Καραγιαννόπουλος Γιώργος, Γέλιο και σάτιρα στην Αρχαία Αθήνα: η Κωμωδία και ο κόσμος του Αριστοφάνη

Σκηνή από παράσταση κωμωδίας. Στη μέση ο υποκριτής, ο οποίος πλαισιώνεται απο δύο χορευτές ή υποκριτές (οι δύο χορευτές είναι ντυμένοι πουλιά). Πηγή: maxmag.gr

Οι απαρχές της κωμωδίας

Η κωμωδία, όπως μας λέει ο Αριστοτέλης, ξεκίνησε από τα «φαλλικά». Αυτά ήταν τραγούδια που έλεγαν παρέες γλεντζέδων στις γιορτές που γίνονταν στα χωριά για τον θεό Διόνυσο. Οι άνθρωποι αυτοί κυκλοφορούσαν κρατώντας ομοιώματα του φαλλού και φορούσαν αστείες στολές, συχνά σαν ζώα. Στις γιορτές αυτές έβριζαν ελεύθερα, πείραζαν ο ένας τον άλλον με τολμηρά λόγια και έπαιζαν πρόχειρες αστείες σκηνές. Όλα αυτά τα στοιχεία τα βρίσκουμε αργότερα και στις κανονικές κωμωδίες.

Αν και δεν έχουμε πολλές λεπτομέρειες για το πώς αυτά τα παλιά έθιμα εξελίχθηκαν στη σπουδαία λογοτεχνική κωμωδία που γνωρίζουμε από την Αθήνα του 5ου αιώνα π.Χ., υπάρχουν αναφορές για διάφορα λαϊκά θεάματα σε άλλες περιοχές. Για παράδειγμα, στη Σπάρτη υπήρχαν οι Δεικηλιστές που υποδύονταν απατεώνες γιατρούς και κλέφτες, ενώ στα Μέγαρα ήταν δημοφιλείς οι χοντροκομμένες φάρσες με πρωταγωνιστές αστείους μάγειρες. Επίσης, στην Κάτω Ιταλία οι Φλύακες, που φορούσαν στολές με παραγεμισμένες κοιλιές, διακωμωδούσαν τους παραδοσιακούς μύθους. Αυτές οι τοπικές παραδόσεις βοήθησαν να διαμορφωθεί το είδος της κωμωδίας όπως το ξέρουμε σήμερα.

Οι περισσότερες μαρτυρίες για λαϊκές παραστάσεις προσέχουμε ότι αφορούν δωρικές πολιτείες και τόπους. Γίνεται έτσι πιθανό, όχι όμως και βέβαιο, στις προδρομικές της μορφές η κωμωδία να αναπτύχτηκε σε δωρικό κλίμα. Στον δωρικό, άλλωστε, χώρο της Σικελίας συναντούμε και τις πρώτες, όχι πια λαϊκές και αυτοσχέδιες αλλά επώνυμες, λογοτεχνικές κωμωδίες.

 

Μάσκες αρχαίας ελληνικής κωμωδίας σε ψηφιδωτό, στην έπαυλη του Αδριανού (Villa Adriana) στο Τίβολι της Ρώμης (πηγή: bookpress.gr)

 

Η Γένεση και τα Χαρακτηριστικά της Αρχαίας Αττικής Κωμωδίας

Γένεση
Η επίσημη ιστορία της κωμωδίας ξεκινά για εμάς το 486 π.Χ. Εκείνη τη χρονιά, ο άρχοντας της Αθήνας επέτρεψε για πρώτη φορά στους κωμωδιογράφους να πάρουν μέρος στους επίσημους θεατρικούς αγώνες που γίνονταν στις γιορτές του Διονύσου. Μαθαίνουμε ότι ο πρώτος νικητής αυτών των αγώνων ήταν ο Χιωνίδης. Δυστυχώς, όμως, από το έργο του δεν έχει σωθεί σχεδόν τίποτα, παρά μόνο οι τίτλοι από τρεις κωμωδίες του και συνολικά οκτώ στίχοι.

 

Χαρακτηριστικά

Ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της αττικής κωμωδίας: οι επινοημένες και σύγχρονες υποθέσεις, η χαλαρή θεατρική σύμβαση και οι παραβάσεις.

1. Οι υποθέσεις των έργων: Τα θέματα των κωμωδιών αφορούσαν κυρίως τη σύγχρονη εποχή και την καθημερινότητα. Ακόμα και όταν χρησιμοποιούσαν μύθους, τους άλλαζαν επίτηδες για να σατιρίσουν πρόσωπα και καταστάσεις που συνέβαιναν εκείνη τη στιγμή στην Αθήνα.

2. Η Παράβαση: Κάποια στιγμή στη μέση του έργου (και μερικές φορές ξανά προς το τέλος), οι ηθοποιοί έφευγαν από τη σκηνή. Τότε ο Χορός έβγαζε ένα μέρος της στολής του, πλησίαζε τους θεατές και τους μιλούσε απευθείας. Σε αυτό το σημείο, που λεγόταν παράβαση, ο Χορός έλεγε πράγματα άσχετα με την ιστορία του έργου: για παράδειγμα, επαινούσε τον συγγραφέα, τόνιζε πόσο πρωτότυπο είναι το έργο ή ζητούσε από τους κριτές το πρώτο βραβείο.

3. Η προσωπική σάτιρα: Οι κωμωδιογράφοι είχαν το δικαίωμα να κοροϊδέψουν δημόσια οποιονδήποτε ήθελαν, είτε ήταν απλός πολίτης είτε σημαντικός πολιτικός. Τους κατηγορούσαν ονομαστικά για διάφορα πράγματα, όπως ότι ήταν δειλοί ή ότι έπαιρναν φακελάκια. Αυτό το δικαίωμα ενοχλούσε τους πολιτικούς, οι οποίοι προσπάθησαν ανεπιτυχώς να το σταματήσουν. Όμως οι ποιητές συνέχισαν να επιτίθενται σε πρόσωπα, έχοντας ως στήριγμα τη λαϊκή παράδοση και την ελευθερία του λόγου που υπήρχε στη δημοκρατία.

 

Αριστοφάνης (πηγή: Wikimedia Commons)

Το σημαντικότερο πρόσωπο της αρχαίας Κωμωδίας

Αριστοφάνης (περίπου 445-385 π.Χ.)

Ο Αριστοφάνης ήταν Αθηναίος και καταγόταν από το Κυδαθήναιο, τη σημερινή δηλαδή Πλάκα. Δεν έχουμε πολλές πληροφορίες για την οικογένεια ή τη μόρφωσή του, αλλά το πρώτο του έργο, οι Δαιταλείς, μας δίνει μια ιδέα για τα ενδιαφέροντά του. Σε αυτή την κωμωδία παρουσίαζε τη σύγκρουση δύο νέων: ο ένας είχε μεγαλώσει με τις παραδοσιακές αξίες, ενώ ο άλλος ήταν επηρεασμένος από τις νέες ιδέες των σοφιστών. Το έργο αυτό ανέβηκε το 427 π.Χ., όταν ο Αριστοφάνης ήταν ούτε 20 χρονών και κατάφερε να κερδίσει το δεύτερο βραβείο. Δύο χρόνια μετά, πέτυχε την πρώτη του νίκη στη γιορτή των Ληναίων με τους Αχαρνείς. Σε αυτό το έργο, ο πρωταγωνιστής έχει κουραστεί τόσο πολύ από τις κακουχίες του Πελοποννησιακού Πολέμου, που αποφασίζει να κάνει μια δική του, προσωπική συμφωνία ειρήνης με τους Σπαρτιάτες. Έτσι, καταλήγει να ζει μέσα στην αφθονία και να καλοπερνάει μόνος του, ενώ όλοι οι υπόλοιποι συνεχίζουν να υποφέρουν από τον πόλεμο. Γνωρίζουμε ότι ο Αριστοφάνης έγραψε τουλάχιστον 40 κωμωδίες, αλλά από αυτές έχουμε ολόκληρες μόνο 11.

«Εν κατακλείδι, η Αρχαία Κωμωδία δεν ήταν απλώς διασκέδαση. Ήταν η φωνή της αθηναϊκής δημοκρατίας που τόλμησε να γελοιοποιήσει την εξουσία και να προσφέρει στον πολίτη, μέσω του γέλιου, το δικαίωμα της κριτικής. Η σωζόμενη παραγωγή του Αριστοφάνη, αν και ελάχιστη σε σχέση με τον συνολικό όγκο της δραματικής εποχής, αποτελεί μια ανεκτίμητη πηγή για την κατανόηση της πολιτικής, κοινωνικής και πνευματικής ζωής του 5ου π.Χ. αιώνα.»

Ο Γιώργος Καραγιαννόπουλος είναι μαθητής της Α΄ τάξης του 2ου ΓΕΛ Θερμαϊκού και μέλος της σχολικής ομάδας Erasmus+. 

Η παρούσα εργασία εκπονήθηκε στα πλαίσια της υλοποίησης προγράμματος Erasmus+

 

Πηγές:

• Αν. Στέφος, Εμ. Στεργιούλης, Γ. Χαριτίδου, Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας (Α, Β, Γ Γυμνασίου), έκδοση από το Ινστιτούτο Τεχνολογίας Υπολογιστών & Εκδόσεων «Διόφαντος».
• Φάνης Κακριδής, Αρχαία Ελληνική Γραμματολογία, έκδοση Κέντρου Εκπαιδευτικής Έρευνας & Ινστιτούτου Νεοελληνικών Σπουδών

 

♦