγύρι θύμιζε στους δανειστές ότι η Ελλάδα είχε σώσει τον κόσμο από τους βάρβαρους Πέρσες που -σημειωτέον- οι πρωτεύουσές τους είναι στο Ιράκ, στο Ιράν και τις περιοχές που τότε κατείχε το Ισλαμικό Κράτος. Λίγες μέρες αργότερα ακολούθησε ένα άλλος παράδοξος εορτασμός: η 71η επέτειος της απελευθέρωσης της Αθήνας, την 12η Οκτωβρίου 1944, λίγο πριν από την παραδοσιακή επέτειο για την κήρυξη του πολέμου με την Ιταλία, την 28η Οκτωβρίου 1940. Η επέτειος αυτή μπορούσε να προβάλλει τον ρόλο της Αριστεράς και να αντικαταστήσει τον εχθρό της μιας επετείου, την Ιταλία, με την οποία η παρούσα κυβέρνηση δεν είχε κανένα πρόβλημα, με τη Γερμανία, με την οποία υπάρχουν και διαφωνίες για την οικονομική πολιτική και εκκρεμότητες που ανάγονται στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Με λίγα λόγια, τι γιορτάζει κανείς και πότε το γιορτάζει δεν είναι τυχαίο. Είναι μια εκλεπτυσμένη στρατηγική για συσπείρωση δυνάμεων και προβολή ταυτότητας. 

Επίσης, και το D-day [απόβαση των συμμάχων στη Νορμανδία] από γιορτή νίκης σε μάχη του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου σήμερα έχει γίνει γιορτή της πανευρωπαϊκής ταυτότητας. 

43΄ η τελευταία ψευδαίσθηση: η ευρωπαϊκή ταυτότητα
  
Στην Ευρώπη υπάρχουν επέτειοι: εορτάστηκε π.χ. η επέτειος της συνθήκης της Ρώμης, αλλά ο πολύς κόσμος δεν δίνει καμία σημασία. Μόνο όσοι έχουν επαγγελματική σχέση με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή γνωρίζουν την ημέρα του Σουμάν ή ημέρα της Ευρώπης. Η απουσία ευρωπαϊκών επετείων δεν είναι αιτία, είναι όμως σύμπτωμα της ανυπαρξίας ευρωπαϊκής ταυτότητας. Το πρόβλημα ξεκινά ήδη από τον ίδιο τον χαρακτηρισμό ευρωπαϊκός. Μιλάμε για ευρωπαϊκό πολιτισμό, αν και δεν υπήρξε ποτέ καμιά χρονική στιγμή κατά την οποία όλοι οι πληθυσμοί της Ευρώπης να μιλούν την ίδια γλώσσα (αν εξαιρέσουμε σήμερα τα κακά αγγλικά) ή να ακολουθούσαν την ίδια θρησκεία. Το τι σημαίνουν οι ευρωπαϊκές αξίες για τους τούρκους μετανάστες της 2ης και 3ης γενιάς στην Ευρώπη το έδειξαν τα αποτελέσματα του τουρκικού δημοψηφίσματος πριν από δύο χρόνια. Τι σημαίνει ευρωπαϊκή ταυτότητα για τον Ινδό κάτοικο του Λονδίνου ή πολλούς μουσουλμάνους στη Γαλλία ή το Βέλγιο είναι άλλο θέμα.

