Οι ποικίλοι εικονογραφικοί τύποι της Παναγίας
στη βυζαντινή τέχνη
Της Χρυσάνθης Μπαλτογιάννη
Διευθύντριας Βυζαντινού Μουσείου Αθήνας
Βλαχερνίτισσα
Εικόνα της Παναγίας της Βλαχερνίτισσας
(πηγή: searchculture)
Για τη θεμελίωση, αποπεράτωση, επέκταση και τελικά εκ βάθρων ανοικοδόμηση του φημισμένου αυτού προσκυνήματος συνδέθηκαν αυτοκρατορικά ονόματα, όπως η Πουλχερία και ο Μαρκιανός, ο Ρωμανός ο Λεκαπηνός, ο Ρωμανός ο Διογένης, ο Μιχαήλ Δούκας, ο Λέων ο Α΄ και ο Βασίλειος ο Β΄ και εκτός από σημείο αναφοράς για σημαντικά πολιτικά και ιστορικά γεγονότα, υπήρξε το λαμπρό ενδιαίτημα, αλλά και πολύτιμη σορός για σπάνια και ιερά κειμήλια του Βυζαντίου.
Ανάμεσα σ’ αυτά ήδη από τον 8ο αιώνα μαρτυρείται εικόνα θαυματουργή της Παναγίας με τον Χριστό. Μια ακόμη αρχαία και πολύτιμη εικόνα της Βλαχερνίτισσας, της οποίας δεν γνωρίζουμε με βεβαιότητα τον ακριβή εικονογραφικό τύπο, αποκαλύφθηκε κατά τη διάρκεια ανακαίνισης της εκκλησίας από τον Ρωμανό Γ΄ τον Αργυρό.
Στη δεξιά πλευρά του ναού υπήρχε θαυματουργή επίσης εικόνα της Παναγίας, μπροστά στην οποία, κατά τον Εσπερινό της Παρασκευής, οι Βυζαντινοί ζούσαν το θαύμα της αποκάλυψης της εικόνας από το βήλο που την κάλυπτε, καθώς αυτό αποσυρόταν για να αφήσει ελεύθερη την όψη της και επανερχόταν στη θέση του την Κυριακή την ίδια ώρα.
Η αβεβαιότητα που υπάρχει για τον εικονογραφικό τύπο των παλαιότερων εικόνων της Παναγίας φαίνεται να ισχύει και για την τελευταία σεβάσμια εικόνα της Πόλης.
Τέλος, μια από τις γνωστότερες εικόνες του ναού ήταν η μαρμάρινη Παναγία στον χώρο του αυτοκρατορικού λουτρού, από τις παλάμες των απλωμένων χεριών της οποίας ανέβλυζε νερό. Το εικονογραφικό αυτό σχήμα έχει συχνά εφαρμοστεί σε μαρμάρινες ανάγλυφες παραστάσεις, ανάμεσα στις οποίες εντάσσεται και η ανάγλυφη σε μάρμαρο εικόνα της Παναγίας του 11ου αιώνα, άλλοτε στο Βυζαντινό Μουσείο της Αθήνας και τώρα στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού της Θεσσαλονίκης.
Μορφή όμως της Παναγίας, με ανοιχτά τα χέρια σε στάση δέησης, που επιπλέον φέρει και τη γραπτή επωνυμία «Βλαχερνίτισσα», εμφανίζεται επίσης σε νομίσματα και σφραγίδες του 11ου αιώνα.
Και είναι αυτός ο τύπος που ζωγραφίζεται μέχρι και τα μεταβυζαντινά χρόνια σε εικόνες και τοιχογραφίες, αλλά χωρίς την επωνυμία «Βλαχερνίτισσα».
Από τα ωραιότερα δείγματα είναι η εικόνα της Μονής Σινά του 13ου αιώνα, όπου η σφιχτή και άξια σύνθεση του εικονογραφικού αυτού σχήματος αποδίδει την Παναγία σε προτομή με τον Χριστό σε μετάλλιο και χωρίς την επωνυμία «Βλαχερνίτισσα».
Παρά τα παραπάνω, οι σχετικές με αυτήν την εικονογραφία παραστάσεις χαρακτηρίστηκαν από τη νεότερη έρευνα ως παραστάσεις της Παναγίας Βλαχερνιτίσσης. Ο τύπος αποδόθηκε μάλιστα και σε παραλλαγές με την Παναγία όρθια και δεομένη με τα χέρια ανοιχτά σε δέηση και με τον Χριστό Εμμανουήλ σε μετάλλιο ή όχι στους κόλπους της και θεωρήθηκε η εξέλιξη του καθιερωμένου τύπου με τη μεμονωμένη μορφή της δεόμενης Παναγίας.
Από τα πιο ενδιαφέροντα παραδείγματα που παρουσιάζουν απόκλιση από τον γνωστό σε προτομή τύπο της Βλαχερνιτίσσης είναι η εικόνα της Μόσχας, που παριστάνει την Παναγία όρθια και μετωπική με ανοιχτά χέρια σε δέηση και τον Εμμανουήλ Χριστό μέσα σε μετάλλιο στους κόλπους της.
 |
| πηγή: Παναγίες της Πόλης, σελ.24 (αφιερωματικό τεύχος της εφημερίδας Καθημερινή, 16.8.1998) |
Ελεούσα
Τον 12ο αιώνα ο Ιωάννης Β΄ ο Κομνηνός χτίζει στην Κωνσταντινούπολη και κοντά στη Μονή του Παντοκράτορος το ναό της Θεοτόκου Ελεούσης. Τούτο, το πιθανότερο, σημαίνει ότι θαυματουργή και σημαντική εικόνα της Παναγίας με την επωνυμία «Η Ελεούσα» μεταφέρεται ή αναπαράγεται εκεί από σεβαστό και γνωστό στην Πόλη άλλο παλλάδιο.
Η εισαγωγή του τύπου ή και της ίδιας της εικόνας στην Κωνσταντινούπολη φαίνεται πιθανότερη, καθώς σύμφωνα με το τυπικό της Μονής του Παντοκράτορος η θεία Λειτουργία γίνεται στην Ελεούσα σύμφωνα με το παλαιστινιακό ημερολόγιο.
Δεν γνωρίζουμε την ακριβή εικονογραφία της τιμώμενης εικόνας της Μονής της Ελεούσης, που, σύμφωνα με το ίδιο τυπικό, βρίσκονταν σε μία από τις τρεις κύριες κόγχες του ναού. Αυτό πιθανότατα συμβαίνει γιατί η μορφή στην παράσταση της εικόνας δεν ήταν εύκολα αναγνώσιμη, καθώς, όπως είναι και από αλλού γνωστό, οι θαυματουργές αυτές εικόνες καλύπτονταν με πυκνά βήλα και αφιερώματα.
Παρά τα παραπάνω, ο τύπος της Ελεούσας έχει συνδεθεί με την εικονογραφία της Γλυκοφιλούσας Παναγίας, που φέρει τις δύο μορφές πολύ κοντά και με το πρόσωπο του παιδιού να πιέζει τρυφερά το πρόσωπο της μητέρας του. Το εικονογραφικό αυτό σχήμα, που φαίνεται τουλάχιστον να καθιερώνεται μετά τα εικονομαχικά χρόνια, συνδέθηκε από την έρευνα όχι μόνο με τις νέες αναγεννησιακές και ουμανιστικές τάσεις της εποχής των Μακεδόνων Κομνηνών, που υπαγόρευαν νέα και λιγότερο μνημειακά και αυστηρά σχήματα, αλλά κυρίως με την αποδεικτική της Ενσάρκωσης του Χριστού, την οποία οι διδαχές του πατριάρχη Φωτίου στήριζαν με την αλήθεια του Πάθους του Χριστού, που τη νομιμοποιούσε και την απεδείκνυε.
Τα δύο πρόσωπα του τρυφερού, από πρώτη ματιά, σχήματος της μάνας Θεοτόκου και του Χριστού νηπίου, αποδίδονται συχνότερα και με το δογματικό αυτό νόημα στο δοκιμασμένο άλλωστε από την αρχαιότητα σχήμα της τρυφερής Γλυκοφιλούσας.
Από τα ωραιότερα πρώιμα παραδείγματα που χρονολογήθηκαν στα τέλη του 10ου αιώνα είναι η τοιχογραφημένη παράσταση στην κόγχη της Πρόθεσης του Τοκάλε Κιλισέ της Καππαδοκίας, όπου στο σφιχταγκάλιασμα των δύο μορφών διακρίνεται εκτός από τα κλασικά όμορφο πρόσωπο της Παναγίας και το βαθύ δογματικό νόημα της παράστασης.
Από τις κλασικότερες σε ζωγραφικά μέσα και δογματικά μηνύματα παραστάσεις είναι και η εικόνα της Παναγίας του Βλαντιμίρ του τέλους του 11ου ή των αρχών του 12ου αιώνα, που, γνωστότερη στην έρευνα, αποτέλεσε και το κυριότερο παράδειγμα για την εικονογραφία της Ελεούσας.
Ενδιαφέρον παρουσιάζει για την έρευνα της καταγωγής και εξέλιξης του εικονογραφικού τύπου της Ελεούσας μια σειρά από εικόνες της Παναγίας με την επωνυμία «Ελεούσα» και με εικονογραφικά στοιχεία της Παναγίας Οδηγήτριας. Το τελευταίο δημιουργεί προβληματισμούς για αρχαιότερη εικόνα της Ελεούσας, που δεν είναι αδύνατον να υπάρχει, όταν στην Πόλη είναι γνωστό ότι υπήρχε αρχαιότερος ναός αφιερωμένος στην Παναγία Ελεούσα. Η τιμώμενη τώρα αρχαιότερη Ελεούσα ήταν φυσικό να σχετίζεται περισσότερο με την εικόνα της Οδηγήτριας, αφού, όπως είναι γνωστό, η περίφημη εικόνα της Οδηγήτριας έγινε η πηγή για νέες παραλλαγές του τύπου.
Σήμερα εδώ εμφανίζουμε και τους δύο τύπους της Ελεούσας σε εικόνες που φέρουν γραπτή την επωνυμία «Η Ελεούσα». Η πρώτη αποτελεί δείγμα της Γλυκοφιλούσας Παναγίας με άξιο παράδειγμα εικόνα του 14ου αιώνα της Βέροιας. Η δεύτερη προέρχεται από τη μεγάλη σειρά μεταβυζαντινών εικόνων του 15ου αιώνα των πρώιμων κρητικών εργαστηρίων, που επιμένουν να χαρακτηρίζουν ως Ελεούσα εικονογραφικό σχήμα κοντά στον τύπο της Παναγίας Οδηγήτριας. Ανήκει σε ιδιωτική συλλογή της Αθήνας και χρονολογείται στα πρώτα μισά του 15ου αιώνα.
πηγή: Παναγίες της Πόλης (αφιερωματικό τεύχος της εφημερίδας Καθημερινή, 16.8.1998)
♦
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου