Χάρτης των τειχών της αρχαίας Αθήνας και του Πειραιά. Η Ακαδημία του Πλάτωνα φαίνεται στα ΒΔ της πόλης (πηγή: Βικιπαίδεια)
Θα μπορούσε κανείς να σκεφτεί ποιες είναι οι Ιδέες για τον Πλάτωνα. Έτσι όπως σας το παρουσίασα ως τώρα, κάθε καθολική έννοια, κάθε κατηγορούμενο, κάθε κατηγόρημα που αποδίδουμε σ’ ένα πράγμα, θα μπορούσε να είναι μια Ιδέα. Ο Πλάτων διστάζει να το πει τόσο ρητώς αυτό, γιατί αυτό θα έχει ως αποτέλεσμα… και ο ίδιος όταν κριτικάρει τον εαυτό του, το θέτει. Λέει: «τι γίνεται με τις αρνητικές ιδέες, υπάρχει και η αδικία σαν ιδέα, ας πούμε;» και δεν είναι έτοιμος να απαντήσει· ή υπάρχουν και ποταπές καθημερινές έννοιες —η τρίχα, ας πούμε, λέει στον Παρμενίδη, «υπάρχει η ιδέα της τρίχας; Αν υπάρχει η ιδέα του ζώου, γιατί να μην υπάρχει η ιδέα της τρίχας;». «Όχι», λέει, «τόσο ταπεινές ιδέες δεν θα τις βάλουμε στον κόσμο των Ιδεών». Αν κατηγοριοποιήσει ποιες κατηγορίες οντοτήτων ονομάζει Ιδέες ο Πλάτωνας, θα ‘λεγα ότι είναι τρεις κατηγορίες.
Η πρώτη και βασικότερη είναι αυτό που θα λέγαμε ηθικές έννοιες, ηθικές αξίες, όπως αυτές που σας ανέφερα —η δικαιοσύνη, η ευσέβεια, η σωφροσύνη, η ανδρεία, οι κλασικές αρχαιοελληνικές ηθικές αξίες. Αυτές υπάρχουν σε όλο το πλάτος, το εύρος, του πλατωνικού έργου, δεν τις εγκαταλείπει δηλαδή ποτέ και είναι χαρακτηριστικό του πλατωνισμού, ένα σωκρατικό κατά κάποιο τρόπο ιδεώδες ότι "η αρετή", λέει ο Πλάτων, "είναι γνώση", δηλαδή δεν διαχωρίζει ποτέ το καθολικό που συλλαμβάνω με τον νου, από την ηθική αξία που μου λέει τι πρέπει να κάνω.
Δεύτερη κατηγορία Ιδεών είναι οι μαθηματικές οντότητες. Πρέπει να το επισημάνουμε αυτό —ο Πλάτων εξ αρχής, αλλά πόσο μάλλον καθώς μεγαλώνει— θεωρεί βασική επιρροή επάνω του, στη φιλοσοφία του, την πυθαγόρεια φιλοσοφία, σε σημείο κάποιοι να λεν ότι ο Πλάτων στα γεράματα "πυθαγορίζει", δηλαδή ενώνεται ο πλατωνισμός με τον πυθαγορισμό στην Ακαδημία. Ξέρετε το ρητό που ήταν έξω από την Ακαδημία το μηδείς ἀγεωμέτρητος εἰσίτω, που σημαίνει ότι αν δεν ξέρεις μαθηματικά δεν έχεις καμία ελπίδα να γίνεις φιλόσοφος. Και στο πρόγραμμα εκπαίδευσης που βάζει στην Πολιτεία στους νέους: δέκα χρόνια πρέπει να αφιερώσεις στις μαθηματικές επιστήμες, μετά θα πάμε προς τη φιλοσοφία.
