Νεοελληνική Γλώσσα Γ΄ λυκείου (7) - Επιστήμη, ευθύνη επιστήμονα

 

Επιστήμη

Η επιστήμη είναι ένα σύστημα γνώσεων και μεθόδων που στόχο έχουν τη διερεύνηση και κατανόηση των τομέων του επιστητού. Επιστητό ονομάζεται οτιδήποτε μπορεί ο άνθρωπος να προσλάβει με τις αισθήσεις και να κατανοήσει με τη λογική. Οι βασικοί τομείς του επιστητού είναι η φύση και ο άνθρωπος (και τα έργα του, π.χ. τέχνη, τεχνική, νόμοι, πολιτεύματα, κτλ). 

Στην επιστήμη, οι νέες γνώσεις πρέπει να γίνουν αποδεκτές όχι μόνο από το άτομο που τις ανακάλυψε, αλλά και από την επιστημονική ομάδα που είναι ειδική στο συγκεκριμένο γνωστικό πεδίο. Φυσικά, οι επιστημονικές γνώσεις δεν είναι κάτι δεδομένο. Κάτι που ισχύει σε μια συγκεκριμένη χρονική στιγμή αναιρείται σε μια άλλη με νέα στοιχεία που στο μεταξύ έχουν βρεθεί.

Η δημιουργία και ανάπτυξη της επιστήμης οφείλεται στην περιέργεια, την επιθυμία για γνώση και την προσπάθεια του ανθρώπου να βελτιώσει τις συνθήκες της ζωής του.

Η προσφορά της επιστήμης

• Κάνει πιο άνετη την καθημερινή ζωή.
• Περιορίζει τον πόνο (Ιατρική) και το μόχθο (αυτοματοποίηση εργασίας).
• Συντελεί στην αύξηση του μέσου όρου ζωής (Ιατρική, βελτίωση ποιότητας και ποσότητας της τροφής).
• Πολλά επιστημονικά επιτεύγματα δημιουργούν θέσεις εργασίας (π.χ. κινητή τηλεφωνία, Ίντερνετ).
• Συμβάλλει στην άνοδο του βιοτικού επιπέδου.
• Βοηθά στη διάχυση της παιδείας σε ευρύτερα στρώματα του πληθυσμού.
• Περιορίζει τις προλήψεις και τις δεισιδαιμονίες, απελευθερώνει τον ανθρώπινο νου.

Επιπτώσεις από την ανεξέλεγκτη εφαρμογή των επιστημονικών ανακαλύψεων

• Ρυπαίνεται το περιβάλλον και διαταράσσεται η οικολογική ισορροπία.
• Η κατασκευή νέων όπλων απειλεί την ειρήνη και τον ίδιο τον πλανήτη.
• Η αυτοματοποίηση της παραγωγής συντελεί στην αύξηση της ανεργίας.
• Δημιουργεί νέες μορφές εθισμού και απάτης (διαδίκτυο, κοινωνικά δίκτυα, ηλεκτρονικά παιχνίδια), που μπορεί να έχουν ως αποτέλεσμα: απομόνωση/αυτοαποκλεισμό, καταναλωτική μανία, οικονομική αφαίμαξη κλπ.
• Αυξάνεται η δύναμη των διαχειριστών της εξουσίας και περιορίζονται ατομικές ελευθερίες (ηλεκτρονική παρακολούθηση, προπαγάνδα, έλεγχος Μ.Μ.Ε).
• Επιτρέπει την κυριαρχία των φορέων που μπορούν να παράγουν επιστημονική γνώση (π.χ. τεχνολογία, φάρμακα, όπλα κλπ.) και να ελέγχουν την επιστημονική εξέλιξη: οργανισμούς, επιχειρήσεις, κράτη κλπ.

 

✻

 
 

Ευθύνη του επιστήμονα

Α. Επιστημονική ευθύνη

Η πρώτη μορφή ευθύνης του επιστήμονα ανάγεται στην επιστημονική γνώση: αν κατέχει το γνωστικό του αντικείμενο, αν χρησιμοποιεί σωστά επιστημονικές μεθόδους ή αν έκανε σφάλματα, αν απέφυγε τον υποκειμενισμό, την πλάνη, την πρόωρη γενίκευση ή σύνθεση και το δογματισμό ή υπέπεσε σ' αυτά.

