 |
| Αρχαίο θέατρο Επιδαύρου (πηγή: Βικιπαίδεια) |
Δράμα
Το δράμα είναι μία πολύπλοκη μορφή τέχνης που αποτέλεσε την πιο υψηλή πνευματική έκφραση των αρχαίων χρόνων. Σε αυτό το είδος τέχνης συνδυάζονται στοιχεία από το έπος και τη λυρική ποίηση. Όταν παρουσιαζόταν μπροστά στο κοινό, συνοδευόταν από μουσική και χορό, διότι το δράμα δεν ήταν απλώς μία ανάγνωση, αλλά μια παράσταση που έδινε την αίσθηση ότι το γεγονός διαδραματιζόταν μπροστά στους θεατές.
Το θέατρο συνδέθηκε με τον θεό Διόνυσο. Ξεκίνησε από τις θρησκευτικές τελετές και εξ αρχής συνδέθηκε με τη σημαντικότερη γιορτή του Διονύσου, τα Μεγάλα Διονύσια, που είχαν βασική θέση στο αθηναϊκό πρόγραμμα γιορτών. Οι αρχαίοι μας πρόγονοι από πολύ νωρίς είχαν δώσει στις θρησκευτικές τους εκδηλώσεις μορφή θεατρικής παράστασης (στο Άργος και στη Σάμο παρουσίαζαν τους γάμους του Δία και της Ήρας, στην Κρήτη τη γέννηση του Δία κ.ά.) ακόμη και στα Ελευσίνια μυστήρια αποκαλούσαν τις μυστικές ιεροπραξίες δρώμενα. Όμως, στις τελετές του Διονύσου τα δρώμενα ήταν πιο λαμπρά και πιο επίσημα.
Ο Διόνυσος, καθώς ήταν θεός του αμπελιού και του κρασιού, συμβόλιζε τους κύκλους των εποχών του χρόνου, τη διαδικασία της σποράς και της ανάπτυξης των φυτών, τη γονιμοποίηση των καρπών και γενικά όλες τις δυνάμεις της φύσης που φέρνουν ζωή και ανάπτυξη. Οι πιστοί του Διονύσου συνδέονταν με τον θεό και τη ζωή του μέσα από τον κύκλο της γέννησής του, τις πράξεις του, τον θάνατό του και την αναγέννησή του.
Χαρακτηριστικά διονυσιακής λατρείας
Κατά τις τελετές του Διονύσου, οι πιστοί λάτρευαν τον θεό σε κατάσταση έντονης μανίας και ενθουσιασμού, με πολύ κρασί και αστεία. Το κύριο χαρακτηριστικό των λατρευτικών τους εκδηλώσεων ήταν η έκσταση, μια συναισθηματική μέθη που τους έκανε να αισθάνονται ότι ταυτίζονται με τους Σατύρους και να εισέρχονται σε μια θεϊκή κατάσταση. Για να πετύχουν αυτήν την έκσταση, οι πιστοί συχνά μεταμφιέζονταν. Τυλίγονταν με δέρματα ζώων, έβαφαν τα πρόσωπά τους με κατακάθι κρασιού ή τα κάλυπταν με φύλλα, φορούσαν στεφάνια από κισσό και συχνά πρόσθεταν ουρές, γένια ή κέρατα, όπως και οι ακόλουθοι του θεού.
Οι μεταμφιέσεις των εορταστών του Διονύσου ήταν η αρχή του δράματος, γιατί και οι ηθοποιοί του δράματος μεταμφιέζονταν για να υποδυθούν τους χαρακτήρες του έργου.
Αν και δεν γνωρίζουμε ακριβώς τα βήματα που οδήγησαν από τις θρησκευτικές τελετές στο δράμα, ο Αριστοτέλης μας λέει ότι οι πρώτοι τραγουδιστές των χορικών τραγουδιών, που τραγουδούσαν προς τιμή του Διονύσου, έδωσαν την αφορμή για τις πρώτες δραματικές παραστάσεις.
Πρώτη παράσταση (ή διδασκαλία, όπως λέγεται) δράματος έγινε το 534 π.Χ. από τον Θέσπη, όταν ήταν τύραννος της Αθήνας ο Πεισίστρατος.
 |
| Μωσαϊκό της Επιφάνειας του Διονύσου, από τη Βίλα του Διονύσου (2ος αιώνας μ.Χ.) στο Δίον, Αρχαιολογικό Μουσείο Δίου (πηγή: Βικιπαίδεια) |
Οι τέσσερις εορτές του Διονύσου και η σύνδεσή τους με το δράμα:
1. Τα Μεγάλα ή ἐν ἄστει Διονύσια
Τελούνταν τον αττικό μήνα Ελαφηβολιώνα (Μάρτιο-Απρίλιο), ήταν η πιο σημαντική γιορτή του Διονύσου, διαρκούσε έξι μέρες και περιλάμβανε νέες δραματικές παραστάσεις.
2. Τα Μικρά ή κατ’ ἀγρούς Διονύσια
Γιορτάζονταν τον μήνα Ποσειδεώνα (Δεκέμβριο-Ιανουάριο) και περιλάμβαναν επαναλήψεις επιτυχημένων δραμάτων, με διάσημα τα Διονύσια στο θέατρο του Πειραιά.
3. Τα Λήναια
Εορτάζονταν τον μήνα Γαμηλιώνα (Ιανουάριο-Φεβρουάριο) και περιλάμβαναν νέες τραγωδίες και κωμωδίες.
4. Τα Ἀνθεστήρια
Εορτάζονταν τον μήνα Ανθεστηριώνα (Φεβρουάριο-Μάρτιο), ήταν γιορτή της ανθοφορίας στην αρχή της άνοιξης, και αργότερα προστέθηκαν δραματικοί αγώνες.
Από όλες τις εορτές του Διονύσου, τα Μεγάλα Διονύσια ήταν η πιο επίσημη. Η εποπτεία της εορτής και των δραματικών αγώνων βρισκόταν στα χέρια του Επώνυμου Άρχοντα.
♦
Τα είδη του δράματος είναι τρία: το σατυρικό δράμα, η κωμωδία και η τραγωδία.
Το σατυρικό δράμα: ήταν ένα είδος θεάματος που έμοιαζε εξωτερικά με την τραγωδία, αλλά στην πραγματικότητα ήταν πιο ανάλαφρο και διασκεδαστικό. Σκοπός του δεν ήταν να διδάξει, όπως η τραγωδία ή η κωμωδία, αλλά να κάνει το κοινό να γελάσει. Σε αυτό το είδος οι θεατές έβλεπαν πάλι τους Σατύρους και τον γέροντα Σειληνό, που σχημάτιζαν τον χορό, και έτσι ένιωθαν ότι τιμούσαν τις θρησκευτικές παραδόσεις. Οι ποιητές που έπαιρναν μέρος στους θεατρικούς αγώνες έπρεπε, μαζί με τις τρεις τραγωδίες τους, να παρουσιάζουν και ένα σατυρικό δράμα, ώστε οι παραστάσεις να τελειώνουν με κάτι πιο χαρούμενο και ξεκούραστο.
Η κωμωδία: όπως και τα άλλα δύο είδη θεάτρου, ξεκίνησε από τις γιορτές προς τιμήν του Διονύσου. Οι κωμικοί ποιητές προσπαθούσαν να σατιρίσουν πρόσωπα και καταστάσεις, ώστε μέσα από το χιούμορ να ασκούν κριτική. Οι ήρωες των κωμωδιών ήταν άνθρωποι της εποχής τους και αντιπροσώπευαν πολιτικά, κοινωνικά ή ηθικά προβλήματα που έβλαπταν ή απειλούσαν την πόλη. Έτσι, η κωμωδία έπαιρνε τα θέματα της από την καθημερινή ζωή, αλλά συχνά τα παρουσίαζε με τη βοήθεια μύθων ή φανταστικών σκηνών. Με την υπερβολή και το γελοίο στόχευε όχι μόνο να διασκεδάσει, αλλά και να επισημάνει και να διορθώσει όσα ήταν αρνητικά στην κοινωνία.
Η τραγωδία: κατά τον Αριστοτέλη η λέξη τραγωδία δεν έχει σίγουρη και αποδεδειγμένη προέλευση. Ωστόσο, υπάρχουν δύο γνωστές απόψεις:
1) ᾠδὴ τῶν τράγων: επειδή οι λάτρεις του Διονύσου φορούσαν δέρματα τράγων.
2) χορικό άσμα σε διαγωνισμό, όπου το βραβείο για τον νικητή ήταν τράγος.
Οι παραπάνω εξηγήσεις πλέον θεωρούνται αυθαίρετες και χωρίς ισχυρή επιστημονική τεκμηρίωση.
Ορισμός
Για τον Αριστοτέλη, η τραγωδία είναι μίμηση μιας σοβαρής και ολοκληρωμένης πράξης, με αρχή, μέση και τέλος. Παρουσιάζεται με λόγο που έχει ρυθμό, αρμονία και μουσική, και οι ηθοποιοί δεν απαγγέλλουν απλώς αλλά δρουν και υποδύονται τους ήρωες. Ο θεατής πρέπει να μπορεί να κατανοεί καθαρά τόσο την υπόθεση όσο και τις επιμέρους σκηνές.
Σημασία
Ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι η τραγωδία έχει σκοπό να οδηγήσει τον θεατή σε κάθαρση, δηλαδή σε ψυχική λύτρωση και ανακούφιση. Αυτό επιτυγχάνεται μέσω δύο συναισθημάτων που γεννά το έργο. Πρώτον το έλεος, δηλαδή συμπόνια για τους ήρωες και φόβο, με τη σκέψη ότι και ο άνθρωπος μπορεί να πάθει κάτι αντίστοιχο. Μέσα από το τραγικό μεγαλείο, ο άνθρωπος γίνεται πιο ελεύθερος και καλύτερος.
Μεγάλοι Τραγικοί Ποιητές
Αισχύλος
Ο Αισχύλος, γιος του Ευφορίωνα, γεννήθηκε στην Ελευσίνα το 525 π.Χ. και πέθανε το 456 π.Χ. στη Γέλα της Σικελίας. Υπήρξε θεμελιωτής της τραγωδίας και δραστήριος πολεμιστής, καθώς συμμετείχε στις μάχες του Μαραθώνα και της Σαλαμίνας. Έγραψε περίπου 90 τραγωδίες, από τις οποίες σώζονται μόνο επτά, και κατέκτησε 13 νίκες στα δραματικά αγωνίσματα, με την πρώτη το 486 π.Χ. Η ποίησή του ξεχωρίζει για τη μεγαλοπρέπεια, τον φιλοσοφικό στοχασμό και τη βαθιά θρησκευτικότητα, ενώ θεωρείται καινοτόμος χάρη στην εισαγωγή του δεύτερου υποκριτή και την ανάπτυξη της δραματικής μορφής.
 |
| Αισχύλος. Προτομή των ρωμαϊκών χρόνων (περ. 30 π.Χ.) βασισμένη σε αρχαιοελληνικό πρωτότυπο που χρονολογείται το 340-320 π.Χ. (πηγή: Βικιπαίδεια) |
Δύο από τα διάσημα έργα του είναι:
Προμηθεύς Δεσμώτης
Ο Προμηθέας τιμωρείται από τον Δία επειδή έκλεψε τη φωτιά και τη χάρισε στους ανθρώπους, προσφέροντάς τους γνώση και πρόοδο. Αλυσοδεμένος σε έναν βράχο, υπομένει σκληρά βασανιστήρια, αλλά αρνείται να υποταχθεί. Συνομιλεί με τον Χορό των Ωκεανίδων, τον Ωκεανό και την Ιώ, αποκαλύπτοντας τη συμπόνια του για τους θνητούς. Γνωρίζει ένα μυστικό που μπορεί να απειλήσει την εξουσία του Δία, αλλά επιλέγει τη σιωπή. Το έργο αναδεικνύει τη σύγκρουση εξουσίας και δικαιοσύνης, την αντίσταση στον αυταρχισμό και τη θυσία για το κοινό καλό.
Ορέστεια (τριλογία)
Η Ορέστεια περιλαμβάνει τα έργα Αγαμέμνων, Χοηφόροι και Ευμενίδες. Ο Αγαμέμνων δολοφονείται από τη σύζυγό του Κλυταιμνήστρα ως εκδίκηση για τη θυσία της Ιφιγένειας. Ο γιος τους, Ορέστης, με τη βοήθεια της Ηλέκτρας, σκοτώνει τη μητέρα του για να εκδικηθεί τον πατέρα του. Καταδιώκεται από τις Ερινύες για το μητροκτονικό έγκλημα. Στις Ευμενίδες, η Αθηνά ιδρύει δικαστήριο στον Άρειο Πάγο, όπου ο Ορέστης αθωώνεται. Η τριλογία σηματοδοτεί τη μετάβαση από την προσωπική εκδίκηση στη θεσμοθετημένη δικαιοσύνη.
Στο έργο του κυριαρχούν η θεία δίκη, η ευθύνη του ανθρώπου, η ύβρις και η τιμωρία της, καθώς και η δράση υπέρτατων δυνάμεων όπως η Μοίρα και η Ανάγκη.
Σοφοκλής
Ο Σοφοκλής γεννήθηκε το 496 π.Χ. στον Ίππιο Κολωνό της Αθήνας, γιος του εύπορου Σοφίλου. Εκπαιδεύτηκε με έμφαση στη μουσική και την πνευματική καλλιέργεια, ενώ από νεαρή ηλικία συμμετείχε ενεργά σε θρησκευτικές και πολιτιστικές εκδηλώσεις της Αθήνας. Υπηρέτησε την πόλη σε στρατιωτικά, οικονομικά και θρησκευτικά καθήκοντα και αναδείχθηκε σε σημαντική προσωπικότητα της εποχής του. Εμφανίστηκε για πρώτη φορά στο θέατρο το 468 π.Χ., κερδίζοντας αμέσως την εκτίμηση του κοινού και του Κίμωνα. Από τα περίπου 123 έργα του σώθηκαν ακέραια επτά τραγωδίες. Πέθανε το 406 π.Χ. σε ηλικία ενενήντα ετών.
 |
| Σοφοκλής (πηγή: Wikimedia Commons) |
Δύο από τα διάσημα έργα του είναι:
Οἰδίπους Τύραννος
Ο Οἰδίπους, βασιλιάς της Θήβας, αντιμετωπίζει λοιμό που μαστίζει την πόλη και δεσμεύεται να βρει τον δολοφόνο του προηγούμενου βασιλιά Λαΐου. Καθώς ανακρίνει μάρτυρες, τον μάντη Τειρεσία και τον αγγελιοφόρο από την Κόρινθο, η έρευνα στρέφεται εναντίον του ίδιου. Σταδιακά αποκαλύπτεται ότι σκότωσε άθελά του τον πατέρα του, τον Λάιο, και παντρεύτηκε τη μητέρα του, Ιοκάστη, εκπληρώνοντας τον προφητικό χρησμό. Η Ιοκάστη αυτοκτονεί και ο Οἰδίπους, συντετριμμένος, αυτοτυφλώνεται και αυτοεξορίζεται. Το έργο πραγματεύεται τη σύγκρουση μοίρας και ανθρώπινης βούλησης, την αναζήτηση της αλήθειας και το τραγικό κόστος της γνώσης.
Αντιγόνη
Ο Ετεοκλής και ο Πολυνείκης, τα αγόρια του Οιδίποδα, συμφώνησαν να βασιλεύουν εναλλάξ κάθε χρόνο. Ο Ετεοκλής, όμως, αρνήθηκε να παραδώσει την εξουσία όταν έληξε η θητεία του, εκδιώκοντας τον Πολυνείκη. Ο Πολυνείκης επιτίθεται στη Θήβα, την πατρίδα του, για να πάρει την εξουσία από τον αδελφό του, και στη μεταξύ τους μονομαχία σκοτώνονται και οι δύο. Στη συνέχεια, ο Κρέοντας, θείος των παιδιών, αναλαμβάνει την εξουσία στη Θήβα και διατάσσει να ταφεί μόνο ο Ετεοκλής, ενώ ο Πολυνείκης μένει άταφος ως εχθρός της πόλης. Η Αντιγόνη, πιστή στους άγραφους θεϊκούς νόμους και στο οικογενειακό της χρέος, παραβαίνει την απαγόρευση και θάβει τον αδελφό της. Συλλαμβάνεται και οδηγείται στον θάνατο, παρά τις εκκλήσεις της αδελφής της Ισμήνης, του Αίμονα, του γιου του Κρέοντα και αρραβωνιαστικού της, και του μάντη Τειρεσία. Ο Κρέοντας καθυστερεί να μετανοήσει και η αδιαλλαξία του προκαλεί την αυτοκτονία της Αντιγόνης, του γιου του και της συζύγου του. Το έργο αναδεικνύει τη σύγκρουση ηθικής συνείδησης και κρατικής εξουσίας.
Οι κεντρικές ιδέες των έργων του εστιάζουν στην ηθική τάξη, την ευθύνη των ανθρώπινων πράξεων και τη σύγκρουση μεταξύ ανθρώπινων και θεϊκών νόμων. Οι ήρωές του είναι γενναίοι, ηρωικοί και αποφασιστικοί, αγωνίζονται μόνοι απέναντι στη μοίρα και παρουσιάζουν το ιδεώδες του «ὡς δεῖ», της ηθικής και αισθητικής τελειότητας.
Ευριπίδης
Ο Ευριπίδης γεννήθηκε γύρω στο 485 π.Χ. στη Σαλαμίνα και ήταν γιος του πλούσιου κτηματία Μνήσαρχου. Πέρασε τα τελευταία χρόνια της ζωής του στην αυλή του βασιλιά Αρχέλαου στην Πέλλα της Μακεδονίας, όπου και πέθανε. Από τα 92 δραματικά έργα που έγραψε, έχουν σωθεί 18 τραγωδίες και ένα σατυρικό δράμα. Έλαβε μέρος για πρώτη φορά στους δραματικούς αγώνες το 455 π.Χ., κερδίζοντας συνολικά τέσσερις νίκες, η πρώτη το 441 π.Χ., ενώ μία νίκη του αποδόθηκε μεταθανάτια. Η ποίησή του χαρακτηρίζεται από νεωτεριστικό πνεύμα, φιλοσοφική διάθεση και ρεαλιστική απεικόνιση των ανθρώπινων παθών και αδυναμιών.
 |
| Ευριπίδης (πηγή: Βικιπαίδεια) |
Δύο από τα διάσημα έργα του είναι:
Μήδεια
Η τραγωδία παρουσιάζει τη Μήδεια, ξένη και μάγισσα, η οποία έχει θυσιάσει τα πάντα για τον Ιάσονα. Όταν εκείνος την εγκαταλείπει για να παντρευτεί την κόρη του βασιλιά Κρέοντα, η Μήδεια βιώνει βαθιά ταπείνωση και αποκλεισμό. Προσποιείται υποταγή, αλλά καταστρώνει σκληρό σχέδιο εκδίκησης. Στέλνει στη νύφη δηλητηριασμένα δώρα, προκαλώντας τον θάνατό της και του πατέρα της. Στο αποκορύφωμα της τραγωδίας, σκοτώνει τα ίδια της τα παιδιά, πλήττοντας τον Ιάσονα ανεπανόρθωτα. Το έργο διερευνά το πάθος, την προδοσία, τη θέση της γυναίκας και τα όρια της ανθρώπινης δικαιοσύνης.
Ἰφιγένεια ἡ ἐν Ταύροις
Η Ιφιγένεια έχει σωθεί από τη θυσία στην Αυλίδα και ζει στην Ταυρίδα ως ιέρεια της Άρτεμης, υποχρεωμένη να θυσιάζει ξένους. Ο αδελφός της Ορέστης, καταδιωκόμενος από τις Ερινύες, φτάνει εκεί για να κλέψει το άγαλμα της θεάς, συνοδευόμενος από τον Πυλάδη. Τα αδέλφια αναγνωρίζονται συγκινητικά και σχεδιάζουν απόδραση. Με τέχνασμα εξαπατούν τον βασιλιά Θόα και αποπλέουν προς την Ελλάδα. Η θεά Αθηνά επεμβαίνει, εξασφαλίζοντας τη σωτηρία τους. Το έργο τονίζει τη δύναμη των οικογενειακών δεσμών και τη λύτρωση μέσω της ευφυΐας και της θεϊκής παρέμβασης.
Οι κεντρικές ιδέες των έργων του Ευριπίδη επικεντρώνονται στα ανθρώπινα πάθη, τη θέση της γυναίκας στην κοινωνία, τη βία και το δικαίωμα του ανθρώπου να αντιστέκεται στην αδικία. Αναλύει την ηθική, αμφισβητεί τους θεσμούς και προβάλλει ήρωες με πλήρη ανθρώπινη υπόσταση, ενώ η φιλοσοφία του τονίζει την ατομική ευθύνη για τις πράξεις του ανθρώπου.
Η παρούσα εργασία εκπονήθηκε στα πλαίσια της υλοποίησης προγράμματος Erasmus+
Πηγές:
- Σοφοκλέους Αντιγόνη, διδακτικό εγχειρίδιο, έκδοση από το Ινστιτούτο Τεχνολογίας Υπολογιστών & Εκδόσεων «Διόφαντος».
- Γιατί είναι γοητευτικές οι τραγωδίες - σύντομο βίντεο του Ντέιβιντ Ε. Ρίβας στο Youtube.
♦
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου