Αρχαία Ελληνική Γλώσσα Γ΄ Γυμνασίου (2) - Ενότητα 1η, Η Ελένη και η καταστροφή της Τροίας

Kauffmann Angelica, Η Αφροδίτη παρακινεί την Ελένη να ερωτευτεί τον Πάρη (1790)

 

Ενότητα 1^η:  Η Ελένη και η καταστροφή της Τροίας

 

Μερικές πληροφορίες για τον συγγραφέα και το έργο του

Ο Ηρόδοτος γεννήθηκε στην Αλικαρνασσό της Μ. Ασίας. Η γέννησή του τοποθετείται γύρω στο 484 π.Χ. Ο Διονύσιος ο Αλικαρνασσεύς στη μελέτη του Περὶ τοῦ Θουκυδίδου χαρακτήρος τοποθετεί τη γέννηση του Ηροδότου «λίγο πριν από τους Περσικούς πολέμους».

Ο Ηρόδοτος ηταν συγγενής του επικού ποιητή Πανύαση και πιθανότατα πήρε μέρος σε απόπειρες ανατροπής του τυράννου Λύγδαμη. Αυτές οι απόπειρες είχαν ως συνέπεια τον θάνατο του Πανύαση και την εξορία του Ηροδότου στη Σάμο, όπου εγκαταστάθηκε μέχρι την οριστική ανατροπή του Λύγδαμη (454 π.Χ.). Ταξίδεψε στην Ελλάδα (Θράκη, Αθήνα, Δελφούς, Δωδώνη, Ολυμπία, Θήβα, Σπάρτη, Τεγέα κ.α.), αλλά και στην Αίγυπτο, τη Φοινίκη, τη Μεσοποταμία, τη Σκυθία και στις ακτές της Μαύρης Θάλασσας, καθώς και στην Κάτω Ιταλία. Τα ταξίδια διεύρυναν τους ορίζοντές του και πρόσφεραν πολύτιμο εθνογραφικό υλικό για το έργο του. Έλαβε μέρος στην ίδρυση της αποικίας Θούριοι, όπου και έμεινε αρκετά χρόνια. Έζησε έως τις αρχές του Πελοποννησιακού πολέμου και εικάζεται ότι πέθανε μετά το 430 π.Χ.

Στο επίκεντρο της ιστορικής του αφήγησης βρίσκεται ο πόλεμος μεταξύ «βαρβάρων και Ελλήνων». Ο Ηρόδοτος είναι ο πρώτος ιστοριογράφος που συνέθεσε το έργο του με ιστορική προοπτική. Ανέμειξε σε παρεκβάσεις εθνογραφικό υλικό και ανέδειξε τα ιστορικά συμβάντα με μια ερευνητική διάθεση. Εύλογα, λοιπόν, ο Κικέρωνας αποκάλεσε τον Ηρόδοτο «πατέρα της Ιστορίας» (pater historiae). Σκοπός του, όπως γράφει ο ίδιος, ήταν να εκθέσει την ιστορική του έρευνα, για να μείνουν ανεξίτηλα τα έργα των ανθρώπων, Ελλήνων και βαρβάρων, και να γίνει αναφορά στα αίτια που οδήγησαν στον πόλεμο. Αρχικά ο Ηρόδοτος παραθέτει μυθικές εκδοχές (1.1-6), ο ίδιος όμως τις διαχωρίζει από τη δική του έρευνα. Στη συνέχεια εκθέτει ως ιστορική αρχή της αντιπαράθεσης τις κατακτητικές βλέψεις του βασιλιά των Λυδών Κροίσου (1.6).

Σύμφωνα, λοιπόν, με την εκδοχή Περσών λογίων (1.1-4), αίτιοι της έχθρας ήταν οι Φοίνικες, οι οποίοι άρπαξαν την Ιώ, κόρη του βασιλιά του Άργους Ινάχου. Αυτή η αρπαγή ήταν το πρώτο από τα αδικήματα που ακολούθησαν. Κάποιοι Έλληνες, πιθανότατα Κρήτες, άρπαξαν την Ευρώπη από τη Φοινίκη, ενώ κάποιοι άλλοι Έλληνες άρπαξαν τη Μήδεια. Στη συνέχεια ο γιος του Πριάμου Αλέξανδρος ή Πάρης, έχοντας ακούσει τις διηγήσεις των γεροντότερων και έχοντας τη βεβαιότητα ότι ο ίδιος δε θα λογοδοτούσε σε κανέναν, απήγαγε την Ελένη. Όταν οι Έλληνες έστειλαν εκπροσώπους ζητώντας πίσω την Ελένη, έλαβαν την απάντηση ότι δεν έπρεπε να ζητούν ικανοποίηση από τους άλλους, αφού οι ίδιοι δεν είχαν δώσει ικανοποίηση για την αρπαγή της Μήδειας.

Στο δεύτερο βιβλίο, το οποίο έχει ως θέμα την Αίγυπτο, ο Ηρόδοτος καταγράφει την εκδοχή Αιγύπτιων ιερέων σχετικά με την αρπαγή της Ελένης. Σύμφωνα με αυτή την εκδοχή (2.112-120), ο Αλέξανδρος άρπαξε την Ελένη από τη Σπάρτη, αλλά δυνατοί άνεμοι τον οδήγησαν τελικά στο Κανωβικό στόμιο του Νείλου, στις Ταριχείες. Εκεί υπήρχε ναός του Ηρακλή, στον οποίο κατέφυγαν ως ικέτες μερικοί δούλοι του Αλεξάνδρου και ανέφεραν όσα είχαν γίνει στους ιερείς και στον αρχηγό της φρουράς. Οι πληροφορίες μεταφέρθηκαν στον βασιλιά Πρωτέα, ο οποίος διέταξε τη μεταφορά όλων στη Μέμφιδα. Ο Αλέξανδρος προσπάθησε με αοριστίες να αποφύγει να πει την αλήθεια στον Πρωτέα, όμως οι δούλοι που είχαν καταφύγει ως ικέτες στον ναό του Ηρακλή τον διέψευσαν. Ο Πρωτέας, έχοντας ως αρχή να μη σκοτώνει τους ξένους που έβρισκαν καταφύγιο στη χώρα του, έδιωξε τον Αλέξανδρο και τους συντρόφους του, αλλά κράτησε την Ελένη και τον θησαυρό μέχρι τον ερχομό του Μενελάου. Αργότερα, όταν οι Έλληνες πήγαν στην Τροία και ζήτησαν πίσω την Ελένη και τον θησαυρό, καθώς και επανόρθωση για τις αδικίες που είχαν υποστεί, οι Τρώες έδωσαν ακόμη και όρκους για να πείσουν τους Έλληνες ότι δεν είχαν ούτε την Ελένη ούτε τον θησαυρό, αφού ήταν στην κατοχή του Πρωτέα. Οι Έλληνες δεν τους πίστεψαν, πολιόρκησαν και κατέλαβαν την Τροία και, όταν πια πίστεψαν όσα έλεγαν οι Τρώες, ο ίδιος ο Μενέλαος πήγε στον Πρωτέα και παρέλαβε την Ελένη και τον θησαυρό του. Ωστόσο, ο Μενέλαος, παρότι έτυχε άριστης φιλοξενίας, θυσίασε δύο παιδιά Αιγυπτίων για να φυσήξει αίσιος άνεμος και να μπορέσει να αποπλεύσει για την Ελλάδα. Οι Αιγύπτιοι τον καταδίωξαν και αυτός διέφυγε με τα καράβια του στη Λιβύη.

βιβλίο του καθηγητή, σελ.18-19

Εισαγωγικά: ο μύθος της Ελένης και της καταστροφής της Τροίας είναι από τους πιο δημοφιλείς της αρχαιότητας. Στο δεύτερο βιβλίο της «Ιστορίας» του (κεφ. 112-120) ο Ηρόδοτος διηγείται την εκδοχή κάποιων Αιγυπτίων ιερέων σχετικά με την τύχη της Ελένης. Σύμφωνα με αυτούς, ο Πάρης έφυγε από τη Σπάρτη παίρνοντας από το παλάτι του Μενέλαου όχι μόνο την Ελένη αλλά και πολλά χρήματα. Αντίθετοι άνεμοι έριξαν τον Πάρη στην Αίγυπτο, και εκεί ο βασιλιάς Πρωτέας, αφού κατηγόρησε τον Πάρη για την πράξη του, τον έδιωξε, αλλά κράτησε την Ελένη και τα χρήματα, για να τα δώσει στον νόμιμο κύριό τους, όταν αυτός έφτανε στην Αίγυπτο. Ο Ηρόδοτος συμφωνεί με την εκδοχή αυτή και στο παρακάτω απόσπασμα μας εξηγεί τους λόγους.

 

 

Αρχαίο κείμενο	Μετάφραση
Εἰ Ἑλένη ἦν ἐν Ἰλίῳ,	Αν η Ελένη ήταν στην Τροία
οἱ Τρῶες ἀπέδοντο ἄν αὐτήν τοῖς Ἕλλησιν,	οι Τρώες θα την έδιναν στους Έλληνες,
ἑκόντος γε ἤ ἄκοντος Ἀλεξάνδρου.	με τη θέληση ή χωρίς τη θέληση του Αλέξανδρου [1].
Οὐ γάρ δή οὕτω γε φρενοβλαβής ἦν ὁ Πρίαμος	Γιατί δεν ήταν βέβαια τόσο παράλογος ο Πρίαμος
οὐδέ οἱ ἄλλοι Τρῶες,	ούτε και οι άλλοι Τρώες,
ὥστε ἐβούλοντο κινδυνεύειν	ώστε να θέλουν να κινδυνεύουν
τοῖς σφετέροις σώμασι καί τοῖς τέκνοις καί τῇ πόλει	τη δική τους ζωή και των παιδιών τους και την πόλη τους,
ὅπως Ἀλέξανδρος Ἑλένη συνοικῇ.	για να ζει ο Αλέξανδρος με την Ελένη.
Εἰ δέ τοι καί ταῦτα ἐγίγνωσκον	Αλλά βέβαια αν είχαν αυτήν τη γνώμη
ἐν τοῖς πρώτοις χρόνοις,	κατά τα πρώτα χρόνια (της πολιορκίας),
ἐπεί πολλοί μέν τῶν ἄλλων Τρώων ἀπώλλυντο,	όταν πολλοί από τους Τρώες χάνονταν,
μάλιστα δέ οἱ αὐτοῦ υἱεῖς,	και μάλιστα τα παιδιά του,
ὁπότε συμμίσγοιεν τοῖς Ἕλλησιν,	όποτε συγκρούονταν με τους Έλληνες,
Πρίαμος, εἰ καί αὐτός συνῴκει Ἑλένῃ,	ο Πρίαμος, ακόμη κι αν ο ίδιος συγκατοικούσε με την Ελένη
ἀπέδωκεν ἄν αὐτήν Μενελάῳ,	θα την έδινε στο Μενέλαο,
ἵνα ἀπαλλαγεῖεν αὐτός καί οἱ ὑπήκοοι αὐτοῦ τῶν παρόντων κακῶν.	για να απαλλαγεί ο ίδιος και οι υπήκοοί του από τις παρούσες συμφορές.
Ἀλλ’ οὐ γάρ εἶχον Ἑλένην ἀποδοῦναι	Διότι δεν είχαν την Ελένη ώστε να την επιστρέψουν
οὐδέ ἐπίστευον οἱ Ἕλληνες	ούτε τους πίστευαν οι Έλληνες
λέγουσιν αὐτοῖς τήν ἀλήθειαν,	αν και αυτοί [2] έλεγαν την αλήθεια,
ὡς μέν ἐγώ γνώμην ἀποφαίνομαι,	όπως εγώ νομίζω,
τοῦ δαιμονίου παρασκευάζοντος	επειδή ο θεός μηχανευόταν,
πανωλεθρίᾳ ἀπολόμενοι,	με την ολοκληρωτική καταστροφή τους,
ὅπως ποιήσωσι καταφανές τοῖς ἀνθρώποις τοῦτο,	πώς θα κάνουν ολοφάνερο στους ανθρώπους αυτό,
ὡς τῶν μεγάλων ἀδικημάτων	ότι δηλαδή για τα μεγάλα αδικήματα
μεγάλαι εἰσί και αἱ τιμωρίαι παρά τῶν θεῶν.	μεγάλες είναι και οι τιμωρίες από τους θεούς.

Ἡρόδοτος, Ἱστορίη 2.120 (διασκευή)

---

[1] Το άλλο όνομα του Πάρη.

[2] δηλαδή οι Τρώες.

 

Συμπληρωματικά σχόλια για το κείμενο της Ενότητας
Ο Ηρόδοτος σχολιάζοντας την παραπάνω εκδοχή των Αιγύπτιων ιερέων προσθέτει ότι, αν η Ελένη βρισκόταν στην Τροία, θα την είχαν επιστρέψει στους Έλληνες, είτε ήθελε ο Αλέξανδρος είτε όχι. Ο Ηρόδοτος καταλήγει παρατηρώντας ότι οι Τρώες, παρότι έλεγαν την αλήθεια, δε γίνονταν πιστευτοί γιατί συνεργούσε η θεία βούληση στην καταστροφή τους, για να μάθουν οι άνθρωποι ότι τα μεγάλα αδικήματα επισύρουν ανάλογη τιμωρία.

Ο Στησίχορος, λυρικός ποιητής του 6ου αι. π.Χ., έχει συνδεθεί με την παραπάνω παραλλαγή του μύθου, σύμφωνα με την οποία η Ελένη βρισκόταν στην Αίγυπτο. Σύμφωνα με την παράδοση, αρχικά ο Στησίχορος έγραψε ένα ποίημα για την Ελένη στο οποίο περιέγραφε τις συμφορές που προκάλεσε. Όταν όμως έχασε το φως του, θεωρώντας αυτό ως τιμωρία επειδή κατηγόρησε μια θεά, ανακάλεσε γράφοντας μια «παλινωδία» και ξαναβρήκε την όραση του. Στη νέα εκδοχή υποστήριζε ότι οι θεοί κράτησαν την Ελένη στην Αίγυπτο καθ’ όλη τη διάρκεια του Τρωικού πολέμου και στην Τροία βρισκόταν το είδωλό της. Ο Ευριπίδης στην τραγωδία του Ελένη ακολουθεί αυτή την εκδοχή.

βιβλίο του καθηγητή, σελ.20