Β. Ηθική ευθύνη

Ο επιστήμονας δικαιώνεται ηθικά, όταν ενεργεί σύμφωνα με το καθολικό συμφέρον, δηλαδή το συμφέρον όλων των ανθρώπων, ανεξάρτητα από χρώμα, τη φυλή, την εθνικότητα, την υπηκοότητα, την οικονομική ή κοινωνική τους κατάσταση. Καθολικό είναι, θα λέγαμε, το συμφέρον της ανθρωπότητας, που συνίσταται στην ειρήνη, την ελευθερία, την υγεία, τη μόρφωση, την ευτυχία όλων των ανθρώπων.

Γ. Πολιτική ευθύνη

Πολιτικά δικαιώνεται ο επιστήμονας, όταν οι πράξεις του υπηρετούν την πολιτική ομάδα ή το έθνος στο οποίο ανήκει. Για παράδειγμα, αν ένας Ισραηλινός επιστήμονας επινόησε ένα υπερόπλο για να χρησιμοποιηθεί από την κυβέρνηση της χώρας του εναντίον των Παλαιστινίων, θα δικαιωθεί πολιτικά από την πλευρά του Ισραήλ. Η πράξη του όμως είναι ηθικά καταδικαστέα, γιατί στρέφεται εναντίον της ανθρώπινης ζωής.

Δ. Νομική ευθύνη

Ο επιστήμονας δικαιώνεται από νομική άποψη, όταν οι ενέργειες του συμφωνούν με τους κανόνες δικαίου, οι οποίοι ισχύουν τη χρονική στιγμή επιτελούνται.

Μπορεί η επιστημονική δραστηριότητα να είναι απολύτως ανεξάρτητη;

Στην ουσία όχι, γιατί:

1. η νοοτροπία των επιστημόνων διαμορφώνεται συνήθως με βάση τις αντιλήψεις της κοινωνίας στην οποία μεγαλώνουν·

2. οι επιστήμονες σχηματίζουν τη δική τους προσωπική αντίληψη για την πραγματικότητα·

3. επίσης, οι αντιλήψεις τους διαμορφώνονται από το χαρακτήρα και το προσανατολισμό των ιδρυμάτων στα οποία φοιτούν·

4. οι επιστήμονες χρειάζονται τη συνδρομή κυβερνήσεων, οργανώσεων, εταιρειών κλπ., για να είναι η δουλειά τους αποτελεσματική και να έχει σκοπό και νόημα. Άρα, εξαρτώνται από τα εκπαιδευτικά συστήματα, τις χρηματοδοτήσεις, τους πολιτικούς ή τους επιχειρηματίες που τους αναθέτουν έρευνες ή προγράμματα κλπ.

Γιατί ο επιστήμονας έχει ευθύνη για τη γνώση που παραδίδει στον κόσμο;  

      Ευθύνη  υφίσταται κυρίως γιατί:

1. Ο επιστήμονας δεν μπορεί να αδιαφορεί για τις συνέπειες της νέας γνώσης που ο ίδιος χαρίζει στην ανθρωπότητα, αφού τα πορίσματά του θα χρησιμοποιηθούν για το καλό ή το κακό των ανθρώπων· φάρμακα, όπλα, πυρηνική ενέργεια, διαστημική τεχνολογία κλπ. χρησιμοποιούνται από τις κυβερνήσεις σε κρατικό αλλά και διεθνές επίπεδο: επηρεάζουν, δηλαδή, τον άνθρωπο παγκοσμίως.

2. Ο ίδιος βοηθήθηκε, επειδή κάποιοι πριν από αυτόν χρησιμοποίησαν τις γνώσεις και τις δεξιότητές τους για να προετοιμάσουν το έδαφος και να βελτιώσουν τη ζωή των επερχόμενων γενεών. Ακόμη, βοηθήθηκε γιατί οι προηγούμενες γενιές επιστημόνων δεν κράτησαν ζηλότυπα τη γνώση που απέκτησαν για τον εαυτό τους, αλλά την κατέγραψαν, τη δίδαξαν, προκειμένου οι επόμενες γενιές να φωτιστούν και να συνεχίσουν τη μακρά πορεία της εξέλιξης και της προόδου.

3. Η οικογένεια, οι κοινωνικοπολιτικές συνθήκες (δημοκρατία, ελευθερία, πρόσβαση στη γνώση, ασφάλιση κλπ.) το εκπαιδευτικό σύστημα, η απρόσκοπτη λειτουργία των ανώτατων ιδρυμάτων στα οποία φοίτησε, όλα τελικά εξασφαλίστηκαν από την εργασία των προηγούμενων (πολιτών και επιστημόνων) με σκοπό την προκοπή των ίδιων και βέβαια των επόμενων.

4. Επίσης, η εργασία του χρηματοδοτείται πολλές φορές από κονδύλια που συγκεντρώνονται από τη φορολογία των πολιτών. Είναι ανήθικο και απαράδεκτο η γνώση που προκύπτει να χρησιμοποιείται σε βάρος αυτών που τη χρηματοδοτούν.

Γι’ αυτούς τους λόγους και ο ίδιος, όντας ένας κρίκος στην ατελείωτη αλυσίδα της προόδου, οφείλει να κατευθύνει τις δυνάμεις του προς την εξασφάλιση της προόδου της έρευνας και την ευημερία των κοινωνιών.

Για ποιους λόγους ο επιστήμονας παραβλέπει το ζήτημα της ευθύνης και τις επιπτώσεις που μπορεί να έχει στην ανθρώπινη ζωή η νέα γνώση που ανακαλύπτει;

1. απόκτηση πλούτου.

2. φιλοδοξία για ανακάλυψη νέας γνώσης και αναγνώριση από την επιστημονική κοινότητα.

3. αδιαφορία για τις επιπτώσεις.

4. μπορεί να είναι θύμα εκβιασμού: μπορεί να υποχρεώνεται να εργαστεί για κάποιους, δεχόμενος απειλές για τη ζωή του ή/και τη ζωή προσφιλών του προσώπων.

5. προσήλωση στα συμφέροντα κάποιου κράτους ή στα κηρύγματα μιας ιδεολογίας κλπ.

 

 

Κείμενα για εμβάθυνση

Άξονες μελέτης: να εντοπίσετε τα επιχειρήματα με τα οποία επιχειρούν οι συντάκτες των κειμένων να καταδείξουν την κοινωνική ευθύνη του επιστήμονα.

Συνέντευξη του καθηγητή του Πανεπιστημίου Αθηνών Χρήστου Ζερεφού (απόσπασμα)

ΕΡΩΤΗΣΗ: Ίσως σήμερα η επιστήμη φτάνει τα όρια της μαγείας. Πολλοί πιστεύουν ότι τα πάντα μπορούν να διορθωθούν από την επιστήμη.

ΑΠΑΝΤΗΣΗ: Δυστυχώς δεν υπάρχουν μαγικά ραβδιά. Και η επιστήμη μαθαίνει από τα λάθη της. Για παράδειγμα, στο θέμα του όζοντος. Μετά τον πόλεμο φτιάχτηκε ένα αέριο που είχε «μαγικές» ιδιότητες: το φρέον και τα συγγενή του. Χρησιμοποιείτο στη βιομηχανία της ψύξης, σαν προωθητικό αέριο στα σπρέυ και σε πολλές άλλες χρήσεις. Επειδή όμως τα αέρια αυτής της οικογένειας είναι αδρανή, πηγαίνουν ψηλά στην ατμόσφαιρα, στο στρώμα του όζοντος και το καταστρέφουν. Εκατομμύρια τόνοι από αυτό το αέριο εκλύθηκαν στην ατμόσφαιρα, με αποτέλεσμα τη ραγδαία αραίωση του στρώματος του όζοντος. Εκείνα τα χρόνια καταστρέψαμε τόσο όζον όσο η Φύση έφτιαξε σε 3 δισεκατομμύρια χρόνια. Τότε όμως δεν το γνωρίζαμε... Από το '90 που αυτά τα αέρια απαγορεύτηκαν, το στρώμα του όζοντος έχει δείξει δείγματα σταθεροποίησης. Μπορούμε λοιπόν -αν θέλουμε- να διορθώσουμε τα πράγματα. Σε αυτήν την ιστορία όμως υπάρχει και μια άλλη πλευρά που δείχνει πως συμβαίνουν ορισμένα πράγματα. Οι ενώσεις αυτές λέγονται χλωροφθοράνθρακες. Είναι, δηλαδή, ενώσεις χλωρίου, φθορίου και άνθρακα. Αν στην παρασκευή αυτών των ενώσεων είχε χρησιμοποιηθεί βρώμιο αντί χλωρίου, θα φτιαχνόταν ένα αέριο με καλύτερες ιδιότητες για τη βιομηχανία, αλλά και με τρομερές συνέπειες για τον όζον: Θα το είχε καταστρέψει μέσα σε μια δεκαετία. Γιατί δεν χρησιμοποιήθηκε βρώμιο; Ίσως γιατί ήταν πιο ακριβό.

ΕΡ: Ένας επιστήμονας είναι υπεύθυνος για τις ανακαλύψεις του;

ΑΠ: Ασφαλώς, η ευθύνη του επιστήμονα είναι μεγάλη. Αν ανακαλύψει κάτι που μπορεί να έχει καταστροφικά αποτελέσματα θα πρέπει, αν θέλει, να το θέσει υπ' όψιν της διεθνούς επιστημονικής κοινότητας, αλλά ταυτόχρονα είτε να βρει το αντίδοτο είτε να εξαφανίσει την ανακάλυψή του. Ο επιστήμονας δεν είναι κάποιο μυθικό ον που υπάρχει μακριά από τον άλλον κόσμο, είναι κομμάτι του πληθυσμού του πλανήτη. Δεν μπορεί λοιπόν να συμπεριφέρεται αλαζονικά απέναντι στη ζωή. Πρέπει να είσαι ανθρωπιστής για να είσαι καλός επιστήμονας. Δεν μπορώ να καταλάβω πώς κοιμούνται το βράδυ οι άνθρωποι που εργάζονται στη βιομηχανία των όπλων. Δυστυχώς, επειδή αυτά τα πράγματα είναι απόρρητα, οι άνθρωποι αυτοί συχνά είναι αόρατοι. Όμως, εκτός από αυτούς που ασχολούνται με τόσο καταστροφικά προγράμματα, υπάρχουν και οι άλλοι που αποκρύπτουν πράγματα ή μειώνουν την αξία ενός γεγονότος, όπως έγινε στο Τσερνομπίλ. Αν δεν μετρούσαν τη ραδιενέργεια οι Σουηδοί και οι Φιλανδοί, δεν θα το είχε πάρει χαμπάρι κανείς. Επιστήμονες για να κάνουν τη «βρώμικη δουλειά» βρίσκει κανείς πάντα στην πιάτσα. Όλα τα καθεστώτα και όλες οι χώρες έχουν τέτοιους επιστήμονες - ακόμη και ο ΟΗΕ. Έχω βρεθεί σε τραπέζι που κάποιος, πολύ γνωστός, είπε ότι δεν μπορούμε να το ανακοινώσουμε αυτό (είχε βρει κάτι), γιατί δεν θέλουμε να στενοχωρηθεί καμία χώρα-μέλος του ΟΗΕ. Αυτό τα λέει όλα.

 

❧

 

Ι. Μανωλεδάκης, Επιστήμη και Άνθρωπος

[…] η εργασία κάποιου επιστήμονα για την κατασκευή, ας πούμε, ενός υπερόπλου (π.χ. της ατομικής βόμβας) θα έχει οπωσδήποτε επιστημονική δικαίωση, αν γίνει σωστά, σύμφωνα με την επιστημονική μέθοδο και επαληθευτεί η ορθότητα της από την πράξη. Θα έχει οπωσδήποτε νομική κάλυψη, εφόσον έγινε στα πλαίσια παραγγελίας που δόθηκε από την κρατική εξουσία (από την Κυβέρνηση του τόπου όπου εργάζεται ο επιστήμονας).  Θα έχει επίσης πολιτική δικαίωση ή πράξη του από τη σκοπιά του συμφέροντος της ομάδας που κατέχει την εξουσία και όλων και άλλων ομάδων που έχουν κοινά μ’ αυτή συμφέροντα. Αν π.χ. το κατασκευασμένο υπερόπλο πρόκειται να χρησιμοποιηθεί κατά των Αράβων, η συγκεκριμένη επιστημονική δημιουργία δικαιώνεται πολιτικά από την πλευρά του Ισραήλ. Και αντίστροφα: αν πρόκειται να χρησιμοποιηθεί κατά του Ισραήλ, δικαιώνεται πολιτικά από την πλευρά των Αράβων. Σε καμιά όμως περίπτωση η τέτοια επιστημονική δημιουργία δε δικαιώνεται ηθικά. Ο επιστήμονας του παραδείγματος μας δεν έχει καμιά επιστημονική ούτε νομική ευθύνη για ό,τι έκανε. Η πολιτική του ευθύνη είναι σχετική, ανάλογα με την πλευρά που εξυπηρετεί η ενέργειά του. Η ηθική του όμως ευθύνη υπάρχει ακέραια.

[...] Αφού «επιστήμη για την επιστήμη» δεν υπάρχει, αλλά η επιστήμη, υπηρετεί τελικά τον άνθρωπο, γιατί αναγκαία μεταμορφώνεται σε πράξη -μέσα από κάποια βούληση-, σε δημιουργία, σε «συγκροτημένη πραγματικότητα», έτσι και πέρα από την επιστημονική ευθύνη, πέρα ακόμα κι από τη νομική ευθύνη, ο επιστήμονας βρίσκεται καθημερινά μπροστά στο πρόβλημα της ηθικής και της πολιτικής του ευθύνης. […]

Μα μπορεί ο σημερινός επιστήμονας μέσα στην καταπίεση του τεράστιου μηχανισμού δυνάμεως του σύγχρονου κράτους, μέσα στον ανεμοστρόβιλο των πολιτικών παθών, των οργανωμένων οικονομικών συμφερόντων, των αδικιών, των ανομιών, που καθημερινά διαπράττονται σ’ όλα τα μήκη και πλάτη της γης «εν ονόματι» δήθεν αρχών, μέσα στην ψευτιά και τη συκοφαντία, να κρατηθεί όρθιος και ν' αντιπαρατάξει την ατομική του βούληση στην κρατούσα ή άλλη ισχυρή βούληση, όταν δε συμφωνεί μ' αυτήν; Ή μήπως θα πρέπει, για να παραμείνει αμόλυντος και άφθαρτος στο «επιστημονικό και ηθικό του μεγαλείο», να τα παρατήσει και να φύγει; Η απάντηση μάς έρχεται από τα βάθη του προγονικού μας παρελθόντος:

«Πρός τόν ὀνειδίζοντα ὡς εἰς τόπους ἀκαθάρτους εἰσίοι, καί γάρ ὁ ἥλιος, ἔφη Διογένης, εἰς τούς ἀποπάτους, ἀλλ' οὐ μιαίνεται» (= σ’ αυτόν πού τον κατηγορούσε, γιατί έμπαινε σ’ ακάθαρτα μέρη είπε ο Διογένης: μα κι ό ήλιος μπαίνει στους απόπατους, αλλά δεν λερώνεται).

 ❧

 

Ευάγγελος Παπανούτσος, Επιστήμη και ευθύνη (2 Μαρτίου 1967)

[…] Και εδώ ακριβώς τίθεται το πελώριο ζήτημα: «είναι, μπορεί να είναι, δέχεται να είναι η επιστήμη ανεύθυνη για τις συνέπειες των κατορθωμάτων της»;

[…] η ευθύνη είναι σταυρός και προνόμιο μόνο προσωπικών όντων. Σαν αφηρημένη ενέργεια (απασχόληση, πρόγραμμα, μέθοδος) η «επιστήμη» ούτε έχει ούτε δεν έχει ευθύνη. Ευθύνη έχουν, δεν μπορούν παρά να έχουν, θέλοντας και μη έχουν τα πρόσωπα που κάνουν επιστήμη, οι επιστήμονες. Ακριβώς γιατί κάνουν (συνειδητά, εμπρόθετα, εκούσια) επιστήμη του νέου τύπου, του «ευρωπαϊκού», που όπως είπαμε δεν αρκείται στην απλή θεώρηση της πορείας των φαινομένων του κόσμου, αλλά αγωνίζεται ν' αποσπάσει τα «μυστικά» αυτής της πορείας και με ειδική παρέμβαση να της αλλάξει την κατεύθυνση και το ρυθμό, για ν' αντλήσει δύναμη. Όποιος ζητάει και παίρνει δύναμη, είτε την κρατάει ο ίδιος, είτε την παραχωρεί σε άλλους (βιομήχανους, στρατηγούς, πολιτικούς κτλ.) είναι υπεύθυνος για ό,τι πρόκειται να γίνει με αυτή τη δύναμη. Ξέρει, οφείλει να ξέρει ότι θα χρησιμοποιηθεί· μπορεί ακόμα και πρέπει να προεικάζει τους τρόπους και τα αποτελέσματα της χρήσης της. Δεν είναι από «καθαρή αγάπη προς την πρόοδο της έρευνας», από «ένθεο ζήλο για την εύρεση της αλήθειας» που οι μεγάλοι οικονομικοί οργανισμοί, τα επιτελεία και οι κυβερνήσεις ξοδεύουν αμύθητα ποσά για εγκαταστάσεις και εξοπλισμό επιστημονικών εργαστηρίων, για μισθούς προσωπικού, για έπαθλα και διακρίσεις προς όσους προωθούν αποτελεσματικά και πρωτότυπα τις διάφορες εξερευνήσεις. Δύναμη διψούν ν' αποκτήσουν. Όχι, φυσικά, για να τη χαρούν σαν καλλιτέχνες της ζωής, άλλα για να την εκμεταλλευθούν και με αυτήν να επιτύχουν τους σκοπούς των. Ποιοι είναι αυτοί οι σκοποί; Και ποιοι θα ωφεληθούν από την πραγματοποίηση τους; Έχουν ή δεν έχουν την υποχρέωση να τους πληροφορηθούν οι επιστήμονες πού συσσωρεύουν τη δύναμη και την προσφέρουν στους χρηματοδότες τους; Στο στυγνό τούτο ερώτημα συμπυκνώνεται ολόκληρο το πρόβλημα. Θα ειπούν:

-Δεν μας ενδιαφέρουν τα παραπέρα. Αν αυτό πού εμείς με κόπο μαζέψαμε σπαταληθεί κακώς, η ευθύνη είναι εκείνων πού θα το χρησιμοποιήσουν... Εμείς ευθυνόμαστε έως εκεί που τελειώνει το έργο το δικό μας.

Λάθος! Άκρη δεν έχει κανενός ή ευθύνη, εφόσον έγινε, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, η αιτία ν^’ αρχίσει να ξετυλίγεται μια σειρά πράξεων. Τον βαρύνει η τελευταία όσο και η πρώτη.

Και το χειρότερο, σε τέτοιες περιπτώσεις: είμαστε υπεύθυνοι όχι μόνο για ό,τι πράξαμε αλλά και για ό,τι κάποτε (προπάντων για ό,τι) παραλείψαμε να πράξομε. Στα ηθικά όντα, όπως είναι ο άνθρωπος, σωτηρία από την ευθύνη δεν υπάρχει.

 

❧

 

Στ. Τραχανάς, Η ηθική αξία της επιστήμης

Και η απορία είναι, βεβαίως, τούτη: μπορεί να έχει ηθική αξία η επιστήμη;

Ας ξεκινήσουμε από τα προφανή. Η επιστήμη μπορεί σίγουρα να είναι συναρπαστική, να είναι χρήσιμη, να είναι ακόμα η κινητήρια δύναμη όλης της σύγχρονης τεχνολογίας, να είναι και πολλά άλλα πράγματα που μπορείτε να προσθέσετε μόνοι σας. Αλλά πώς μπορεί να έχει και μια εγγενή ηθική αξία; Κάποιοι είναι ακόμα διατεθειμένοι να ανα­γνωρίσουν στην επιστήμη και μια θεμελιώδη πολιτιστική αξία. Να δεχτούν ότι ορισμένα από τα επιτεύγματα της είναι ταυτόχρονα και θεμελιώδη πολιτιστικά επιτεύγματα του είδους μας. Και επικαλούνται τη θεωρία της εξέλι­ξης και την επιστημονική ανασυγκρότηση της ιστορίας του κόσμου από τη Μεγάλη Έκρηξη έως σήμερα, ως τα δύο κορυφαία παραδείγματα τέτοιων επιτευγμάτων. Η συνείδη­ση του εαυτού μας και του κόσμου, όπως αναδύθηκε από τα επιτεύγματα αυτά —συνεχίζουν οι υποστηρικτές της συγκεκριμένης άποψης— είναι πια μέρος του πολιτιστι­κού μας γονιδιώματος. Η επιστήμη είναι λοιπόν και κάτι πολύ περισσότερο απ' όσα αναφέρθηκαν αρχικά. Είναι μια θεμελιώδης συνιστώσα του πολιτισμού μας.

Όμως σήμερα —κι αυτός είναι ο κύριος σκοπός της ομι­λίας μου— Θέλω να υπερασπιστώ μια πλευρά της επιστή­μης που τη θεωρώ θεμελιωδέστερη απ’ όλες τις προηγούμε­νες, και ταυτόχρονα την πιο αμελημένη από τον σύγχρονο πολιτισμό μας. Θέλω να υπερασπιστώ την ηθική της αξία. Και για να μη χρονοτριβώ άλλο. θα πω αμέσως ότι η ηθική αξία της επιστήμης δεν έγκειται τόσο στα επιτεύγματα της όσο στην ίδια τη μέθοδό της. Στη στάση που καλλιεργεί απέναντι στα πράγματα. Στον βαθύτατα αντιδογματικό της χαρακτήρα.

Στην επιστήμη —τουλάχιστον από τότε που εδραιώθηκε με αναμφίβολο τρόπο ο εμπειρικός της χαρακτήρας— δεν υπάρχουν απόλυτες —ή, έστω, ευγενείς— αλήθειες. Αλή­θειες που εξαιρούνται από την υποχρέωση να υποβάλλον­ται σε εμπειρικό έλεγχο. Όλα είναι υπό δοκιμήν. Κάθε επι­στημονική θεωρία —ακόμα και η πιο θεμελιώδης— είναι πάντα προσωρινή και ατελής. Έστω κι αν έχει ελεγχθεί με ακρίβεια δεκαέξι δεκαδικών ψηφίων —με τέτοια ακρίβεια έχουν ελεγχθεί σήμερα η κβαντομηχανική και η σχετικό­τητα— τίποτα δεν αποκλείει στο επόμενο δεκαδικό ψηφίο να μας περιμένει μια μεγάλη έκπληξη. Να κρύβεται εκεί μια θεμελιώδης ανατροπή. Μια ανατροπή που δεν θα ακυρώνει βέβαια την υπάρχουσα θεωρία στο πεδίο των φαινο­μένων όπου είχε ήδη ελεγχθεί, αλλά θα καθιστά αναγκαία την επαναστατική της αναμόρφωση από κει και πέρα.

Αιώνιες αλήθειες και ακλόνητες βεβαιότητες στην επι­στήμη δεν υπάρχουν. Η επιστημονική γνώση αναδεικνύεται έτσι ως το μόνο είδος ανθρώπινης γνώσης που εμπεριέχει την εύλογη αμφιβολία —και επομένως τη διαρκή διαθεσιμότητα για αλλαγές και αναθεωρήσεις— ως συστατικό της στοιχείο.

