Οι ποικίλοι εικονογραφικοί τύποι της Παναγίας
στη βυζαντινή τέχνη
Της Χρυσάνθης Μπαλτογιάννη
Διευθύντριας Βυζαντινού Μουσείου Αθήνας
Ζωοδόχος Πηγή
 |
| πηγή: Παναγίες της Πόλης, σελ.25 (αφιερωματικό τεύχος της εφημερίδας Καθημερινή, 16.8.1998) |
Είναι γνωστά τα θαύματα που έκαναν φημισμένο το προσκύνημα της Ζωοδόχου Πηγής στην Κωνσταντινούπολη, χωρίς να γίνεται λόγος για θαυματουργή εικόνα του ναού μέχρι τον 14ο αιώνα, όταν εμφανίζονται οι πρώτες περιγραφές εικόνας της Ζωοδόχου Πηγής. Από τον 14ο αιώνα, στοιχεία εικονογραφικά της εικόνας της Ζωοδόχου Πηγής δίνονται και στα επιγράμματα του Μανουήλ Φιλή που απευθύνονται σε εικόνες της Παναγίας Ζωοδόχου Πηγής και τη συνδέουν με κρουνούς υδάτινους.
Από τον 14ο λοιπόν αιώνα τουλάχιστον, τα εικονογραφικά στοιχεία που ορίζουν την εικόνα της Παναγίας Ζωοδόχου Πηγής, επωνυμία που είχε δοθεί από την ποίηση στην Παναγία ήδη από τον 9ο αιώνα, είναι οι υδάτινοι κρουνοί, πάνω στους οποίους ο ζωγράφος δείχνει την Πηγή των θαυμάτων. Περιγραφή επίσης πολυπρόσωπης παράστασης με τη φιάλη, την Παναγία Βρεφοκρατούσα και άλλα σχετιζόμενα με θαύματα και την ιστορία της πρόσωπα δίνεται με λεπτομέρειες από τον Νικηφόρο Κάλλιστο.
Το τελευταίο αυτό εικονογραφικό σχήμα, που δεν είναι γνωστό στην εικονογραφία του 14ου αιώνα, εμφανίζεται πολύ αργότερα με άξια δείγματα εικόνων του 18ου αιώνα.
Αντίθετα, ο τύπος που επικρατεί τον 14ο αιώνα παριστάνει την Παναγία στον τύπο της Βλαχερνίτισσας με ανοιχτά τα χέρια και τον Χριστό Εμμανουήλ στους κόλπους της πάνω από τη φιάλη της θαυματουργής πηγής. Η παράσταση με ανάλογο σχήμα εμφανίζεται σε τοιχογραφία στο Αφεντικό [πληροφορίες για τον ναό εδώ] και στον ναό των Αγίων Θεοδώρων του Μυστρά.
Στις φορητές εικόνες ο αρχαιότερος τύπος της Ζωοδόχου Πηγής εντοπίζεται σε εικόνα του 15ου αιώνα της Μονής Οδηγήτριας της Κρήτης. Αποδίδεται στον κρητικό ζωγράφο Άγγελο και παριστάνει τη Ζωοδόχο Πηγή σε παρόμοιο και συγγενικό σχήμα με εκείνο που εμφανίζεται στον Μυστρά.
Η εικόνα, μεγάλη και σημαντική, αποδίδει συνοπτικά την περιγραφή του Νικηφόρου Καλλίστου και του επιγράμματος του Εμμανουήλ Φιλή με την Παναγία Βρεφοκρατούσα πάνω σε φιάλη, από τη λεκάνη της οποίας προβάλλουν τέσσερις υδάτινοι κρουνοί.
Παμμακάριστος
Η ψηφιδωτή εικόνα της Παμμακαρίστου στον Πατριαρχικό ναό του Αγίου Γεωργίου αποτελεί ένα από τα παλλάδια της Βασιλεύουσας και προσκύνημα του βυζαντινού και πατριαρχικού από το 1456 έως το 1587 ναού της Παμμακαρίστου.
Αποτελεί, μαζί με την ψηφιδωτή εικόνα του Ιωάννη του Προδρόμου, που βρίσκεται επίσης σήμερα στον Πατριαρχικό ναό του Αγίου Γεωργίου, πολύτιμο δείγμα της Κωνσταντινουπολίτικης βυζαντινής τέχνης και από τα βυζαντινά ιερά κειμήλια που σώθηκαν και παρέμειναν στην Πόλη.
