Ιστορία Β΄ Γυμνασίου (27) - Η καθημερινή ζωή στο Βυζάντιο

 

Μικρογραφία σε χειρόγραφο. Αναπαράσταση βυζαντινού παλατιού. (© Σύνοψις Ιστοριών Ιωάννου Σκυλίτζη, Ισπανία, Μαδρίτη, Εθνική Βιβλιοθήκη) [πηγή: ιστοσελίδα Ευρωπαϊκού Κέντρου Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Ερευνών]

 

Η καθημερινή ζωή στο Βυζάντιο

 

Βασικά σημεία

 

1. Η οικογενειακή ζωή

(α) τα έθιμα του γάμου στη βυζαντινή κοινωνία

• Ο γάμος επιτρεπόταν από την εφηβική ηλικία.
• Πριν τον γάμο γινόταν ο αρραβώνας και υπογραφόταν το προικοσύμφωνο.
• Υπήρχε η συνήθεια του γαμήλιου γλεντιού.
• Το διαζύγιο επιτρεπόταν, αν και η Εκκλησία είχε αντιρρήσεις.

 

(β) η θέση της γυναίκας και η ανατροφή του παιδιού

• Οι γυναίκες ήταν κλεισμένες στο σπίτι και κοινωνική τους ζωή ήταν περιορισμένη. Δεν είχαν τα ίδια δικαιώματα με τους άντρες. Ωστόσο, από τον 11^ο και μετά είχαν κάποιες ελευθερίες ως προς την κοινωνική ζωή και την εκπαίδευση.
• Έπρεπε να σκεπάζουν το πρόσωπό τους, όταν κυκλοφορούσαν εκτός σπιτιού.

 

Αναψυχή και καθαριότητα

Οι Βυζαντινοί αγαπούσαν το νερό, όσο και οι Ρωμαίοι. Κατά την άποψη της εκκλησίας, τρία λου­τρά την ημέρα ήταν πολλά, τα δύο όμως ήταν συνηθισμένο φαινόμενο. Τα βυζαντινά (δημόσια) λου­τρά ήταν μεγάλα κτίσματα, καλοφτιαγμένα και επιβλητικά, με πρόσοψη διακοσμημένη και εξοπλι­σμό πολυτελείας. Οι μπανιέρες ήταν γύρω από την κυκλική μικρή λίμνη στο κέντρο της οικοδομής, σε χωριστά μικρά διαμερίσματα. Το ζεστό νερό διοχετευόταν από το λέβητα στα λουτρά, με σωλήνες που απέληγαν σε κεφαλές ζώων. Ατμόλουτρα, ζεστή λίμνη, κρύα λίμνη βρίσκονταν στο ί­διο οίκημα. Οι άντρες έχουν δικαίωμα εισόδου όλη την ημέρα, οι γυναίκες το βράδυ.

Michel Kaplan, Βυζάντιο και Ελλάδα, εκδ. Δεληθανάσης, Αθήνα 1994, 168.

 

Ψηφιδωτό. Ιταλία, Ραβέννα, Μαυσωλείο Γάλλας Πλακιδίας, Αναπαράσταση ερμαρίου με βιβλία. (πηγή: Ευρωπαϊκό Κέντρο Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μνημείων)

 

 2. Το σχολείο

Κύκλοι σπουδών και διάρκεια	Δάσκαλοι	Μαθήματα
1ος κύκλος (από 7 ετών)	Γραμματιστής	ανάγνωση, γραφή, γραμματική, ρητορική, φιλοσοφία, αριθμητική γεωμετρία, αστρονομία και μουσική
2ος κύκλος (από 12 ετών)	Γραμματικός

Οι μαθητές πλήρωναν δίδακτρα. Δωρεάν ήταν τα σχολεία για τα ορφανά. Ανώτερες σπουδές ακολουθούσαν όσοι είχαν χρήματα και έφεση στα γράμματα.

 

3. Κοινωνική μέριμνα

• νοσοκομεία: κάθε πόλη είχε νοσοκομείο, αλλά υπήρχαν και ιδιωτικά ιατρεία. Πολλοί, όμως, για να βρουν γιατρειά κατέφευγαν στη μαγεία.
• πτωχοκομεία και ορφανοτροφεία: τα ίδρυε και τα συντηρούσε η Εκκλησία. 

 

4. Η κατοικία

Τα σπίτια των αστών και των χωρικών

Οι φτωχοί χωρικοί ζούσαν σε μικρά σπίτια με ένα ή το πολύ δύο δωμάτια. Οι πιο ευκατάστατοι χωρικοί είχαν διώροφα σπίτια: το ισόγειο προοριζόταν για τα ζώα και η οικογένεια διέμενε στον πάνω όροφο.

Τα σπίτια των ευκατάστατων κατοίκων πόλεων ήταν και αυτά διώροφα, αλλά είχαν διαφορετική διαρρύθμιση: στο ισόγειο βρισκόταν η αίθουσα υποδοχής και γύρω της τα βοηθητικοί χώροι καθημερινής χρήσης, δηλαδή το λουτρό, η κουζίνα, το πλυσταριό κλπ. τα δωμάτια της οικογένειας ήταν στον πάνω όροφο. Τα σπίτια των φτωχών, βέβαια, δεν είχαν τέτοιες ανέσεις.

 

Τοιχογραφία. Βουλγαρία, Μονή Κρεμίκοβτσι, Αναπαράσταση τραπεζιού με εδέσματα. (πηγή: Ευρωπαϊκό Κέντρο Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μνημείων)

 

5. Η ενδυμασία και η διατροφή

(α) τι φορούσαν οι Βυζαντινοί;

Στην πόλη προτιμούν μακρύ χιτώνα και δερμάτινες μπότες ή ανατολίτικα παπούτσια για το καλοκαίρι. Το ντύσιμο των πλουσίων ήταν πολυτελές.

Στα χωριά φορούν αμάνικους χιτώνες (στιχάρια) με ζώνη στη μέση. Οι βράκες φτάνουν ως τον αστράγαλο. Άλλοι κυκλοφορούν ξυπόλυτοι ή με παπούτσια ανοιχτά στη φτέρνα. Οι γυναίκες φορούν μανδύα με μακριά μανίκια πάνω από τον χιτώνα, που καλύπτει και το κεφάλι.

 

Η βυζαντινή κομψότητα

Η επαφή με τη Δύση, μέσω των σταυροφόρων, επηρεάζει τον τρόπο ντυσίματος: ο γιορτινός χιτώνας κονταίνει· στη μέση είναι εφαρμοστός κι έχει στενά μανίκια. Στη γυναικεία αμφίεση παρατηρούνται ελάχιστες διαφοροποιήσεις. Πάνω από τον μακρύ χιτώνα, φορούν οι γυναίκες μανδύα που καλύπτει και το κεφάλι. Τα μανίκια είναι μακριά. Οι άνδρες, αρχικά, ξυρίζονταν και έκοβαν κοντά τα μαλλιά τους. Αργότερα, επηρεασμένοι από τους δυτικούς, αφήνουν τα μαλλιά μακριά.

Οι γυναίκες φροντίζουν τα μαλλιά τους με επιμέλεια. Χωρισμένα στη μέση, κατσαρά, στηρίζονται στον αυχένα με κτενάκια ή κορδέλες. Μακιγιάρονται: μαύρο στα βλέφαρα και στα λεπτά φρύδια· το κοκκινάδι στα χείλη θα εμφανιστεί στην εποχή των Παλαιολόγων.

Οι Βυζαντινοί, άνδρες και γυναίκες, αγαπούν τα κοσμήματα. Θαυμαστά τα έργα της χρυσοχοΐας -σχέδια απλά, διαστάσεις μετρημένες. Διαδεδομένος ο σταυρός. Δαχτυλίδια σε χρυσό αλλά και ασήμι ή μπρούτζο, διακοσμημένα με ένθετες πολύτιμες πέτρες. Σκουλαρίκια, βραχιόλια, κολιέ, πόρπες στολισμένα κυρίως με μαργαριτάρια, αμέθυστους και σμαράγδια.

Michel Kaplan, Βυζάντιο και Ελλάδα, εκδ. Δεληθανάσης, Αθήνα 1994, 170-171

 

(β) τι έτρωγαν συνήθως;

Οι πλούσιοι απολάμβαναν ποικιλία φαγητών: ορεκτικά, κρέατα, ψάρια, γλυκά και κρασί βρίσκονταν στο καθημερινό τραπέζι. Όσοι ανήκαν στα μεσαία ή χαμηλά κοινωνικά στρώματα είχαν περιορισμένες επιλογές.

 

Χάρτης της περιοχής του Μεγάλου Παλατιού της Κωνσταντινούπολης στον οποίο διακρίνεται ο Ιππόδρομος. Η διάταξη των κτιρίων του ανακτορικού συμπλέγματος βασίζεται σε λογοτεχνικές και ιστορικές αναφορές. (πηγή: Βικιπαίδεια)

 

 6. Η ψυχαγωγία

Μερικές ψυχαγωγικές δραστηριότητες: αρματοδρομίες, δημόσιες τελετές, θεατρικές παραστάσεις, θρησκευτικές πομπές, μεταμφίεση στις απόκριες πανηγύρια στις επαρχίες. Οι Κωνσταντινουπολίτες διασκέδαζαν κυρίως στον Ιππόδρομο.

 

7. Ο μοναχισμός

Οι μοναχοί (ή ασκητές, ερημίτες, αναχωρητές) απομονώνονταν σε κάποια ερημική τοποθεσία και υπέβαλλαν τον εαυτό τους σε δοκιμασίες, όπως η νηστεία και η συνεχής προσευχή. Το μοναχικό κίνημα ξεκίνησε από την Αίγυπτο τον 4^ο αι. Δύο κλασικές μορφές του είναι η μοναχική και η κοινοβιακή.

Σημαντικά μοναστικά κέντρα ήταν ο Όλυμπος της Βιθυνίας, η Καππαδοκία και φυσικά το Άγιο Όρος.

 

Άγιος Αντώνιος, ο πρώτος ασκητής του Χριστιανισμού (3ος - 4ος αι.)

  

 

Παραθέματα:

 

 Αρραβώνας - Γάμος

Ο Χριστιανισμός ανυψώνει τη θέση της γυναίκας και την ευλογία του γάμου. Το κράτος αναγνωρίζει το διαζύγιο, όταν και τα δύο μέρη το επιθυμούν, παρ’ όλες τις αντιρρήσεις της εκκλησίας. Τον δεύτερο γάμο τον αποδοκιμάζει η εκκλησία, τον δέχεται το κράτος· ο τρίτος γάμος οδηγεί σε αυστηρές κυρώσεις· ο τέταρτος σε αφορισμό -εκτός αν ο παραβάτης είναι ο αυτοκράτορας. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα την ισχυροποίηση του θεσμού της οικογένειας.

Η γυναίκα παίζει δευτερεύοντα ρόλο στην πολιτική και κοινωνική ζωή, αλλά στην οικογένεια πολλές φορές κυριαρχεί. Όλες, όταν βγαίνουν έξω, σκεπάζουν το πρόσωπό τους. Δεν μετέχουν στις δημόσιες τελετές, σπάνια παρουσιάζονται στους καλεσμένους του συζύγου τους. Ζουν σε χωριστά διαμερίσματα, στα οποία μπαίνουν όλα τα μέλη της οικογένειας ή οι ευνούχοι. Βγαίνουν για να πάνε στην εκκλησία, όπου περιορίζονται στο γυναικωνίτη, ή επίσκεψη σε συγγενικά σπίτια. Οι πλούσιοι συνοδεύονται από έναν υπηρέτη. Πηγαίνουν επίσης στα λουτρά.

Οι αρραβώνες είναι σημαντικό γεγονός. Η διάλυσή τους καταδικάζεται από την εκκλησία, ενώ η πολιτεία επιβάλλει πρόστιμο. Οι γονείς αποφασίζουν για την ένωση των παιδιών τους, που τα αρραβωνιάζουν σε πολύ μικρή ηλικία. Η επικύρωση των αρραβώνων γίνεται με γραπτό συμβόλαιο. Για τον γάμο στέλλονται προσκλήσεις. Την παραμονή στολίζουν το νυφικό κοιτώνα με πολύτιμα παραπετάσματα στους τοίχους, κοσμήματα-κειμήλια της οικογένειας· κι είναι μία ευκαιρία για χαρά και τραγούδια.

Την ημέρα του γάμου οι προσκαλεσμένοι φορούν άσπρα. Ο γαμπρός πηγαίνει να παραλάβει τη νύφη συνοδευόμενος από οργανοπαίκτες. Εκείνη τον περιμένει ντυμένη με χρυσοΰφαντο φόρεμα και το μακιγιαρισμένο της πρόσωπο καλυμμένο με πέπλο. Όπως περνούν τους δρόμους προς την εκκλησία, ο κόσμος τους ραίνει με λουλούδια. Στην τελετή οι κουμπάροι κρατούν πάνω από τα κεφάλια του ζεύγους τα στέφανα. Στην περίπτωση αυτοκρατορικού ζεύγους αντί στεφάνων κρατούν χρυσοκέντητες ταινίες. Στη συνέχεια, αλλάζουν τα δαχτυλίδια και έπειτα υπογράφουν το συμβόλαιο του γάμου.

Γυρίζουν όλοι στο σπίτι του γαμπρού, όπου παρατίθεται γαμήλιο δείπνο. Κάθονται χωριστά οι γυναίκες από τους άντρες. Στη νύφη δωρίζεται δαχτυλίδι. Τα σωζόμενα -από χρυσό- είναι στρογγυλά ή οκταγωνικά, τα οποία διακοσμούνται με σκηνές από τη Βίβλο στις επτά πλευρές τους, η δε όγδοη έχει ένθετο μικρό πλακίδιο από πολύτιμο λίθο, με ανάγλυφη κάποια σκηνή γάμου. Δωρίζεται επίσης γαμήλια ζώνη, περίτεχνο έργο μικροτεχνίας.

Η προίκα της νύφης ασφαλίζεται επιμελώς. Διαθήκες που συντάσσονται νόμιμα  και κυρώνονται, αλλά και προφορικές ενώπιον μαρτύρων, είναι σεβαστές. Ο σύζυγος υποχρεούται να κληροδοτήσει την προίκα της γυναίκας του στα παιδιά τους, αφού την εξασφαλίσει προηγουμένως ώστε να συντηρηθεί σύμφωνα με την κοινωνική και οικονομική τους θέση.

Michel Kaplan, Βυζάντιο και Ελλάδα, εκδ. Δεληθανάσης, Αθήνα 1994, 170-171

 

 

Οι περιθωριακοί του Βυζαντίου

Οι κάτοικοι του Βυζαντίου έχουν καθιερώσει μία διάκριση μεταξύ των κλεφτών, γενικά, και των νυχτοκλεφτών. Οι περσικάριοι (περσικάριον = το σακουλάκι που βάζουν τα νομίσματα) είναι άλλη κατηγορία. Πολυάριθμοι είναι οι κλέφτες που δρουν στα δημόσια λουτρά, άλλοι κλέβουν όπλα από τους στρατώνες, άλλοι άλογα. Οι νυχτοκλέφτες ευνοούνται από το απόλυτο σκοτάδι, τα βράδια στην Κωνσταντινούπολη· επιτίθενται και αρπάζουν κοσμήματα και χρήματα. Οι πολίτες κυκλοφορούν σε ομάδες κρατώντας κάποια όπλα (συνήθως ρόπαλα) για να τους αποκρούουν αποτελεσματικά. 

Αποδοτική επιχείρηση θεωρείται η διάρρηξη πλούσιων σπιτιών· ειδικό αστυνομικό σώμα, επιφορτισμένο με την προστασία των πολιτών και της περιουσίας τους, περιπολεί τις νύχτες. Ο κλέφτης που προσλαμβάνεται οδηγείται στον κομμενταρήσιο (είδος υπαστυνόμου) και από κει στο πραιτώριο, όπου ανακρίνεται. Η ομολογία διευκολύνεται με τη χρήση του βούνευρου. Κατόπιν, κλείνεται στη φυλακή, όπου περιμένει την απόφαση που θα εκδώσει ο έπαρχος της πόλης.

Αν συλληφθεί επ’ αυτοφώρω, οφείλει να πληρώσει το τετραπλάσιο της αξίας των κλοπιμαίων. Καταδικάζεται, τις περισσότερες φορές, σε ραβδισμό. Η κλοπή, όμως, στρατιωτικού αλόγου συνεπάγεται το κόψιμο του ενός χεριού. Αν μετά από αυτό ξανακλέψει, απαγχονίζεται. Αν βάλει φωτιά, με σκοπό να κλέψει, καταδικάζεται εις θάνατον στην πυρά. Αν δρα ένοπλος, στέλνεται στα κρατικά ορυχεία για ισόβια καταναγκαστικά έργα. Από τη φυλακή θα περάσει οπωσδήποτε -στην Κωνσταντινούπολη υπάρχουν πολλές. Γυναίκες δεν φυλακίζονται. Αν συντρέχει λόγος εγκλεισμού τους, περιορίζονται στα μοναστήρια. Εκτός από τους κλέφτες, έχουμε και τους ζητιάνους, την κυριότερη κατηγορία που συνιστούν την τάξη των πενήτων, στην οποία συγκαταλέγονται επίσης μικρά ορφανά, γέροι φτωχοί, γενικά άνθρωποι που δεν μπορούν να εργαστούν. Οι γέροι, άρρωστοι και ανάπηροι, αφήνονται στους δρόμους, στη μοίρα τους, και θάβονται σε κοινούς τάφους. Τα άσυλα και τα νοσοκομεία έχουν λίγες θέσεις και δεν μπορεί να συμπεριληφθεί μεγάλος αριθμός από τους δυστυχείς. 

Michel Kaplan, Βυζάντιο και Ελλάδα, εκδ. Δεληθανάσης, Αθήνα 1994, 171-2

 

❧

 

 

Θέλω κι άλλο! 

• Σπίτια, εξοπλισμός σπιτιού, διατροφή, ενδυμασία, κόσμηση: ενότητα «Τα εν οίκω … εν δήμω» στον ιστότοπο Εξερευνώντας τον κόσμο του Βυζαντίου, Ευρωπαϊκό Κέντρο Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μνημείων.
• Γέννηση, βάπτιση, γάμος, θάνατος, ταφή: ενότητα «Έθιμα των βυζαντινών» στον ιστότοπο Εξερευνώντας τον κόσμο του Βυζαντίου, Ευρωπαϊκό Κέντρο Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μνημείων.
• Πολιτικός γάμος ήδη από το Βυζάντιο: άρθρο στην εφημερίδα Καθημερινή.
• Ψυχαγωγία: ενότητα «Η κοινωνική ζωή στο Βυζάντιο», στον ιστότοπο Εξερευνώντας τον κόσμο του Βυζαντίου, Ευρωπαϊκό Κέντρο Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μνημείων.
• Χρονολόγιο - ιστοριογραμμή της ανώτερης εκπαίδευσης στο Βυζάντιο: από το Φωτόδεντρο.

 

❦