Ποια είναι τα απαραίτητα στοιχεία για τη δημιουργία ταυτότητας; Πάλι η αρχαία Ελλάδα προσφέρεται ως παράλληλο. Οι αρχαίοι Έλληνες παρά την κοινή γλώσσα επί αιώνες δυσκολεύτηκαν να δημιουργήσουν μια κοινή ταυτότητα. Η στοιχειώδης ταυτότητα του μέλους μιας αρχαίας κοινότητας είναι η ταυτότητά του ως πολίτη: είναι Αθηναίος πρώτα ή Σπαρτιάτης. Αυτή η κοινότητα συνυπάρχει με άλλες: είναι Κρητικός ή Θεσσαλός ή Μακεδόνας. Συνυπάρχει με μια κοινωνική ταυτότητα: είναι αριστοκράτης. Στην αρχαία Ελλάδα δημιουργήθηκαν και ομοσπονδιακές κοινότητες με χωριστή ταυτότητα. Το ποια ταυτότητα προβάλλεται εξαρτάται από την επαφή με μια άλλη κοινότητα, π.χ. ο Λύττιος της Κρήτης καταλαβαίνει ότι είναι Λύττιος με διαφορετικό τρόπο όταν μιλάει σ’ έναν άλλο Κρητικό και με διαφορετικό τρόπο όταν μιλάει με έναν Έλληνα από άλλη περιοχή. Κοινά στοιχεία είναι η κοινή γλώσσα, η κοινή θρησκεία, οι κοινές παραδόσεις, οι κοινές αξίες.

Οι Ευρωπαίοι αντίθετα με τους αρχαίους Έλληνες δεν πληρούν κανένα από τα τυπικά χαρακτηριστικά ταυτότητας. Απουσιάζουν τα κοινά πολιτικά δικαιώματα και η κοινή πολιτική· η κοινή γλώσσα και η θρησκεία· το κοινό σύστημα αξιών· οι Ευρωπαίοι δεν νίκησαν ποτέ από κοινού σ’ έναν πόλεμο. Ακόμη και το κοινό νόμισμα της ευρωζώνης στη μία όψη έχει την ίδια εικόνα, ενώ στην άλλη τονίζει την εθνική ταυτότητα. Λείπει η συνείδηση ενός κοινού ευρωπαϊκού πολιτισμού που να συνδέει τον Έλληνα και τον Βόσνιο μουσουλμάνο, τον γεννημένο στην Τουρκία Τούρκο και τον Εβραίο της Γαλλίας, τον Βάσκο, τον Φιλανδό και τον Πακιστανό του Λονδίνου. Αυτό δεν με ενοχλεί, γιατί μια απόλυτα κοινή πολιτιστική ταυτότητα θα ήταν εντελώς αντιευρωπαϊκή –αντιβαίνει προς την πολιτιστική πολυμορφία που πάντοτε χαρακτήριζε την ευρωπαϊκή ιστορία. Όσοι προσπαθούν να κατασκευάσουν μια τέτοια δήθεν κοινή πολιτιστική μνήμη, προβάλλοντας την χριστιανική παράδοση και την ελληνορωμαϊκή αρχαιότητα, καλλιεργούν μια πολιτική αμνησία, γιατί εξοβελίζουν από την γενικότερη ευρωπαϊκή ιστορία τον λαμπρό αραβικό πολιτισμό στην μεσαιωνική Ισπανία, την ισχύ της οθωμανικής αυτοκρατορίας στην ανατολική Ευρώπη και ακόμα τον πολιτισμό των Εβραίων.

Σε τι θα μπορούσε, επομένως, να στηριχθεί μια ευρωπαϊκή αυτοσυνείδηση και ένα αίσθημα υπεροχής, που είναι απαραίτητο για τη δημιουργία ταυτότητας. Αν διδάσκει κάτι η αρχαιότητα είναι ότι οι Ευρωπαίοι πρέπει να θεμελιώσουν την ενότητά τους σε μια νίκη. Όχι απαραίτητα σε στρατιωτική σύγκρουση. Μπορεί να είναι νίκη δημοκρατικών κρατών σε μια οικονομική και κοινωνική κρίση με ορατούς και αόρατους αντιπάλους. Οι Ευρωπαίοι θα αντιμετωπίσουν επιτυχημένα το πρόβλημα της ευρωπαϊκής ταυτότητας με το αίσθημα υπεροχής όχι του κοινού πολιτισμού ή μιας εύθραυστης οικονομίας, αλλά της υπεροχής πολιτικών θεσμών και συστήματος αξιών, υγιών κοινωνικών δομών και μιας καινοτόμου επιστήμης. Οι Ευρωπαίοι χρειάζονται επειγόντως μια τέτοια κοινή νίκη.

