Της Χρυσάνθης Μπαλτογιάννη
Διευθύντριας Βυζαντινού Μουσείου Αθήνας
Η ΠΑΝΑΓΙΑ, το πιο λατρεμένο πρόσωπο της Χριστιανοσύνης, συνδέθηκε από τα πρώτα παλαιοχριστιανικά χρόνια με την Κωνσταντινούπολη, που λέγεται ότι αφιερώθηκε σε αυτήν και ήταν εκεί όπου ιδρύθηκαν και σεβάστηκαν Ιερά της και λατρεύτηκαν οι σημαντικότερες και θαυματουργές εικόνες της.
Τις εικόνες της Παναγίας επικαλέστηκαν συχνά οι Βυζαντινοί στις συμφορές τους, όπως στην Πολιορκία των Αράβων το 717, ή στους θριάμβους των αυτοκρατόρων τους, όπως συνέβη συχνά, με χαρακτηριστικότερα επεισόδια το θρίαμβο του Ιωάννη Τσιμισκή που γύρισε από τις νίκες του εναντίον των Βουλγάρων και τη θριαμβευτική είσοδο στην Πόλη του Μιχαήλ Η΄ του Παλαιολόγου κατά την ανακατάληψή της το 1261.
Πολλές οι ιστορικές μαρτυρίες που συνδέονται με τα θαύματα και τον ευεργετικό ρόλο των θαυματουργών εικόνων της Πόλης, πολλοί οι θρύλοι και οι παραδόσεις, πολλή αγάπη και λατρεία γι’ αυτές και μεγάλη η τέχνη που τις κόσμησε.
Είναι, όπως μαρτυρούνται επίσης, πολλές οι εικόνες που τεκμηριώνονται ιστορικά με περιγραφές από τις λιτανείες, τις αγρυπνίες σε συνάξεις και τις τελετουργίες και είναι οι λίγες για τις οποίες μπορούμε με βεβαιότητα τώρα και όσο μας επιτρέπει η έκταση αυτής της μικρής προσέγγισης στο σημερινό αφιέρωμα.
Αγιοσορίτισσα
 |
| Παναγία Αγιοσορίτισσα, εικόνα από τη Γεωργία, 11ος-12ος αι. (πηγή: Βικιπαίδεια) |
Το ιερό αυτό κειμήλιο πρέπει να αποκτήθηκε από την Παναγία των Χαλκοπρατείων πριν από τον 7ο αιώνα, εποχή κατά την οποία είχε ήδη καθιερωθεί η εορτή της κατάθεσης της ζώνης της Παναγίας στο ναό, σύμφωνα με τα τροπάρια της εορτής, που συνέταξε τότε ο Μάξιμος ο Ομολογητής.
Σύμφωνα με τις τελευταίες έρευνες, κανένας λόγος δεν γίνεται στις γραπτές πηγές για την τιμώμενη εικόνα του ναού, τόσο στην περιγραφή ανώνυμου Άγγλου περιηγητή που επισκέπτεται την Αγιοσορίτισσα στα τέλη του 12ου αιώνα και είδε την αργυρή λειψανοθήκη πάνω στην Τράπεζα του Ιερού, όσο και στις ομιλίες των πατέρων για τη ζώνη της Παναγίας.
Παρά τα παραπάνω είναι βέβαιο σήμερα ότι στον ναό της Αγιοσορίτισσας υπήρχε εικόνα με την εικονογραφία που παριστάνεται σε βυζαντινά νομίσματα και σφραγίδες, οι οποίες φέρουν την επωνυμία Αγιοσορίτισσα.
Ο εικονογραφικός τύπος της Αγιοσορίτισσας, όπως εμφανίζεται εκεί, παριστάνει την Παναγία όρθια ή σε προτομή, με τα δύο χέρια σε παράλληλη θέση μπροστά στο στήθος και σε κίνηση δέησης.
Ο τύπος διατηρήθηκε σε βυζαντινές τοιχογραφίες, εικόνες και ανάγλυφες παραστάσεις σε μάρμαρο, με την Παναγία μόνη της και δεόμενη, σε συνδυασμό με τη μορφή του Χριστού Κριτή Παντοκράτορα, ή σε ολοκληρωμένες παραστάσεις του γνωστού εικονογραφικού σχήματος της εσχατολογικής Δέησης, όπου παίρνει το καθαρό νόημα της μεσιτείας της Μητέρας του Χριστού προς τον Θεό γιο της για τη σωτηρία των ανθρώπων.
Στην τελευταία εφαρμογή του τύπου η Αγιοσορίτισσα εμφανίζεται, τόσο με την αρχαιότερη μορφή της απλώς δεόμενης μορφής, όσο και σε παραλλαγή με ανοιχτό ειλητάριο στα χέρια, πάνω στο οποίο γράφεται διάλογος της Παναγίας και του Χριστού για τη σωτηρία των ανθρώπων.
Παρά την πλατιά εφαρμογή του τύπου στον τελευταίο εικονογραφικό σχηματισμό της εσχατολογικής Δέησης, η αρχική παράσταση της εικόνας στον ναό των Χαλκοπρατείων με μεμονωμένη τη μορφή της Παναγίας δεόμενης, εξακολουθεί να γράφεται σε εικόνες, τόσο κατά τη διάρκεια όλης της βυζαντινής και παλαιολόγειας περιόδου, όσο και στα μεταβυζαντινά χρόνια.
Από τα σημαντικότερα παραδείγματα που αποδεικνύουν την ύπαρξη θαυματουργής εικόνας της Αγιοσορίτισσας στο ναό των Χαλκοπρατείων σημειώνεται η πολυπρόσωπη εικόνα του Σινά, στο πάνω μέρος της οποίας παριστάνονται τέσσερις θαυματουργές βυζαντινές εικόνες, ανά δύο, αριστερά και δεξιά από ένθρονη Παναγία, ανάμεσα στις οποίες και παράσταση της Παναγίας δεόμενης και γυρισμένης προς τα αριστερά με τη γραπτή επωνυμία «Αγιοσορίτισσα».
Αυτόν τον τεκμηριωμένο με γραπτή επωνυμία τύπο της Αγιοσορίτισσας στη βυζαντινή εικόνα του Σινά παρακολουθήσαμε σε σειρά βυζαντινών και μεταβυζαντινών εικόνων που αποδεικνύουν τη συνέχεια μιας πανάρχαιης λατρείας, όπως εκείνης της εικόνας που συνδέθηκε με την κατάθεση του πολύτιμου κειμηλίου της ζώνης της Παναγίας σε αργυρή Σορό στον ναό των Χαλκοπρατείων.
Στο Σινά και η ενδιαφέρουσα εικόνα της Παναγίας που κρατεί το ειλητάριο με τον γραπτό διάλογο ανάμεσα σε εκείνη και τον Χριστό, και που αποτελεί πολύτιμο δείγμα εξέλιξης του τύπου της Αγιοσορίτισσας.
Ακαταμάχητος
| Παναγία η Ακαταμάχητος, β΄μισό 14ου αι. μ.Χ. (πηγή: searchculture) |
Η Παναγία κρατεί στην αγκαλιά της απλωμένο και ελαφρά ανακλινόμενο τον Χριστό νήπιο, γέρνει βαθιά το κεφάλι προς αυτόν και με το αριστερό της χέρι μπροστά στο στήθος δέεται.
Είναι τυλιγμένη πένθιμα στο βαθύπορφυρο με βαθυκύανες προσμίξεις μαφόρι της, που κοσμείται μόνο με τη λεπτή χρυσή ταινία στις παρυφές του και φέρει πάνω και αριστερά από το φωτοστέφανό της, τόσο στη γραπτή παράσταση, όσο και στην αργυρή επένδυσή της την επωνυμία «ΜΗ(ΤΗ)Ρ Θ(ΕΟ)Υ Η ΑΚΑΤΑΜΑΧΗΤΟΣ».
Το παιδί ξαπλωμένο στην αγκαλιά της γυρίζει το πρόσωπο προς τη μητέρα του, ευλογεί και κρατεί κλειστό ειλητάριο. Είναι ντυμένο μόνο με τον χρυσόνημο χιτώνα του και έχει σταυρωμένα τα καλυμμένα από αυτό πόδια του.
Η παράσταση αποπνέει βαθιά θλίψη, που καταγράφεται στο πρόσωπο της Παναγίας και στην όλη ατμόσφαιρα του έργου, το οποίο φαίνεται να φορτίζεται με ιδιαίτερους συμβολισμούς.
Η παράσταση, όχι κοινή στην παλαιολόγεια εικονογραφία, φέρει και την όχι κοινή επωνυμία «Ακαταμάχητος». Σύμφωνα με τελευταία έρευνα της υπογράφουσας, το όλο θέμα που αποπνέει βαθύ πένθος και τυπολογικά προαναγγέλλει τον τύπο της Pieta, είχε πιθανότατα ειδική θέση σε λειτουργίες των Παθών της Μεγάλης Εβδομάδας σε ιδιωτικές μονές της Πόλης. Έχει εξάλλου ήδη παρατηρηθεί ανάλογη χρήση και σε εικόνες του Χριστού Άκρας Ταπείνωσης, που στα όψιμα παλαιολόγεια χρόνια αποτελούσε την αποκορύφωση του Πάθους.
Η όλη ατμόσφαιρα του έργου, με την ειδική εικονογραφία του, τα σκοτεινά χρώματα και την ιδιαίτερα εκφρασμένη θλίψη της Παναγίας, θα μπορούσε να αποτελεί μία από τις εικόνες που λειτουργούσαν ως σημαίνοντα θέματα για την αναπαράσταση και λειτουργία των Παθών σε ιδιωτικές μονές της βυζαντινής κωνσταντινουπολίτικης αριστοκρατίας.
Στην παραπάνω άποψη συνηγορεί και η εντόπιση ναού αφιερωμένου στη Θεοτόκο Ακαταμάχητο και σε περιοχή της Πόλης, που μαρτυρείται στα τέλη του 14ου αιώνα, επειδή στην οποία εντάχθηκε και η εικόνα του Βυζαντινού Μουσείου της Αθήνας.
πηγή: Παναγίες της Πόλης (αφιερωματικό τεύχος της εφημερίδας Καθημερινή, 16.8.1998)
♦
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου