Αρχαία Ελληνικά Γ΄ λυκείου (4) - 2η Ενότητα, Προτρεπτικός πρὸς Θεμίσωνα

 

Ο Ιάμβλιχος (250 - 325) ήταν Σύρος νεοπλατωνικός φιλόσοφος, βιογράφος του Πυθαγόρα, μυστικιστής, φιλόσοφος και μαθηματικός. (πηγή: Βικιπαίδεια)

Κείμενο αναφοράς: Αριστοτέλης, Προτρεπτικός πρὸς Θεμίσωνα, αποσπάσματα 8-9

 

Βασικά σημεία

1. Για τον Προτρεπτικό του Αριστοτέλη.

2. Ο συλλογισμός.

3. Λειτουργίες των επιστημών.

4. Το διπλό αποτέλεσμα της φιλοσοφίας.

5. Γλωσσικές επιλογές.

 

Ανάπτυξη

1. Μερικές πληροφορίες για το αριστοτελικό έργο:

Ο Προτρεπτικὸς του Αριστοτέλη δεν παραδίδεται από τη χειρόγραφη παράδοση. Γνωρίζουμε, όμως, το συγκεκριμένο αριστοτελικό έργο, καθώς όπως απέδειξε η γλωσσική και υφολογική έρευνα ο νεοπλατωνικός φιλόσοφος Ιάμβλιχος (περ. 250-325 μ.Χ.) πολύ αργότερα περιέχει στο δικό του έργο με τίτλο Προτρεπτικὸς ἐπὶ φιλοσοφίαν αρκετά εκτενή αυτολεξεί αποσπάσματα από το ομώνυμο έργο του Αριστοτέλη. Η ανασύνθεση του αριστοτελικού έργου έγινε τα νεώτερα χρόνια από ξένους φιλολόγους. Γενικότερα ο Προτρεπτικὸς ήταν πολύ δημοφιλής κατά την αρχαιότητα, καθώς εκτός από τον Ιάμβλιχο και ο Κικέρων τον χρησιμοποίησε ως πρότυπο […]

Στα αποσπάσματα 1-7 ο Αριστοτέλης απευθυνόμενος στον Θεμίσωνα έχει ήδη αναφερθεί στη λανθασμένη αντίληψη ότι η ευτυχισμένη ζωή βασίζεται στην κατοχή εξωτερικών αγαθών. Υπενθυμίζει στον Θεμίσωνα ότι γνώρισε άντρες που εμπιστεύτηκαν υπερβολικά τον πλούτο, την τύχη και τη δύναμη, και στη συνέχεια δοκίμασαν απότομη κατάρρευση στη δυστυχία. Γι’ αυτό στη ζωή, προτρέπει ο Αριστοτέλης, η ευτυχία δεν συνίσταται στο να έχουμε μεγάλη περιουσία, αλλά καλή ψυχική διάθεση. Γιατί ούτε ο πλούτος ούτε η δύναμη ούτε η ομορφιά χρησιμεύουν σε εκείνους που η ψυχή τους είναι σε κακή κατάσταση· αντίθετα βλάπτουν, αν δεν συνοδεύονται από φρόνηση. Γι’ αυτό πρέπει να φιλοσοφούμε, χωρίς να καταφεύγουμε σε προφάσεις, συνδέοντας αυτές τις προτροπές με άλλες που είναι χρήσιμες πραγματικά στην κοινωνική ζωή.

Φιλοσοφικός Λόγος, Αρχαία Ελληνική Γραμματεία, Ο.Π. Ανθρωπιστικών Σπουδών Γ΄ Λυκείου, Συμπληρωματικός οδηγός για τον/την εκπαιδευτικό, επιμέλεια: Δρ. Ιωάννης-Παναγιώτης Αμπελάς, σελ.15, 17

 

2. Στην πρώτη παράγραφο ο Αριστοτέλης διατυπώνει έναν συλλογισμό, για να δείξει ότι μια επιτυχημένη ζωή προϋποθέτει ευθυκρισία και φρόνηση, άρα ενασχόληση με τη φιλοσοφία. Πιο αναλυτικά ο συλλογισμός:

• Ο άνθρωπος στη διάρκεια της ζωής του μεταχειρίζεται διάφορα μέσα/αγαθά/εργαλεία (Τὰ ὑποκείμενα πρὸς τὸν βίον … καθάπερ ὄργανά τινα ὑπόκειται).
• Αυτά μπορεί να γίνουν επικίνδυνα, αν κάποιος δεν ξέρει να τα χρησιμοποιήσει σωστά (τούτων δ’ ἐπικίνδυνός ἐστιν ἡ χρῆσις, … αὐτοῖς χρωμένοις.).
• Ο άνθρωπος οφείλει να κατέχει εκείνες τις γνώσεις που θα τον βοηθήσουν να τα αξιοποιεί με ωφέλιμο τρόπο (Δεῖ τοίνυν ὀρέγεσθαι τῆς ἐπιστήμης … πάντα ταῦτα εὖ θησόμεθα.).

⇒ Επομένως, όποιος θέλει να ζήσει μια επιτυχημένη ζωή, οφείλει να ασχολείται με τη φιλοσοφία (Φιλοσοφητέον ἄρα ἡμῖν, … βίον διάξειν ὠφελίμως).

Η πρώτη παράγραφος επισημαίνει την αναγκαιότητα της σωστής χρήσης όσων εργαλείων διαθέτουμε για τη ζωή· προϋπόθεση της σωστής χρήσης αποτελεί η ασφαλής και έγκυρη γνώση (ἐπιστήμη). Ειδικότερα, ο άνθρωπος διαθέτει για παράδειγμα το σώμα και όσα εξυπηρετούν το σώμα, ωσάν είδος εργαλείων (ὄργανα). Αυτό από μόνα τους δεν είναι ούτε κάτι καλό ούτε κάτι κακό. Η χρήση τους, όμως, ενέχει κινδύνους, και τις περισσότερες φορές προκαλούν το αντίθετο αποτέλεσμα. Κατά συνέπεια, απαιτείται (δεῖ) η ασφαλής και στέρεη γνώση (ἐπιστήμη) που θα αποτρέψει τους κινδύνους και θα συμβάλει στην καλύτερη χρήση του (προσηκόντως), εξυπηρετώντας τον απώτερο στόχο του ανθρώπου. Αξιοσημείωτη η κλιμάκωση: ο άνθρωπος επιζητά τη γνώση, μετά προβαίνει στην απόκτησή της με τελικό ζητούμενο όμως την εφαρμογή της και τη σωστή χρήση της (ὀρέγεσθαι-κτᾶσθαι-χρῆσθαι). Σε αυτήν τη γνώση στοχεύει η φιλοσοφία και γι’ αυτό είναι απαραίτητη κατά τρόπο διττό, εάν θέλουμε να παρακολουθούμε σωστά τις κρατικές υποθέσεις (πρωθύστερο) και να διαμορφώνουμε επωφελώς την ιδιωτική μας ζωή: Φιλοσοφητέον ἄρα ἡμῖν (= χρὴ ἡμᾶς φιλοσοφεῖν), εἰ μέλλομεν ὀρθῶς πολιτεύσεσθαι καὶ τὸν ἑαυτῶν βίον διάξειν ὠφελίμως. Η διατύπωση είναι δεοντολογική, στο πλαίσιο ενός υποθετικού συλλογισμού, αποκτώντας μία διάσταση διαχρονική (ἡμῖν).

Φιλοσοφικός Λόγος, Αρχαία Ελληνική Γραμματεία, Ο.Π. Ανθρωπιστικών Σπουδών Γ΄ Λυκείου, Συμπληρωματικός οδηγός για τον/την εκπαιδευτικό, επιμέλεια: Δρ. Ιωάννης-Παναγιώτης Αμπελάς, σελ.17

 

3. Για τον Αριστοτέλη όλες οι γνώσεις είναι χρήσιμες, αλλά δεν έχουν όλες την ίδια σημασία. Υπάρχουν γνώσεις και δεξιότητες που παράγουν χρήσιμα πράγματα, τα οποία εξυπηρετούν πρακτικές ανάγκες (αἱ ποιοῦσαι ἕκαστον τῶν ἐν τῷ βίῳ πλεονεκτημάτων ἐπιστῆμαι … αἱ ὑπηρετοῦσαι…). Σημαντικότερες όμως είναι οι γνώσεις που μας διδάσκουν πώς πρέπει να χρησιμοποιούμε τις πρακτικές γνώσεις, γιατί σε αυτές, τις δεύτερες, βρίσκεται η αληθινή σοφία, δηλαδή ο απώτατος στόχος της ανθρώπινης ζωής (…ἄλλαι δὲ αἱ χρώμεναι ταύταις, … αἱ ἐπιτάττουσαι, ἐν αἷς ἐστιν ὡς ἂν ἡγεμονικωτέραις ὑπαρχούσαις τὸ κυρίως ὂν ἀγαθόν).

Η δεύτερη παράγραφος αποτελεί ένα επιπλέον (Ἔτι...) επιχείρημα για την αναγκαιότητα της φιλοσοφίας, αφού αυτή μπορεί να χρησιμοποιεί σωστά όλα τα είδη γνώσης. Πιο συγκεκριμένα, κατά τον Αριστοτέλη η γνώση μπορεί να κατηγοριοποιηθεί σε διάφορα επίπεδα με διαφορετική στόχευση: α) γνώση που παράγει τα αγαθά της ζωής και γνώση που τα χρησιμοποιεί, β) είδη γνώσης που υπηρετούν και είδη γνώσης που επιτάσσουν: τα τελευταία εκπροσωπούν τον υψηλότερο βαθμό γνώσης και σε αυτά βρίσκεται το καθαυτό αγαθό (ο κεντρικός στόχος). Ακολουθεί η υποθετική διατύπωση: Εἰ τοίνυν μόνη ἡ τοῦ κρίνειν ἔχουσα τὴν ὀρθότητα καὶ ἡ τῷ λόγῳ χρωμένη καὶ ἡ τὸ ὅλον ἀγαθὸν θεωροῦσα, ἥτις ἐστὶ φιλοσοφία, χρῆσθαι πᾶσι καὶ ἐπιτάττειν κατὰ φύσιν δύναται· εάν η φιλοσοφία, εκείνο δηλαδή το είδος γνώσης που α) καταλήγει σε διατύπωση σωστής κρίσης, β) χρησιμοποιεί τη λογική και γ) στοχεύει συνολικά το αγαθό, μπορεί να χρησιμοποιεί όλα τα άλλα είδη γνώσης και να τα διευθύνει σύμφωνα με τις αρχές της φύσης (κατὰ φύσιν), τότε πρέπει να φιλοσοφούμε (φιλοσοφητέον = χρὴ φιλοσοφεῖν), καθώς κατά την άποψη του Αριστοτέλη (ὡς...) μόνο η φιλοσοφία περικλείει τη σωστή κρίση και την αλάνθαστη (ἀναμάρτητον) γνώση, που διαθέτει την ορίζουσα δύναμη να καθορίζει τι πρέπει και τι δεν πρέπει να κάνουμε (ἐπιτακτικὴν φρόνησιν). Η διατύπωση και εδώ είναι δεοντολογική, αποτελεί το συμπέρασμα μίας ακόμη υποθετικής διατύπωσης, ενώ αιτιολογείται από την υποκειμενική παραδοχή για τη μοναδικότητα της φιλοσοφίας (ὡς μόνης φιλοσοφίας τὴν ὀρθὴν κρίσιν καὶ τὴν ἀναμάρτητον ἐπιτακτικὴν φρόνησιν ἐν ἑαυτῇ περιεχούσης)

Φιλοσοφικός Λόγος, Αρχαία Ελληνική Γραμματεία, Ο.Π. Ανθρωπιστικών Σπουδών Γ΄ Λυκείου, Συμπληρωματικός οδηγός για τον/την εκπαιδευτικό, επιμέλεια: Δρ. Ιωάννης-Παναγιώτης Αμπελάς, σελ.17-18

 

4. Στόχος του ανθρώπου, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, είναι το ὀρθῶς πολιτεύσεσθαι καὶ τὸν ἑαυτῶν βίον διάξειν ὠφελίμως· πιο απλά, να ζήσει κανείς σωστά, επιτυχημένα, με αξιοπρέπεια και την προσωπική (τὸν ἑαυτῶν βίον) και την κοινωνική (πολιτεύσεσθαι) ζωή του. Η φιλοσοφία υπηρετεί και τους δύο στόχους, διότι αξιοποιεί την ευθυκρισία και τη φρόνηση (τὴν ὀρθὴν κρίσιν καὶ τὴν ἀναμάρτητον ἐπιτακτικὴν φρόνησιν ἐν ἑαυτῇ περιεχούσης) και αποσκοπεί στην ευδαιμονία (ἡ τὸ ὅλον ἀγαθὸν θεωροῦσα). Οι παρατηρήσεις αυτές αποκτούν ιδιαίτερη σημασία, γιατί απευθύνονται σε έναν ηγεμόνα, τον Θεμίσωνα, ο οποίος έχει στα χέρια του τις τύχες των ανθρώπων που διοικεί και η ζωή τους εξαρτάται από τις αποφάσεις του.

 

5. Στο απόσπασμα υπάρχει πληθώρα επιρρηματικών προσδιορισμών:

• του τρόπου: καθάπερ ὄργανά τινα ὑπόκειται, οἷον τὸ σῶμα καὶ τὰ περὶ τὸ σῶμα, δι’ ἧς πάντα ταῦτα θησόμεθα, δεόντως, προσηκόντως, εὖ, ὀρθῶς, ὠφελίμως, κυρίως, ἐκ παντὸς τρόπου.
• του σκοπού: πρὸς τὸν βίον.
• της αναφοράς: περὶ τὸ σῶμα.
• του ποσού: πλέον
• της προϋπόθεσης: εἰ μέλλομεν πολιτεύσεσθαι καὶ τὸν ἑαυτῶν βίον διάξειν, Εἰ τοίνυν μόνη ἡ τοῦ κρίνειν ἔχουσα … κατὰ φύσιν δύναται,
• του χρόνου: ἔτι, ἐν τῷ βίῳ (ή της κατάστασης)
• του τόπου: ἐν αἷς ἐστιν, ἐν ἑαυτῇ
• της συμφωνίας: κατά φύσιν
• της αιτίας: ὡς ἂν ἡγεμονικωτέραις ὑπαρχούσαις, ὡς περιεχούσης

 

Οι επιθετικές μετοχές του αποσπάσματος: ἡ ἔχουσα, ἡ χρωμένη και ἡ θεωροῦσα. Όλες αναφέρονται στη λέξη ἐπιστήμη. Οι μετοχές θα μπορούσαν να αποδοθούν και ως αναφορικές προτάσεις:

• ἡ ἔχουσα: (ἡ ἐπιστήμη) ἥ ἔχει
• ἡ χρωμένη: (ἡ ἐπιστήμη) ἥ χρῆται
• ἡ θεωροῦσα: (ἡ ἐπιστήμη) ἥ θεωρεῖ

 

♦

 

Ετυμολογικά σχόλια

• ὑποκείμενα (ὑπὸ + κεῖμαι): κείμενο, κειμήλιο, αντικείμενο, κοίτη, κοιτώνας, κοιτίδα, κατάκοιτος.
• ἐστὶν (εἰμί): ον, όντως, οντότητα, (απ-, εξ-, παρ-)ουσία, ανούσιος, ουσιαστικό.
• χρῆσις (χρῶμαι): χρήση, χρήσιμος, χρηστικός, χρήμα, (α-, ευ-)χρηστός, χρέος.
• δεόντως (δέω): δέηση, ένδεια, ενδεής, δεοντολογία, υποδεέστερος, σιτοδεία.
• ὀρέγεσθαι (ὀρέγομαι): όρεξη, ορεκτικός, οργιά (οργυιά).
• κτᾶσθαι (κτῶμαι): κτήση, κτήμα, κτήνος, ακτήμονας.
• θησόμεθα (τίθημι): (από-, ανα-, εκ-, παρα-, προ-, συν-, υπο-) θέτω, θέμα, θέση, θήκη, θησαυρός, θετός, θετικός, θεμιτός, θεμέλιο.
• διάξειν (διά + ἄγω): αγώνας, (εισ-, παρ-, συν-)αγωγή, αγωγός, ανάγω, απάγω, διαγωγή, εξάγω, επαγωγικός, προάγω, λοχαγός, ξεναγός, χορηγός.
• ἐπιτάττουσαι (ἐπὶ + τάττω): τάξη, τάγμα, τακτικός, αρχισυντάκτης, λιποτακτώ, τακτοποιώ, (δια-, κατά-, εν-, παρα-, υπο-)τάσσω.
• ὑπαρχούσαις (ὑπὸ + ἄρχω): αρχή, αρχηγός, αρχείο, ναύαρχος, αρχαίος, έναρξη, ύπαρξη, άρχοντας.
• ἔχουσα (ἔχω): έξη, σχέση, σχήμα, σχέδιο, σχολή, σχεδόν, εξής, εχεμύθεια, συνοχή, (αν-, αντ-, επ-, κατ- παρ-, προ-, παρ-, συν-, υπερ-) προσεκτικός, οχυρό, όχημα.

Θέλω κι άλλο!

Για την απρόσωπη σύνταξη των ρηματικών επιθέτων σε -τέος:

Ουδέτερο ρηματικού επιθέτου + ἐστί + ποιητικό αίτιο + αντικείμενο

Τα ρηματικά επίθετα εμφανίζονται στο ουδέτερο γένος, κατά κανόνα ενικού αριθμού, και έχουν ενεργητική σημασία. Συνοδεύονται από το ρήμα ἐστί, ποιητικό αίτιο σε δοτική (του ενεργούντος προσώπου) και αντικείμενο. Το ρήμα ἐστί ή η δοτική ή το αντικείμενο μπορεί να παραλείπονται ανάλογα με την περίπτωση.

Παραδείγματα:

                       Ρ          + δοτ. προσ.  +            Α

• Διαβατέον ἐστὶν       ἡμῖν               τὸν ποταμόν (= πρέπει να περάσουμε το ποτάμι).
• Τὸν θάνατον ἡμῖν μετ’ εὐδοξίας αἱρετέον ἐστίν (= πρέπει να προτιμούμε τον ένδοξο θάνατο).
• Τοὺς φίλους ευεργετητέον ἐστί [ἡμῖν].
• Φιλοσοφητέον ἄρα ἡμῖν.

 

Για περισσότερες πληροφορίες:

• Μουμτζάκης, ΣΑΕ, § 106 β., (σελ.98)
• Μπίλλα, ΣΑΕ, § 143 β., (σελ.101)

 

❦