Ελένη Γλύκατζη-Αρβελέρ, Το παρελθόν έχει μέλλον;

Τα κυριότερα σημεία της ομιλίας:

Οι Έλληνες είναι ο μόνος βαλκανικός λαός που δεν απελευθέρωσε την κοιτίδα του γένους -δεν λέω την πρωτεύουσα, αλλά την κοιτίδα. Εννοώ την Κωνσταντινούπολη. Έκαναν πρωτεύουσα την Αθήνα, ένα λασποχώρι με 8000 σπίτια -πιθανόν τα μισά να μην είχαν στέγη! Έτσι, θεώρησαν τον εαυτό τους κατευθείαν απόγονο του Περικλή. 1000 χρόνια Βυζάντιο και 500 χρόνια Τουρκοκρατία αποσιωπήθηκαν. 

1΄ Ερώτημα: έχει το παρελθόν μέλλον; Προκύπτουν δύο απορίες: 

(α) υπάρχει συνέχεια στην ελληνική ιστορία; 

(β) διδάσκει τίποτα η Ιστορία ή μήπως η Ελληνικότητα, η Ελληνοσύνη είναι ένα κατασκεύασμα, όπως κάθε εθνική ταυτότητα;

Για να απαντήσουμε, πρέπει να ξέρουμε τι είναι Ελληνικότητα. Το 480 π.Χ. ο Ξέρξης κάνει την εκστρατεία εναντίον της Ελλάδας με 100.000 στρατό. Θεωρούσε την εκστρατεία περίπατο, αλλά ο Δημάρατος (πρώην βασιλιάς της Σπάρτης, που θύμωσε με τον Λεωτυχίδη και πήγε στους Πέρσες -εκεί καταλήγαν όλοι άλλωστε!) του είπε ότι μπορεί τώρα οι Έλληνες να είναι χωρισμένοι και να φαγώνονται, αλλά μπροστά στον ξένο θα γίνουνε μια γροθιά. Ο Ξέρξης τον ρώτησε: Γιατί αυτή η ομοψυχία; Η απάντηση: δια το ομόθρησκον, δια το ομόηθες, δια το ομόγλωσσον και δια το όμαιμον. Είναι ο πρώτος ορισμός για το τι είναι το έθνος. 

Ποια από αυτά είναι σήμερα πραγματικότητα; Δεν μπορούμε να στηριχτούμε στον όμαιμον. Γράφει ο Ελύτης: Η πατρίδα μου τοιχογραφία με πολλές επιστρώσεις: φραγκική, σλαβική, βλαχική, αρβανίτικη, τουρκική· και αν βαλθείς να τις ξύσεις, πας φυλακή. 

Το ομόθρησκον έχει αλλάξει και αυτό. Το ομόηθες: παρότι όλοι είμαστε σύγχρονοι, κανένας δε ζει στην ίδια εποχή. Ο καθένας έχει τα όνειρα, τις προτεραιότητες, την παιδεία του και είναι διαφορετικός ακόμη και από τον αδελφό του.

7΄ Τι μένει λοιπόν από την αρχαιότητα; Το ομόγλωσσον. Η ελληνική γλώσσα μας συνδέει με την αρχαιότητα. Στα ευρωπαϊκά πανεπιστήμια θεωρούνται νεκρές γλώσσες τα ελληνικά και τα λατινικά. Ψέμα. Τα λατινικά είναι νεκρή γλώσσα, γιατί πράγματι έπαψαν να μιλιούνται και έμειναν μόνο στην Εκκλησία, ενώ τα ελληνικά δεν έπαψαν να μιλιούνται και να γράφονται. Έχουν βέβαια διαφορές και εξελίξεις, αλλά πρόκειται για την εξέλιξη της ίδιας γλώσσας. Δεν υπάρχει όμως καμία ελληνογενής γλώσσα.

Ο Γκαίτε έγραψε: Οι Έλληνες είναι ο μόνος λαός που γεννιέται πολιτισμένος, χάρη στη μητρική του γλώσσα, η οποία δείχνει όλη την ιστορία αυτού του τόπου, που είναι πανάρχαια και συνεχίζεται. Η Γιουρσενάρ είπε: Μόνο από τότε που το ελληνικό πνεύμα παρουσιάστηκε ως γραφή, αρχίζει η παγκόσμια ιστορία. Και ο Σενγκόρ, ο οργανωτής της νεγροσύνης, είπε ότι έπρεπε να δημιουργηθεί η Ελλάδα και το ελληνικό πνεύμα, για να μπορέσει η ανθρωπότητα να πάψει να είναι φυλές και εθνότητες που μάχονται μεταξύ τους, και να γίνει ανθρωπότητα. 

10΄ Μια αφρικανική παροιμία λέει: το μέλλον είναι γραμμένο στο παρελθόν. Και η Φρανσουάζ Σαγκάν είπε: δεν ξέρει κανείς τι του επιφυλάσσει το παρελθόν. Κάθε άνθρωπος είναι δέσμιος του παρελθόντος του: δεν μπορείς να κάνεις τίποτε χωρίς τις αναμνήσεις και τις σκέψεις σου. Το ιστορικό παρελθόν έχει ως απόχρωση το ατομικό παρελθόν. Αυτό σε κάνει να έχεις συγκινήσεις, όταν ακούς ένα αγαπημένο όνομα· αυτό σε κάνει να έχεις αισθήματα, όταν ακούς ονόματα τόπων: Ολυμπία, Κρήτη κλπ. Το πνεύμα του τόπου (γαλλικά: esprit de lieu) και το πνεύμα του χρόνου (γερμανικά: zeitgeist) καθορίζουν τη ζωή μας. Κανένας δεν μπορεί να αποφύγει το παρελθόν, που του καθορίζει και το μέλλον του. 

Το αντίθετο της αλήθειας δεν είναι το ψέμα, αλλά μια άλλη αλήθεια. Λένε οι Γάλλοι: Ό,τι ακούς από τη μια μεριά των Πυρηναίων είναι ψέμα από την άλλη. Και οι αρχαίοι Έλληνες έλεγαν: Ό,τι λένε από τη μια μεριά του Κιθαιρώνα είναι ψέμα από την άλλη. Η λέξη αλήθεια σημαίνει αυτό που δεν μπορείς να ξεχάσεις και αυτό είναι το παρελθόν σου.

14΄ Αυτά για την ελληνική συνέχεια. Η άλλη απορία εξίσου μεγάλη: η Ιστορία διδάσκει κάτι; Αν ναι, σημαίνει ότι το παρελθόν έχει μέλλον. Εδώ υπάρχουν μεγάλες διαφορές. Ο Χέγκελ έγραψε: Η Ιστορία δε διδάσκει κανέναν και τίποτα. Οι ιστορικοί λέμε ότι το παρελθόν δεν είναι ποτέ ολότελα παρελθόν· και ενώ τα ιστορικά γεγονότα περνούν και ξεχνιούνται, υπάρχουν πράγματα που δεν ξεχνιούνται ποτέ: τα φαινόμενα και οι νοοτροπίες. Για να αλλάξουν αυτά θα πρέπει να περάσουν πολλά χρόνια. Κατά κάποιον τρόπο έχουμε μια λαθραία, υπόγεια σχέση του παρελθόντος με το παρόν και το μέλλον. Ο Ελύτης έγραψε: έχω συνείδηση της κληρονομίας που έχω πετύχει, γιατί από αγωγούς κρυφούς έρχεται λάθρα να με κάνει να κάνω πράγματα που δεν θα τα είχα σχεδόν αποφασίσει. 

16΄ Πότε ο άνθρωπος θυμάται το παρελθόν; Ο Αρμάνο Λούντζι λέει: Η Ελλάδα είναι χωνευτήρι. Τόσο μεγάλο που οτιδήποτε και αν έρθει απ' έξω, καταφέρνει και το κάνει ελληνικό. Γιατί η Ελλάδα δεν είναι αίμα, είναι πνεύμα. Και το πνεύμα ταξιδεύει, ζει και πάντοτε υπερισχύει. Γι' αυτό Αρβανίτες, Φράγκοι, Τούρκοι κλπ. γίνονται εν τέλει Έλληνες. 

Η παρουσιολογία του ενδόξου παρελθόντος γίνεται μόνο σε εποχές κρίσης. Γι' αυτό όταν ακούω: οι Ευρωπαίοι ήταν ανεβασμένοι στα δέντρα, όταν εμείς δίναμε τα φώτα λέω: Κακός οιωνός. Τώρα δεν έχουμε να πούμε τίποτα καινούργιο. Γι' αυτό πρέπει να καταλάβουμε ότι το παρελθόν διαποτίζει κάθε συναίσθημα. Αλλά το μέλλον απαιτεί γνώση, καινοτομία, καινούργιο πράγμα, το καινούργιο αίμα. Το σύνθημα της Silicon Valley: Αν θέλεις να κατακτήσεις το μέλλον, υπάρχει μόνο ένας τρόπος: να το δημιουργήσεις.

❦