Χρονολογήθηκε στον 11ο αιώνα και είναι ιδιαίτερα σημαντική εικόνα από αρχαιολογική και ιστορική πλευρά.
Παριστάνει την Παναγία σε προτομή, βρεφοκρατούσα και σε παραλλαγή του τύπου της Οδηγήτριας. Η Παναγία στρέφει ελαφρά τον κορμό προς τα δεξιά και βυθίζει το βλέμμα των μεγάλων ματιών της πέρα από τον προσκυνητή. Κρατεί τον Χριστό στο αριστερό χέρι της και φέρνει το δεξί μπροστά στο στήθος, όπως συμβαίνει πάντοτε με τον αρχικό τύπο της Παναγίας Οδηγήτριας.
Ο Χριστός κάθεται άνετα στο αριστερό χέρι της μητέρας του και ευλογεί με το χέρι του μπροστά στο στήθος της Παναγίας. Φορεί χειριδωτό χιτώνα με σήμα και στους δύο ώμους και έχει πεσμένο το ιμάτιο στα καλυμμένα από αυτό πόδια του. Το φυσιογνωμικό στοιχείο που χαρακτηρίζει τη μορφή του είναι το μεγάλο γυμνό μέτωπό του.
Η μεγάλη λατρεία της κωνσταντινουπολίτικης εικόνας της Παμμακαρίστου αποδεικνύεται με την αναπαραγωγή του τύπου σε παρόμοιες πολύ μεταγενέστερες μεταβυζαντινές εικόνες, που επιπλέον φέρουν και την επωνυμία «Η Παμμακάριστος».
Ένα από τα ενδιαφέροντα δείγματα είναι η Παμμακάριστος που επικαλύπτει, σε μεταγενέστερη επιζωγράφιση, την πίσω όψη βυζαντινής αμφιπρόσωπης εικόνας του Βυζαντινού Μουσείου της Αθήνας. Όπως υποστηρίχθηκε πρόσφατα από την υπογράφουσα, η Παμμακάριστος στην επιζωγράφιση της πίσω όψης της βυζαντινής εικόνας του Μουσείου γίνεται με την ευκαιρία επίσκεψης του πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Ιερεμία του Α΄, ο οποίος λειτούργησε στον Όσιο Λουκά την ημέρα του Ευαγγελισμού του ίδιου έτους, σύμφωνα με γράμμα σε κίονα του ναού. Είναι βέβαιο τώρα ότι η εικόνα του Βυζαντινού Μουσείου που προέρχεται από το Πέτα της Θήβας, επιζωγραφίστηκε εκεί με την ευκαιρία της παρουσίας του πατριάρχη στη Θήβα, σύμφωνα με την παράσταση της πατριαρχικής εικόνας της Παμμακαρίστου.
Η παράσταση, εξάλλου, αποδίδεται με στοιχεία της λεγόμενης άλλοτε Σχολής των Θηβών.
 |
| πηγή: Παναγίες της Πόλης, σελ.26 (αφιερωματικό τεύχος της εφημερίδας Καθημερινή, 16.8.1998) |
Οδηγήτρια
Το σεβαστό και λατρεμένο κειμήλιο του Βυζαντίου, που γρήγορα συνδέθηκε με τις μεγάλες μοίρες του λαού του, που άκουσε τους θρήνους και τους αίνους του, που δέχθηκε προσκύνηση, ταπεινοσύνη και παράκληση από τους ισχυρούς, τους άρχοντες, τους πρίγκιπες, τους στρατηγούς και αυτοκράτορες, που έζησε τις ήττες και τις δόξες τους, γνωστό από αιώνες στην ιστορία και στον θρύλο είναι η Παναγία Οδηγήτρια, η κωνσταντινουπολίτικη πολύτιμη εικόνα που σύμφωνα με την παράδοση ζωγράφισε ο ευαγγελιστής Λουκάς. Οι πρώτες μνείες φέρουν την εικόνα να έρχεται από την Αντιόχεια ή από την Ιερουσαλήμ, προσφορά της Ευδοκίας, μαζί με άλλα κειμήλια, στην αυτοκράτειρα Πουλχερία, η οποία έστησε τον ναό των Οδηγών.
Την είδηση επαναλαμβάνει πολύ αργότερα, τον 14ο αιώνα, ο Νικηφόρος Κάλλιστος, που προσθέτει ότι η Πουλχερία κατέθεσε στο ιερό του ναού την Παναγία Οδηγήτρια ζωγραφισμένη πάνω στο ξύλο από τον ευαγγελιστή Λουκά. Είναι μάλιστα βέβαιο ότι αυτή την εποχή και γύρω στα μέσα του 5ου αιώνα χτίζεται από την Πουλχερία ένας ναός.
Την αρχαία αυτή παράδοση για την πολύτιμη θαυματουργή εικόνα της Παναγίας Οδηγήτριας συμπληρώνει η είδηση που διατηρήθηκε στο Τριώδιο για το σωτήριο ρόλο της στην πολιορκία της Πόλης από τους Άραβες το 717. Επίσης, εκδηλώσεις λατρείας της, όπως οι τελετουργικές μετακινήσεις της την εποχή του Ιωάννου Κομνηνού από τη Μονή των Οδηγών στο παλάτι, οι αγρυπνίες της Παρασκευής και η μεταφορά της στο ταφικό αυτοκρατορικό παρεκκλήσι του Αρχαγγέλου Μιχαήλ, η κατασκευή αντιγράφου της που μετέφερε μαζί του στις μάχες ο αυτοκράτορας.
Παρά τα παραπάνω, στοιχειώδης περιγραφή της εικόνας παραδίδεται από ανώνυμο Άγγλο προσκυνητή στα τέλη του 12ου αιώνα, εποχή κατά την οποία πιθανότατα ανακαινίζεται ο ναός της Οδηγήτριας. Σύμφωνα με την πρώτη αυτή απλή περιγραφή, η εικόνα παρίστανε την Παναγία με τον Χριστό στο χέρι της.
Την ίδια εποχή πρέπει να χρονολογείται και η γνωστή πολύζωνη εικόνα του Σινά, όπου στην πρώτη από πάνω προς τα κάτω ζώνη της γράφονται τέσσερις θαυματουργές εικόνες της Παναγίας, ανάμεσά τους και η Οδηγήτρια, που αποδίδεται σε προτομή και μετωπική κρατώντας στο αριστερό χέρι τον Χριστό, που ευλογεί και κρατεί κλειστό ειλητάριο.
Το πολύτιμο στοιχείο που προσφέρει η παράσταση της Οδηγήτριας στην εικόνα του Σινά είναι η ένταξη της εικόνας της Οδηγήτριας στις θαυματουργές εικόνες της Πόλης και, επιπλέον, η γραπτή επωνυμία της «Η Οδηγήτρια».
Ο εικονογραφικός αυτός τύπος, που τεκμηριώνεται με την επωνυμία της Οδηγήτριας στην παραπάνω εικόνα του Σινά, επαναλαμβάνεται σε πολυάριθμα έργα, τόσο στη βυζαντινή όσο και στη μεταβυζαντινή περίοδο, με ελάχιστες αποκλίσεις και μικρές διαφορές σε ανώδυνες παραλλαγές του.
Η πολύτιμη αυτή και λατρεμένη εικόνα όλου του χριστιανισμού έμεινε αλώβητη κατά την περίοδο της Λατινοκρατίας και συνόδεψε τον Μιχαήλ Παλαιολόγο στη θριαμβική του είσοδο κατά την ανακατάληψη της Πόλης από τους Βυζαντινούς στις 15 Αυγούστου του 1261.
Καταστράφηκε κατά την Άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1453. Δείγμα της εικονογραφίας και του ήθους της παρέχει εδώ η Οδηγήτρια της Αχρίδας. Από τα ωραιότερα δείγματα της Παναγίας Οδηγήτριας, με γραπτή στην αργυρή επένδυσή της την επωνυμία «Η Οδηγήτρια», η πολύτιμη εικόνα της Αχρίδας, που χρονολογείται στο δεύτερο τέταρτο του 13ου αιώνα, αποκαλύπτει, με την πλούσια σε μέσα απόδοση, μορφή της Παναγίας Βρεφοκρατούσας, την αποκρυστάλλωση των δογματικών αρχών του Βυζαντίου αυτή την εποχή και τα εκφραστικά μέσα μιας υψηλής τέχνης.
πηγή: Παναγίες της Πόλης (αφιερωματικό τεύχος της εφημερίδας Καθημερινή, 16.8.1998)
♦
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου