Νεοελληνική Λογοτεχνία Γ΄ Γυμνασίου (2) - Tου γιοφυριού της Άρτας

Το γεφύρι της Πλάκας στο νομό Ιωαννίνων

Δημοτικό τραγούδι, Tου γιοφυριού της Άρτας

Βασικά σημεία

1. Θεματικά κέντρα

Τα κυρίαρχα θέματα που αναδεικνύονται στο ποίημα είναι τα εξής: 

• Οι θυσίες που απαιτούνται για τα μεγάλα έργα.
• Το αίσθημα της ευθύνης του πρωτομάστορα αλλά και της γυναίκας του.
• Η δύναμη της κατάρας.
• Η αδερφική αγάπη.

2. Κατανόηση του ποιήματος

Στο ποίημα εμφανίζονται τρία κομβικά σημεία. Το πρώτο είναι στο τρομερό μήνυμα που ανακοινώνει το πουλί: 

Α δε στοιχειώσετε άνθρωπο, γιοφύρι δε στεριώνει·
και μη στοιχειώσετε ορφανό, μη ξένο, μη διαβάτη,
παρά του πρωτομάστορα την όμορφη γυναίκα,

Για να σταθεί το γεφύρι, θα πρέπει να στοιχειώσουν (= να θάψουν ή να θυσιάσουν) άνθρωπο στα θεμέλια. Και όχι οποιονδήποτε: κάποιον δυστυχισμένο (ορφανό) ή ξένο κι άγνωστο, δηλαδή αδιάφορο για τους χτίστες και τους ντόπιους, κάποιον που δεν πονάει ο χαμός του, αλλά ένα πρόσωπο που έχει αξία για τον υπεύθυνο του έργου. Ο πρωτομάστορας ακούει το τραγικό νέο, πέφτει του θανάτου, αλλά δεν διαμαρτύρεται, σαν να θεωρεί δεδομένο ότι πρέπει να υποκύψει στη σκληρή του μοίρα. Ξέρει ότι τα μεγάλα έργα απαιτούν μεγάλες θυσίες. Παρά τη βαριά του θλίψη, ιεραρχεί πρώτα το καθήκον και την ευθύνη απέναντι στο κοινωνικό σύνολο. 

Στο δεύτερο κρίσιμο σημείο βλέπουμε τη γυναίκα του πρωτομάστορα να καταλαβαίνει την παγίδα, πριν φτάσει στα θεμέλια. Προσποιείται ότι έψαξε και δεν βρήκε τίποτε και ζητά να την ανεβάσουν:

Μηδέ καλά κατέβηκε, μηδέ στη μέση επήγε·
«Τράβα, καλέ μ', τον άλυσο, τράβα την αλυσίδα,

τι όλον τον κόσμο ανάγειρα και τίποτες δεν ήβρα». 

Οι χτίστες φυσικά πιάνουν γρήγορα δουλειά, για να τελειώσουν το σκληρό τους έργο. Η γυναίκα, μόλις συνειδητοποιεί τι πρόκειται να της συμβεί, τα βάζει με τη μοίρα και όχι με τον άντρα της. Και η ίδια φαίνεται να θεωρεί τη θυσία της μοιραία και αναπόφευκτη, όπως συνέβη και στις δύο αδελφές της: 

«Αλίμονο στη μοίρα μας, κρίμα στο ριζικό μας!
Τρεις αδερφάδες είμαστε, κι οι τρεις κακογραμμένες,
η μια 'χτισε το Δούναβη, κι η άλλη τον Αφράτη,
κι εγώ η πλιο στερνότερη της Άρτας το γιοφύρι.

Όμως, εξαιτίας της απόγνωσής της ξεστομίζει μια σκληρή κατάρα (τρίτο σημείο), που αν πιάσει, θα αχρηστέψει το γεφύρι: ζητά να πέφτουν οι διαβάτες από το γεφύρι τόσο εύκολα, όσο και τα φύλλα των δέντρων: 

Ως τρέμει το καρυόφυλλο, να τρέμει το γιοφύρι,
κι ως πέφτουν τα δεντρόφυλλα, να πέφτουν οι διαβάτες. 

Στη λαϊκή αντίληψη τέτοια λόγια έχουν βαριές συνέπειες, γι' αυτό της ζητούν να αλλάξει αμέσως την κατάρα. Η γυναίκα τότε συνειδητοποιεί τι έχει πει και για να προστατέψει τον αδελφό της, αμέσως δίνει δεύτερη ευχή, που ουσιαστικά αναιρεί την κατάρα:

Κι αυτή το λόγον άλλαξε κι άλλη κατάρα δίνει.
«Αν τρέμουν τ' άγρια βουνά, να τρέμει το γιοφύρι,
κι αν πέφτουν τ' άγρια πουλιά, να πέφτουν οι διαβάτες,
τι έχω αδερφό στην ξενιτιά, μη λάχει και περάσει».

Η δύναμη της αδελφικής αγάπης νικά τον πόνο της γυναίκας και η κατάρα γυρίζει σε ευχή.

3. Αφηγηματική τεχνική 

(α) στο ποίημα παρατηρείται εναλλαγή της φωνής του αφηγητή και των ηρώων. Ο διάλογος πιάνει αρκετή έκταση του ποιήματος και δίνει ζωηράδα και ταχύτητα στον λόγο.

(β) επίσης συναντάμε πλούσια εικονοποιΐα: το ποίημα αρχίζει με την εικόνα των εργατών στο γεφύρι και περνά αμέσως στην εικόνα του πουλιού που φέρνει το τρομερό μήνυμα. Μετά κυριαρχούν οι εικόνες της γυναίκας του πρωτομάστορα, με πιο συγκλονιστική την κατάβασή της στα θεμέλια του γεφυριού, τάχα για να βρει το χαμένο δαχτυλίδι.

4. Βασικά χαρακτηριστικά του δημοτικού τραγουδιού

(α) ο λιτός και πυκνός λόγος. Στο δημοτικό τραγούδι αποφεύγονται οι λεπτομέρειες, με αποτέλεσμα η εξέλιξη της δράσης να είναι γρήγορη. Μερικά παραδείγματα:

Και το πουλί παράκουσε κι αλλιώς επήγε κι είπε:

«Γοργά ντύσου, γοργά άλλαξε, γοργά να πας το γιόμα,

γοργά να πας και να διαβείς της Άρτας το γιοφύρι».

Να τηνε κι εξανάφανεν από την άσπρη στράτα.

Μηδέ καλά κατέβηκε, μηδέ στη μέση επήγε·

«Τράβα, καλέ μ', τον άλυσο, τράβα την αλυσίδα,

τι όλον τον κόσμο ανάγειρα και τίποτες δεν ήβρα».

Ένας πιχάει με το μυστρί, κι άλλος με τον ασβέστη,

παίρνει κι ο πρωτομάστορας και ρίχνει μέγα λίθο.

«Αλίμονο στη μοίρα μας, κρίμα στο ριζικό μας!

(β) Προσωποποιήσεις. Πολλές φορές τα ζώα αποκτούν ανθρώπινες ιδιότητες και παίζουν σημαντικό ρόλο στην εξέλιξη της υπόθεσης (στοιχείο του παραμυθιού):

Πουλάκι εδιάβη κι έκατσε αντίκρυ στο ποτάμι,
δεν εκελάηδε σαν πουλί, μηδέ σα χελιδόνι,
παρά εκελάηδε κι έλεγε, ανθρωπινή λαλίτσα

(γ) Κάθε στίχος έχει δικό του νόημα: η φράση δεν κόβεται στο τέλος του στίχου, για να συνεχιστεί στον επόμενο.

(δ) Κάθε στίχος χωρίζεται σε δύο ημιστίχια 8 και 7 συλλαβών.  Το β΄ ημιστίχιο συμπληρώνει το α΄ ή δημιουργεί μια αντίθεση.

✽

Το γεφύρι της Τέμπλας που ενώνει το νομό Ευρυτανίας με τον νομό Αιτωλοακαρνανίας

Θέλω κι άλλο!

Υπάρχει αρκετό ψηφιακό υλικό για το γεφύρι της Άρτας και για τα πέτρινα γεφύρια γενικότερα:

• Δείτε εδώ μια παραλλαγή του δημοτικού τραγουδιού από το Πυλί της Κω. 
• Σε αυτόν τον σύνδεσμο μπορείτε να παρακολουθήσετε ένα ντοκιμαντέρ για τα γεφύρια της Ηπείρου.
• Βίντεο animation για τον Θρύλο του Γεφυριού της Άρτας.
• Επίσης, αξίζει να επισκεφθείτε την ιστοσελίδα Πέτρινα Γεφύρια της Ελλάδος, που περιέχει πολλές πληροφορίες για τα ιστορικά αυτά μνημεία. 
• “Ολημερίς το χτίζανε, το βράδυ εγκρεμιζόταν”. Πώς το γεφύρι της Άρτας έγινε συνώνυμο του ακατόρθωτου.: άρθρο στον ιστότοπο της Μηχανής του Χρόνου. 
• Το γεφύρι που έγινε χαρτονόμισμα με τον Κολοκοτρώνη. Το διάσημο πεντοχίλιαρο και ο θρύλος με τη γυναίκα του άρχοντα που «χτίστηκε» στα θεμέλια…: άρθρο για το γεφύρι της Καρύταινας στον ιστότοπο της Μηχανής του Χρόνου.

❦