Έχει λοιπόν σε μεγάλη εκτίμηση τα μαθηματικά και νομίζω ότι μπορούμε να το καταλάβουμε αυτό. Όταν λέει ο Πλάτωνας ότι το τρίγωνο είναι μία Ιδέα, είναι το καλύτερο παράδειγμα που μπορούμε να φέρουμε και σήμερα για να καταλάβουμε τι έχει στον νου του. Αν σας πω ότι η δικαιοσύνη είναι μια Ιδέα, θα με ρωτήσετε αμέσως τι είναι δικαιοσύνη —πείτε ότι έχω έναν ορισμό της δικαιοσύνης. Αν στηριχτώ στην Πολιτεία του Πλάτωνα, δικαιοσύνη είναι η ισορροπία, λέει ο Πλάτων, των μερών της πόλης και των μερών της ανθρώπινης ψυχής. Με αυτόν τον ορισμό μπορώ εύκολα να προσδιορίσω τι είναι αυτή η έννοια; Δεν έχει σημασία ότι οι απόψεις, ας πούμε, οι ισορροπίες των μερών μιας πολιτείας αλλάζουν με τον καιρό, ας πάρουμε, των τάξεων μιας πολιτείας ή με τις εποχές ή με τους πολιτισμούς, ότι αλλάζουν αυτές οι ισορροπίες; Ποια είναι η ιδανική ισορροπία; Ίσως μπορούμε να το καταλάβουμε, αλλά στο τρίγωνο νομίζω ότι είναι πεντακάθαρο. Όταν λέει ο Πλάτωνας ότι το τρίγωνο είναι μια Ιδέα, εννοεί ότι ο ορισμός του τριγώνου —που είναι το σχήμα που έχει τρεις γωνίες— είναι εξ ορισμού καθολικός, δηλαδή δεν εξαρτάται από το επιμέρους τρίγωνο. Και να μην υπήρχε κανένα τριγωνικό σχήμα στην αισθητή πραγματικότητα, διότι κανείς δεν σκέφτηκε να χαράξει ένα τρίγωνο, ας πούμε, έχοντας το υλικό που έχεις στα στοιχεία του Ευκλείδη, σε οποιαδήποτε γεωμετρία θεμελιωμένη σωστά, μπορείς να συλλάβεις την έννοια, την Ιδέα του τριγώνου. Αυτή δεν εξαρτάται λοιπόν ούτε από τον χρόνο, ούτε από τον τόπο, ούτε από το ποιος την εκφέρει, ούτε αν ξέρει ένας λαός μαθηματικά ή δεν ξέρει —υπάρχουν λαοί που δεν ξέρουν μαθηματικά ή δεν έφτασαν ποτέ στα μαθηματικά— αυτό σημαίνει ότι παύει να υπάρχει η Ιδέα του τριγώνου ή του κύκλου ή του σχήματος ή της ευθείας; Όχι βέβαια. Άρα, είναι το καλύτερο παράδειγμα για να δείξουμε αυτή την ανεξαρτησία του νοητικού επιπέδου από το επίπεδο των αισθήσεων και των αισθητών.
Τρίτη κατηγορία, κατά τον Πλάτωνα, είναι τα φυσικά είδη: ο άνθρωπος, το ζώο, το φυτό, ο ελέφαντας κ.ο.κ. Είναι δηλαδή: όλοι είμαστε άνθρωποι, ο Άνθρωπος δεν υπάρχει στην πραγματικότητα, υπάρχω εγώ, εσείς, ο Σωκράτης κλπ. φτάνουμε στην Ιδέα του ανθρώπου κατά μία έννοια, με αφαίρεση ενός κοινού χαρακτηριστικού που μοιραζόμαστε όλοι οι άνθρωποι· αυτό το κοινό χαρακτηριστικό το ονομάζουμε Ιδέα.
Οι Ιδέες λοιπόν είναι καθολικές έννοιες, οντότητες για τον Πλάτωνα, ξεχωριστές οντότητες η καθεμία, οι οποίες περιλαμβάνουν αυτούς τους τρεις τομείς, θα λέγαμε: γνώση επιστημονική —τα μαθηματικά είναι το υπόδειγμά της, άλλωστε ο Πλάτων γράφει σε μια εποχή που μόλις τα μαθηματικά έχουν αποκτήσει το κύρος και την ανεξαρτησία τους—, ηθικές αξίες —διότι θέλουμε να μεταρρυθμίσουμε, όπως είπαμε, την κοινωνία— και φυσικές κατατάξεις —διότι είναι η εποχή, επίσης, που ξεκινάει η ιατρική, μετά με τον Αριστοτέλη η βιολογία, άρα θέλουμε μια μορφή σωστής περιγραφής του φυσικού κόσμου.
Πώς φτάνουμε τώρα στις Ιδέες; Η φιλοσοφία στην ουσία είναι μια μετάβαση από την καθημερινή μας εμπειρία, την οποία έχουν όλοι οι άνθρωποι σε όλες τις εποχές κ.ο.κ. Ζούνε δηλαδή και βιώνουν την πραγματικότητα, βλέπουν με τα μάτια τους, αισθάνονται με τα αισθήματά τους, έχουνε πάθη και κάποιου είδους γνώσεις. Η μετάβαση λοιπόν από αυτό το πρώτο επίπεδο εμπειρικής προσαρμογής —θα έλεγε κανένας— στη γνώση των Ιδεών.
Υπάρχει ένας δρόμος γι’ αυτή τη γνώση; Στα κείμενα του Πλάτωνα —επισημαίνοντας πάλι ότι όντας διαλογικά δεν μπορείς να πεις με ασφάλεια ποιος είναι ο δρόμος που προτείνει ο ίδιος, αλλά τι μας λέει κατά καιρούς στα γραπτά του— θα έλεγα ότι διακρίνουμε τρεις δρόμους. Υπάρχει ο δρόμος ο βασικός —που θα ‘λεγα ότι είναι ο δρόμος της παιδείας—, βγαίνει κυρίως από την Πολιτεία, όπου προσπαθεί να συλλάβει όλη την κοινωνία σαν ένα σχολείο. Θυμάστε την έμφαση που έδωσα στη Φιλοσοφία ως μάθημα —στην Ακαδημία ως όαση μάθησης. Ιδανικά λοιπόν όλη η κοινωνία, για τον Πλάτωνα, θα έπρεπε να είναι ένα σχολείο, όπου οι παλαιότεροι και σοφοί —οι οποίοι έχουν περάσει αυτού του είδους την παιδεία— μορφώνουν και διαμορφώνουν τις συνειδήσεις των νεότερων και μανθανόντων.
Αυτό λοιπόν που περιγράφει στην Πολιτεία είναι μια πορεία ζωής, στην ουσία, εκπαίδευσης, τριάντα-σαράντα χρόνια, που ξεκινάει από την απλή εκγύμναση του σώματος, τη βασική εξοικείωση με την ποίηση, με τη γραφή, την ανάγνωση, πηγαίνει στα μαθηματικά, όπως σας είπα, δηλαδή στην εξοικείωση με τις επιστήμες και σε ένα τρίτο επίπεδο αφορά την ίδια τη φιλοσοφία, αυτό που θα λέγαμε θεωρία των Ιδεών. Αυτό το ιδεώδες νομίζω ότι είναι το πιο ρεαλιστικό και αυτό που υπάρχει πάντα στα πλατωνικά κείμενα, ωστόσο μας δίνει σε μεταφορική γλώσσα, αν θέλετε, δύο ακόμη δρόμους.
Ο ένας είναι (πολύ γνωστός γιατί είναι γοητευτικός) ο δρόμος του έρωτα, κατά τον Πλάτωνα —κυρίως όπως το ‘χει αναπτύξει στο Συμπόσιο, που είναι ένας από τους πιο γοητευτικούς και καλογραμμένους διαλόγους του, αλλά και στον Φαίδρο. Η ερωτική μύηση, μοιάζει με τη μύηση στη φιλοσοφία. Ο έρως είναι φιλόσοφος, λέει ο Πλάτων. Όπως δηλαδή ο έρωτας είναι φύσει ανικανοποίητος, διότι από τους γονείς του έχει πάρει και τη φτώχεια και τον κόρο (και τον κορεσμό), άρα αναζητεί πάντα κάτι που δεν κατέχει (θέλει να κατακτήσει), με την ίδια έννοια και ο φιλόσοφος δεν θα κατακτήσει —είναι φίλο-σοφός, φίλος της γνώσης—, δεν θα κατακτήσει ποτέ τη γνώση, άρα έχει μια συνεχή πορεία προς τη μάθηση και τη γνώση.
Περιγράφει λοιπόν στο Συμπόσιο μια πορεία, όπου ξεκινάει κάποιος από ένα σώμα το οποίο τον έλκει —έρως άλλωστε στα αρχαία Ελληνικά δεν σημαίνει αγάπη, αλλά σημαίνει σεξουαλική έλξη, δεν υπάρχει η έννοια της χριστιανικής αγάπης ή οτιδήποτε, είναι σαφώς αυτό που γεννά πράγματα, η έλξη δηλαδή που υπάρχει στη φύση, στα ζώα, στους ανθρώπους και παράγει νέο είδος. Ξεκινάει λοιπόν από ένα ωραίο σώμα, μετά πηγαίνει σε όλα τα ωραία σώματα, άρα ξεφεύγει από την ατομική πρόσδεση στο αντικείμενο του έρωτα, μετά πηγαίνει στις ψυχές και όχι στα σώματα —καταλαβαίνει ο ερωτευμένος ότι μεγαλύτερη σημασία έχει η ψυχή παρά το σώμα— και μετά καταλαβαίνει ότι ίδια είναι η φύση και των γνώσεων και των τεχνών, ότι είναι ερωτική έλξη προς αυτές και ανώτερου επιπέδου. Μέχρι να καταλάβει και να συλλάβει εξαίφνης, όπως λέει ο Πλάτωνας (ξαφνικά δηλαδή με έναν απότομο τρόπο), ότι αυτό που τον έκανε να ερωτευτεί, το σώμα, την τέχνη, την ψυχή κλπ. είναι το ίδιο το Ωραίο, δηλαδή η Ιδέα του Ωραίου, η οποία καθορίζει την ερωτική μας συμπεριφορά —και υπάρχει παντού. Στην καθαρότητά της υπάρχει ως γνώση της Ιδέας του Ωραίου.
Άρα, έχουμε έναν δρόμο μέσω του έρωτα, όχι κατ’ ανάγκην βέβαια μόνον του έρωτα που έχει ο καθένας μας, ερωτική είναι και η σχέση δασκάλου-μαθητή, κατά κάποιον τρόπο, με την έννοια ότι εφόσον γνώση επιζητεί και γνώση ζητάει, με την ίδια έλξη έλκεται προς τον δάσκαλο και προς τη γνώση την ίδια, άρα ο έρωτας μπορεί μεταφορικά να χρησιμοποιηθεί σε οποιαδήποτε διαδικασία μάθησης. Και στον Φαίδωνα, που είναι επίσης ένας υποβλητικός διάλογος τέλους, που μιλάει για τις τελευταίες ώρες του Σωκράτη, ο Σωκράτης εκεί δηλώνει —και ίσως απηχεί πλατωνικές θέσεις— ότι και ο θάνατος είναι μια οδός προς τη φιλοσοφία, μια μελέτη —η φιλοσοφία εκεί ορίζεται ως μελέτη θανάτου.
Αυτό είναι πιο δύσκολο να το αντιληφθούμε, θέλει να δείξει κυρίως βέβαια ο Πλάτωνας τη γαλήνη του Σωκράτη ενώ πρόκειται να πεθάνει, ότι δεν κλαίει, απομακρύνει τη γυναίκα του, μαζεύει τους φίλους του και περιγράφει και τη στιγμή που πίνει το κώνειο με απόλυτη ηρεμία και αρχίζουν να παραλύουν τα μέλη του μέχρι που πεθαίνει. Αυτή είναι λοιπόν η γαλήνη του φιλοσόφου μπροστά στον θάνατο. Εκεί ωστόσο λέγεται —και αυτό φαίνεται ότι αποτελεί μια πλατωνική πια παραδοχή και όχι σωκρατική— ότι ο Πλάτων πιστεύει στη μετά θάνατον ζωή, πιστεύει ότι η ψυχή είναι αθάνατη και δεν πεθαίνει με το σώμα και πιστεύει και στην περίεργη θεωρία της μετενσάρκωσης, που είδαμε όταν μιλούσαμε για τους Πυθαγορείους, ότι δηλαδή θα ξαναζήσει η ατομική ψυχή μέσα σε ένα άλλο σώμα. Το πιστεύει όντως; Είναι μορφή μεταφοράς; Δεν είμαστε σίγουροι. Προσωπικά, αν θέλετε, κλίνω στο ότι περισσότερο είναι μια μεταφορά παρά μια κυριολεξία. Ωστόσο επανέρχεται σε πολλά πλατωνικά γραπτά η θέση ότι έχουμε ζήσει σε άλλα σώματα, θα ζήσουμε μετά θάνατο σε άλλα σώματα και γι’ αυτό η γνώση, λέει ο Πλάτωνας, είναι μια μορφή ανάμνησης. Αυτά που μάθαμε σε μια άλλη ζωή —όταν ήμασταν έξω από το σώμα μας— αν βρεθεί κάποιος να μας τα υπενθυμίσει —να μας δώσει τα σπέρματα— θα τα θυμηθούμε, οπότε γνωρίζω σημαίνει: αναπολώ πράγματα που κάποτε ήξερα, τα φέρνω ξανά στη μνήμη μου. Με αυτή την έννοια ο θάνατος, η αποχώρηση δηλαδή της ψυχής από το σώμα, θα μπορούσε να ‘ναι και αυτή ένας δρόμος προς τη φιλοσοφία.
Λέω ότι δεν στέκομαι τόσο σ’ αυτή, θεωρώ ότι πολύ περισσότερο είναι το βάρος της το ψυχολογικό, που έχει να κάνει με τον, όντως, δραματικό θάνατο του Σωκράτη, γιατί δεν δίνει και διδάγματα ζωής. Τι να συμβουλεύσει σ’ έναν μαθητή, να πεθάνει για να φτάσει στη φιλοσοφία; Δεν βγάζει κάτι. Ενώ ο έρωτας και η παιδεία, που είναι δύο πράγματα συνδεδεμένα, όπως προσπάθησα να δείξω, δείχνουν και δρόμους πραγματικούς. Ίσως σημαίνει ότι μη φοβάσαι τον θάνατο, δεν είναι τέλος· αυτό, θα έλεγα, ότι είναι πλατωνική πεποίθηση —η αθανασία της ψυχής— και ίσως αυτή η έννοια της ανάμνησης, που στη νεότερη φιλοσοφία, δεν θα το εξηγήσω ιδιαίτερα, το είπαν a priori γνώση. Δηλαδή, όταν λέει ο Descartes ή ο Kant ότι ξέρετε δεν παράγουμε όλη τη γνώση από την αίσθηση, ας πούμε, χρησιμεύει και η αίσθηση προφανώς, αλλά υπάρχει και κάτι έμφυτο, το οποίο είναι στην ουσία το νοητικό περιεχόμενο, ή είναι ο χώρος και ο χρόνος για τον Kant και λένε ότι αυτά δεν τα μάθαμε από την αίσθηση, αλλά υπήρχαν και υπάρχουν στο ανθρώπινο είδος, ή αυτά που λεν, αν θέλετε, οι σύγχρονοι βιολόγοι, ότι υπάρχει το DNA μας το οποίο καθορίζει όχι μόνο τα εξωτερικά μας χαρακτηριστικά, που κληρονομούνται, αλλά και κάποιες νοητικές δομές. Η θεωρία λοιπόν της γνώσης από ανάμνηση της πλατωνικής, εμένα με πάει μάλλον προς τα κει. Δεν θέλω να πιστέψω ή δεν μου αρέσει να πιστέψω, ότι ο Πλάτων ήτανε πυθαγόρειος, θρησκόληπτος, ο οποίος πίστευε ότι όταν δει ένα σκυλάκι θα ‘ταν ένας άνθρωπος που έζησε ξανά κ.ο.κ.
Από τις παραδόσεις του καθηγητή Βασίλη Κάλφα στο μάθημα της διαδικτυακής πλατφόρμας Mathesis Αρχαία Ελληνική Φιλοσοφία: Από τον Θαλή στον Αριστοτέλη (απομαγνητοφώνηση sOFIArIZOPOULOU / αντιπαραβολή Asimenia)
♦
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου