Θουκυδίδη, Περικλέους Επιτάφιος (10) - Κεφάλαιο 43

Επιτύμβια στήλη Χαιρέδημου και Λυκέα. Μόνιμη Έκθεση Αρχαιολογικού Μουσείου Πειραιά (πηγή: ιστότοπος Οδυσσεύς του Υπουργείου Πολιτισμού)

 

Κεφάλαιο 43

 Προτροπές και συνέχεια του εγκωμίου

 

Βασικά σημεία

Οι προτροπές προς τους επιζώντες.

 

Σχολιασμός

Οι επιζώντες:

(α) ας εύχονται να μην αντιμετωπίσουν τόσο σοβαρούς κινδύνους· να μην καταδεχτούν, όμως, να φανούν λιγότερο ανδρείοι από τους προκείμενους νεκρούς.

(β) ας κοιτάξουν το μεγαλείο της πόλης κι ας την αγαπήσουν με πάθος.

(γ) η πόλη χρωστά τη δόξα της σε άντρες που είχαν συναίσθηση του καθήκοντος.

(δ) οι νεκροί χάρισαν την ανδρεία τους στην πόλη, θεωρώντας τη την ωραιότερη προσφορά· έτσι κέρδισαν αιώνια δόξα.

(ε) ας θεωρούν πρότυπα τους νεκρούς, γιατί ευτυχία σημαίνει ελευθερία, και ελευθερία σημαίνει γενναιότητα.

(στ) ιδίως όσοι κατέχουν περιουσία δεν πρέπει να αποφεύγουν τους κινδύνους της μάχης, γιατί η επιβίωση δεν εξασφαλίζει απαραιτήτως τη διατήρηση των ανέσεων.

(ζ) εξαθλίωση φέρνει η δειλία, όχι ο θάνατος για το κοινό καλό.

 

ας αξιώνουμε ... φρόνημα καθόλου πιο άτολμο και, ας ευχόμαστε, πιο ακίνδυνο: για τον κίνδυνο που θα αντιμετωπίσει ο στρατιώτης μέσα στη μάχη μόνο ευχές μπορεί να κάνει, το πόσο τολμηρός όμως θα φανεί είναι κάτι που περνά απ’ το χέρι του.

βλέποντας τη δύναμη της πόλης ... και αγαπώντας την με πάθος: τη γενναιότητα στη μάχη δεν την εξασφαλίζει η θεωρητική συζήτηση και τα εγκώμια της αντίστασης κατά των εχθρών, αλλά περισσότερο η συναίσθηση του μεγαλείου της πόλης, μέσα στην οποία ανδρώθηκε ο πολεμιστής, και η παθιασμένη αγάπη γι’ αυτήν. Η λατρεία αυτή είναι που θα οπλίσει αυτόματα τον Αθηναίο με την απαιτούμενη ανδρεία, για ν’ αντιμετωπίζει την απειλή κατά της πατρίδας του. Ο άνθρωπος πολεμά σκληρά γι’ αυτά που αγαπά.

Διότι των επιφανών ανδρών τάφος είναι όλη η γη (ἀνδρῶν γὰρ ἐπιφανῶν πᾶσα γῆ τάφος):

Με τη φράση αυτή ο ρήτορας δεν υπονοεί ότι οι νεκροί θα μπορούσαν να είχαν ταφεί σε οποιαδήποτε χώρα, αλλά ότι η μνήμη τους διατηρείται στη θύμηση όλων των ανθρώπων, όχι μόνον «ἐν τῇ οἰκείᾳ» αλλά και «ἐν τῇ μή προσηκούσῃ». Με το να δώσουν ό,τι πολυτιμότερο είχαν, δηλαδή την ίδια τους τη ζωή, απέκτησαν δόξα που δεν περιορίζεται στα εδαφικά όρια της Ελλάδας, αλλά επεκτείνεται και παίρνει οικουμενική διάσταση. Τα ιδανικά για τα οποία έπεσαν δεν έχουν απλώς πανελλήνιο χαρακτήρα, αλλά πανανθρώπινο. Εμπίπτουν στη σφαίρα του διατοπικού, του διαχρονικού και του οικουμενικού. Όσοι υπήρξαν «ἐπιφανεῖς» δεν είναι δυνατόν να ανήκουν στους ανθρώπους μίας μόνο χώρας και μίας εποχής. Ανήκουν στους ανθρώπους κάθε χώρας και κάθε εποχής. Γιατί γίνονται πρότυπα ανδρείας και αρετής για κάθε άνθρωπο όλων των εποχών που μάχεται για την επικράτηση των υψηλών ιδεών και αξιών, για την υπερίσχυση των ευγενών ιδανικών που δίνουν ουσιαστικό νόημα και περιεχόμενο στην ανθρώπινη ύπαρξη.¹

 

Η περίφημη αυτή φράση, με τη γενικόλογη διατύπωση, έδωσε αφορμή σε διαφορετικές ερμηνείες· για ν' αντιληφθούμε το πραγματικό νόημά της καλό είναι να θεωρήσουμε τις δύο προτάσεις που ακολουθούν επεξηγήσεις της· έτσι η πᾶσα γῆ γίνεται πιο συγκεκριμένη έννοια: η σημερινή οικουμένη, καθώς δίνονται τα δύο μέρη που τη συγκροτούν: ἡ οἰκεία, η πατρίδα του καθενός, και ἡμή προσήκουσα, ο άλλος κόσμος στο σύνολό του. Εξάλλου η στερημένη από ζωή λέξη τάφος, που σχετίζεται με την ανυπαρξία, ακυρώνεται στο τέλος της περιόδου με το ἐνδιαιτᾶται [= σώζεται, ζει], που σημαίνει διατήρηση στη ζωή (οι ήρωες δεν πεθαίνουν!), και μάλιστα για μεγάλη διάρκεια (δίαιτα σημαίνει: ο τρόπος ζωής, η ζωή, άρα ζωντανή και όχι "ἐν τάφῳ" διατηρείται η ανάμνησή τους).²

 

έναν άνδρα με γενναίο φρόνημα τον πονάει περισσότερο ... χωρίς να γίνεται αισθητός: μια ψυχολογική, θα έλεγε κανείς, αποτύπωση της ατμόσφαιρας της μάχης· ο ρήτορας, αποφεύγοντας τις συνηθισμένες αναφορές σε συγκρούσεις στρατιωτών, κλαγγές όπλων κλπ., τονίζει τη διάχυτη στο πεδίο της μάχης ανδρεία ταυτόχρονα με την κοινὴν ἐλπίδα για επικράτηση. Αν τύχει κι έρθει ο θάνατος, αυτός για τον γενναίο είναι ἀναίσθητος, δε γίνεται καν αντιληπτός –σε μας όμως γίνεται αντιληπτή η προσπάθεια να υποβαθμιστεί η τραγικότητα του μοιραίου. Για τον ρήτορα η στάση αυτή, η ηρωική, είναι σαφώς προτιμότερη από τη δειλία, που φέρνει μόνο εξαθλίωση.

 

Σημειώσεις

1. Το παράθεμα από το βιβλίο Αξιολόγηση των μαθητών της Γ΄ Λυκείου στην Αρχαία Ελληνική Γραμματεία, Θουκυδίδη Περικλέους Επιτάφιος, Αθήνα 1999, ΥΠΕΠΘ, Κέντρο Εκπαιδευτικής Έρευνας, σελ.80.

2. Ηλίας Σπυρόπουλος, Θουκυδίδη Περικλέους Επιτάφιος, εκδ. ΙΤΥΕ Διόφαντος, σελ.70.

 

❦