49΄ Ερωτήσεις 

1. Σε ποιο βαθμό ο σημερινός Έλληνας σχετίζεται με θέσεις, πράξεις, τάσεις των Αρχαίων; 

Σε ορισμένους τομείς υπάρχουν συνέχειες. Πιο εντυπωσιακή συνέχεια είναι στον τομέα της γλώσσας, που φαίνεται ακόμη και στην λαϊκότροπη έκφραση. Μεγάλη αναντιστοιχία, ιδίως την τελευταία εκατονταετία, στον τρόπο οργάνωσης της κοινωνίας αλλά και στον τρόπο με τον οποίο ο Έλληνας πληροφορείται δεδομένα και τα επεξεργάζεται νοητικά. Από αυτήν την πλευρά ο Έλληνας δεν διαφέρει από άλλους λαούς, όσον αφορά λήψη πληροφοριών, που μπορεί να είναι εσφαλμένες. Κυρίως, βλέπω μια γενικότερη τάση να ανάγονται όλα στο άσπρο ή στο μαύρο, δηλαδή πολύπλοκα θέματα να εκφραστούν με πάρα πολύ απλό τρόπο. Χαρακτηριστικό το τιτίβισμα, το tweet. Πρέπει μέσα σε 140 λέξεις να εκφράσεις κάτι. Μερικές φορές δεν μπορείς με τόσες λέξεις να το κάνεις και καταλήγεις να το εκφράσεις στην πιο χυδαία, εκλαϊκευμένη του μορφή. Αυτό δεν σχετίζεται με κάποιο χαρακτηριστικό του Έλληνα, αλλά με την επίδραση των Μέσων, που επηρεάζουν τον τρόπο με τον οποίο ακούμε, βλέπουμε και προσλαμβάνουμε τον κόσμο μας.

2. Για τη δημιουργία κοινής ευρωπαϊκής ταυτότητας. Η νίκη των Βόρειων στον αμερικανικό εμφύλιο θεωρείται για τους Βόρειους νίκη εναντίον των δυνάμεων του σκότους, ενώ για τους Νότιους ακόμα και σήμερα είναι ντροπή. Μήπως αυτό το παράδειγμα δείχνει τελικά ότι δεν είναι δυνατό να υπάρξει μια κοινή ταυτότητα;

Μια φορά σ’ έναν αγώνα αμερικανικού ποδοσφαίρου κάποιος έκανε μια αναφορά στον αμερικανικό εμφύλιο. Τότε κάποιος νότιος Αμερικανός είπε: «Ποιος εμφύλιος; Ήταν ο πόλεμος της υποταγής των ελευθέρων πολιτειών!». Σίγουρα ο αμερικανικός εμφύλιος είναι στοιχείο ταυτότητας, αλλά από την άλλη αυτό δεν αναιρεί την ύπαρξη μιας γενικότερης αμερικανικής ταυτότητας που ζει από αφηγήματα, ψευδαισθήσεις και εικόνες, που δεν ανταποκρίνονται απόλυτα στην πραγματικότητα. Αλλιώς μιλά ο Αμερικανός για την ταυτότητά του σε κάποιον Γάλλο και αλλιώς σε κάποιον άλλον Αμερικανό. Για μένα μια κοινή ευρωπαϊκή ταυτότητα δεν θ’ αναιρέσει την ταυτότητά μου ως Έλληνα ούτε την ιδιαίτερη ταυτότητα των υπολοίπων λαών.

Το ευρωπαϊκό πείραμα θα έχει επιτυχία, όταν κάποιος Ευρωπαίος που θα ταφεί στις ΗΠΑ θα γράψει πάνω στο μνήμα του «εδώ βρίσκεται ένας Ευρωπαίος». Ακριβώς όπως ένας κάτοικος των ορίων της Σπάρτης, μια κοινότητα ορεσίβιων, γράφει στον τάφο του «εδώ κείται ένας Όριος». [Γράφει] Όχι την πόλη του, αλλά το όνομα της ομοσπονδίας του. Σε αυτό δεν μπορούμε να φτάσουμε, όσο η Ευρωπαϊκή Κοινότητα δεν στηρίζεται σε κάτι που να υπερβαίνει αυτά στα οποία έχει επενδύσει όλο της το ενδιαφέρον. Όπως στην κοινή εκπαιδευτική-επιστημονική πολιτική, κατά τη γνώμη μου το χειρότερο λάθος, δηλαδή επιβολή με το ζόρι του ίδιου μοντέλου σε όλα τα πανεπιστήμια της Ευρώπης. 

3. [συνέχεια] Αυτή η κοινή ταυτότητα δεν οδηγεί μερικές φορές σε δυσάρεστες καταστάσεις;

Φυσικά, όταν εξελίσσεται σε εθνικισμό ή σε υπερβολική αίσθηση ανωτερότητας απέναντι σε άλλες ταυτότητες. Όλα τα φαινόμενα έχουν μια θετική και μια αρνητική όψη.

4. Το πρόβλημα της ευρωπαϊκής ταυτότητας βιώνεται διαφορετικά από νέους ανθρώπους που έχουν άλλη παιδεία. Για έναν Γάλλο ή έναν Γερμανό είναι πιο αυτονόητη η ευρωπαϊκή ταυτότητα. Τι γίνεται με μας που είμαστε στα όρια; Επίσης, νίκες της Ευρώπης υπάρχουν, π.χ. στην πολιορκία της Βιέννης.

Βέβαια, ακόμη και τότε [στην πολιορκία της Βιέννης] δεν ήταν όλη η Ευρώπη ενωμένη. Οπωσδήποτε αλλιώς βλέπει το ζήτημα ο Βρετανός νέος και ο υποστηρικτής του Brexit. Η αίσθησή μου είναι ότι η έκφραση που χρησιμοποιούσαμε για τη Δυτική Ευρώπη, όταν ήμουν παιδί, «πάω στην Ευρώπη», σήμερα δεν χρησιμοποιείται με την ίδια συχνότητα. Επίσης, κι αυτό δείχνει πόσο η ταυτότητα προβάλλεται κατά περίσταση, επειδή έχουμε σοβαρά προβλήματα με την Τουρκία, θυμηθήκαμε ότι είμαστε το όριο της Ευρώπης και προσπαθούμε να το δείξουμε και στους εταίρους μας. Επομένως, όλα αυτά έχουν και έναν επικαιρικό χαρακτήρα.

Εμένα μ’ ενδιαφέρει να αντιστραφεί μια τάση επένδυσης ομοιομορφίας σε χώρους που τελικά θα κάνουν την Ευρώπης αντιευρωπαϊκή. Αυτό που πάντοτε χαρακτήριζε την Ευρώπη ήταν η πολυμορφία των πολιτισμών. Είναι αντιευρωπαϊκό να προσπαθούμε να επιβάλλουμε σώνει και καλά την ίδια ευρωπαϊκή μουσική, γλώσσα, παιδεία, πανεπιστήμια. Αλλού πρέπει να δώσουμε το βάρος: στις πολιτικές αξίες, με την ευρύτερη έννοια. Κάτι που διαφοροποιεί τον Ευρωπαίο από τον Ασιάτη ή τον Αφρικανό είναι π.χ. η οικολογική συνείδηση. Δεν θα το σκεφτόμασταν σαν πρώτο θέμα, αλλά λόγω των ιδιαιτέρων συνθηκών (π.χ. κλιματική αλλαγή), καθιστά τον Ευρωπαίο κάτι εντελώς διαφορετικό από τον Αμερικανό ή τον κεντρικό Ασιάτη. Η ταυτότητα αυτή είναι ακόμη ρευστή, εμείς οι πολίτες πρέπει να τη δημιουργήσουμε.

5. Ποιο είναι αυτό το χαρακτηριστικό που έκανε εκείνους [τους Αρχαίους] να παράγουν πολιτισμό κι εμάς παρακμή; Ένα δεύτερο ερώτημα: ποια η άποψή σας για την έλευση των Ελλήνων στον ελλαδικό χώρο;

Καταρχήν, θα απέφευγα τις γενικεύσεις, ότι οι Αρχαίοι παρήγαγαν πολιτισμό, ενώ εμείς δεν παράγουμε. Δεν είναι έτσι. Αυτό που λέμε αρχαιότητα είναι συνήθως η Αθήνα του 5ου αι. Η ίδια πόλη 200 χρόνια αργότερα δεν παράγει ούτε έναν Πλάτωνα ούτε έναν Σωκράτη ούτε έναν Αισχύλο. Πιστεύω ότι σήμερα υπάρχουν πολύ δυναμικές ομάδες που παράγουν πολιτισμό στην αγροτική οικονομία, στην τέχνη.

Οι λόγοι που κάνουν πάρα πολύ μεγάλη διαφορά ανάμεσα στην αρχαιότητα και σήμερα είναι η ένταξη ενός χώρου στον γενικότερο κόσμο. Η γεωγραφική θέση της Ελλάδας δεν έχει αλλάξει. Εκείνο που έχει αλλάξει είναι ο περίγυρος μέσα στον οποίο βρίσκεται μια χώρα, οι επιδράσεις που δέχεται. Το ελληνικό θαύμα π.χ. δημιουργείται μέσα από έναν διάλογο με τον αιγυπτιακό πολιτισμό, τον φοινικικό κλπ. Ο Ησίοδος π.χ. έχει άπειρες ομοιότητες με έπη της Εγγύς Ανατολής. Αντίθετα, αυτό που έχει αλλάξει και δίνει την εντύπωση της υστέρησης της Ελλάδας είναι το ότι όλος ο υπόλοιπος κόσμος αναπτύσσεται, παράγει πολύ υψηλό πολιτισμό, και αυτό δίνει την εντύπωση ότι έχουμε μείνει πίσω. Υπήρχε μια περίοδος κατά την οποία η Ελλάδα ήταν ο φάρος και ο πρωτοπόρος. Σήμερα υπάρχουν πολύ περισσότερα πολιτιστικά κέντρα.

Όσον αφορά το δεύτερο ερώτημα, για την προέλευση των Ελλήνων, η κρατούσα άποψη ήταν ότι μπορούμε να προσδιορίσουμε την άφιξη των Ελλήνων με βάση την ομοιότητα της ελληνικής με ινδοευρωπαϊκές γλώσσες. Γύρω στο 2000 π.Χ. η λέξη φηγός μοιάζει με το beech στα αγγλικά, το buchen στα γερμανικά. Είναι ένα δέντρο σε ορισμένες γεωγραφικές περιοχές, επομένως οι αρχαίοι Έλληνες και οι υπόλοιποι ινδοευρωπαϊκοί λαοί δημιούργησαν αυτή τη λέξη, όταν κατοικούσαν σε αυτές τις περιοχές, που τοποθετούνται στο χώρο της σημερινής Ρωσίας. Από εκεί υπήρχε μια σταδιακή μετακίνηση. 

Το γεγονός ότι οι ινδοευρωπαϊκές γλώσσες έχουν διαφορετική λέξη για τη θάλασσα, mer, zee, δείχνει ότι όλοι αυτοί οι λαοί σε διαφορετική φάση των μετακινήσεών τους ήρθαν σ’ επαφή με αλμυρό νερό, ρώτησαν τους γηγενείς «πώς το λέτε αυτό το πράγμα;» και υιοθέτησαν την αντίστοιχη λέξη. Αυτή ήταν η παλιά άποψη, ότι υπάρχει κοινή κοιτίδα των ινδοευρωπαίων από την οποία διαχέονται προς τις υπόλοιπες ευρωπαϊκές χώρες και σε ορισμένες περιοχές της Ασίας. 

Τον τελευταίο καιρό μια έρευνα προβάλλει, νομίζω σωστά, τη συνέχεια στον υλικό πολιτισμό, π.χ. στην κεραμική. Δεν διαφαίνονται μέσα από τα αρχαιολογικά ευρήματα τεράστιες αλλαγές, που να υποδηλώνουν τη μαζική ή βίαιη μετανάστευση μεγάλων ομάδων πληθυσμού. Σύμφωνα με την άποψη αυτή, ο Έλληνας δεν έρχεται από κάπου αλλά δημιουργείται σε αυτόν τον χώρο σταδιακά. Είναι μια άποψη για τη σταδιακή δημιουργία και της ελληνικής γλώσσας και του ελληνικού πολιτισμού. Έχω επιφυλάξεις για τον αν αυτή η συνέχεια εξηγεί όλα τα φαινόμενα, γιατί εξετάζοντας το γλωσσικό χάρτη της αρχαίας Ελλάδας διαπιστώνουμε την ύπαρξη πολλών γλωσσών. Αυτό κατά τη γνώμη μου υποδηλώνει κάποια μετακίνηση και αλλαγή. Όταν π.χ. ο λεξικογράφος Ησύχιος έχει μια σειρά από γλώσσες [ερμηνεύματα] και λέει βριτός είναι ο γλυκός στα μινωικά, εξ ου βριτόμαρτις = γλυκιά κοπέλα, αυτό δείχνει την ύπαρξη ενός πληθυσμού που δεν μιλούσε την ελληνική. Συνέχισε να μιλά μια μη ελληνική γλώσσα ως τον 3ο π.Χ. αι. (γιατί συνεχίζουμε να βρίσκουμε ετεοκρητικές επιγραφές μέχρι εκείνη την εποχή στην Κρήτη) και είναι εντελώς διαφορετικός από τον ελληνικό πληθυσμό. Γι’ αυτόν τον λόγο πιστεύω η παλιά άποψη με πολλές διαφοροποιήσεις είναι η ορθότερη και εκείνο στο οποίο μάλλον κλίνω είναι ότι δεν έχουμε τεράστιες πληθυσμιακές αλλαγές, αλλά συνεχή άφιξη νέων γλωσσικών ομάδων, που λόγω πολιτικής ή στρατιωτικής ή πολιτιστικής υπεροχής επιβάλλουν τη γλώσσα τους στον υπόλοιπο πληθυσμό. Τέτοια παραδείγματα υπάρχουν πολλά και σε άλλες χώρες, π.χ. η Αγγλία: εκεί μια μικρή ομάδα κατακτητών επιβάλλει τη γλώσσα της σ’ έναν πολύ μεγαλύτερο πληθυσμό. 

6. Εδώ λέμε «ελληνική γλώσσα», «Έλληνες» κλπ. Έξω γιατί δεν μας λένε Έλληνες;

Αυτό εξηγείται απλά: ο τρόπος με τον οποίο κάποιος λαός ονομάζει έναν άλλο εξαρτάται από την απάντηση στο ερώτημα ποιος είσαι; Όταν οι Πέρσες ρώτησαν του πρώτους Έλληνες που συνάντησαν «ποιοι είστε;» εκείνοι απάντησαν «Ίωνες», γιατί δεν υπήρχε κοινή ελληνική συνείδηση. Δεν μπορούσαν να πουν «Έλληνες», γιατί ήταν «Ίωνες». Έτσι, στις ανατολικές γλώσσας δημιουργήθηκε η λέξη Γιουνάν. Στη Δύση η απάντηση που έδωσαν οι πρώτοι Έλληνες ήταν «Γραικοί» και δημιουργήθηκε άλλη λέξη. Αυτό συμβαίνει και σε άλλους λαούς, π.χ. οι Γερμανοί στα ουγγρικά είναι Nemet = βουβός (οι Ούγγροι δεν καταλάβαιναν τι έλεγαν οι Γερμανοί και τους έδωσαν αυτό το όνομα). Με τον ίδιο τρόπο ο όρος βάρβαροι δεν έχει κάτι το υποτιμητικό, απλώς είναι οι ακατανόητοι.

Θέλω κι άλλο!

Απειλούνται οι κλασσικές σπουδές από την πολιτική ορθότητα; - ο Άγγελος Χανιώτης απαντάει στα ερωτήματα του Αλέξη Παπαχελά (podcast από την ιστοσελίδα της Καθημερινής).

❦