Αν όμως το στοιχείο της εύλογης αμφιβολίας είναι παρόν ακόμα και στην πιο σκληρή επιστήμη —τη φυσική— πώς μπορεί να κραδαίνει κανείς βεβαιότητες στα κατ' εξοχήν πολυσήμαντα και φευγαλέα κοινωνικά και ανθρώπινα ζητήματα; Είναι δυνατόν να εγείρονται αξιώσεις μονοσή­μαντης αλήθειας στα ζητήματα αυτά; Φονικές βεβαιότητες κυριαρχούν παρ’ όλα αυτά και στον σύγχρονο κόσμο και απειλούν τον ανθρώπινο πολιτισμό, όπως πολλές φορές στο παρελθόν. Η ηθική αξία της επιστήμης είναι φανερή σ’ αυτό το κάδρο. Αν διδάσκαμε την επιστήμη έτσι ώστε να φωτίζονται όχι μόνο τα επιμέρους επιτεύγματα της αλλά και η γενικότερη στάση της απέναντι στα πράγματα —η εύλογη αμφιβολία και ο υγιής σκεπτικισμός που τη διακρί­νουν—, τότε ίσως οι κοινωνίες μας να ήταν κάπως σοφότε­ρες ή, έστω, λιγότερο αυτοκαταστροφικές απ’ ό,τι σήμερα.

Για έναν ψύχραιμο παρατηρητή είναι φανερό ότι ο πολι­τισμός μας —ο παγκόσμιος πολιτισμός— χρειάζεται επει­γόντως μια ισχυρή ένεση ανεκτικότητας και ανεξιγνωμίας και ένα πνεύμα εύλογου σκεπτικισμού και αμφιβολίας απέναντι στις μεγάλες «βεβαιότητες». Θρησκευτικές, ιδεο­λογικές. εθνικές ή φυλετικές βεβαιότητες, που εμφανίζονται ξανά μπροστά μας ως «σωτηρία», ενώ αποτελούν την καρ­διά του προβλήματος.

Αν γραφόταν κάποτε ένα βιβλίο με θέμα την ανθρώπινη κακοδαιμονία —μια ιστορία των συμφορών που το είδος μας προκάλεσε στον εαυτό του— τότε η έννοια-κλειδί που θα διαπερνούσε όλα του τα κεφάλαια θα ήταν. πιστεύω, τούτη: φανατισμός. Φανατισμός και το υποχρεωτικό συμπαρακολούθημά του: η μισαλλοδοξία. Και ο προσεκτι­κός μελετητής της ιστορίας θα διαπίστωνε επίσης ότι οι πιο επιτυχημένες κοινωνίες ήταν —και είναι— εκείνες που κατάφεραν να ελέγξουν κάπως το τέρας· να βάλουν το τζίνι στο μπουκάλι. Να αναπτύξουν μια κουλτούρα συνεννόησης όπου καμία πλευρά του κοινωνικού συμβολαίου δεν μπορεί να έχει μονομερώς δίκιο απέναντι σε μια άλλη.

Αν όμως έτσι έχουν τα πράγματα, τότε το πολυτιμότερο εφόδιο που θα έπρεπε να δίνει μια καλή παιδεία στους ανθρώπους της θα ήταν η ανοιχτή σκέψη. Ανοιχτή στο ενδεχόμενο και ο άλλος να έχει δίκιο. Και το παράδειγμα της επιστήμης —ο θεμελιώδης αντιδογματισμός της— θα μπορούσε να είναι η βάση για την καλλιέργεια μιας τέτοιας ανοιχτής σκέψης. Το ανέφερα πριν, μα θα ’θελα να το επα­ναλάβω με λίγο διαφορετικό τρόπο κι εδώ. Αν στην ίδια την επιστήμη —την κατ’ εξοχήν πηγή σχετικά έγκυρης γνώσης— δεν χωράνε ακλόνητες βεβαιότητες και απόλυτες αλήθειες, πώς είναι δυνατόν να κραδαίνει κανείς τέτοιες βεβαιότητες στα κοινωνικά και ανθρώπινα ζητήματα; Πώς είναι δυνατόν να εγείρονται αξιώσεις μοναδικής αλήθειας στα ζητήματα αυτά; Τόσο μοναδικής μάλιστα ώστε να αισθάνεσαι ότι έχεις το ηθικά δικαίωμα να ασκήσεις όση βία εσύ κρίνεις αναγκαία για να εμποδίσεις να ακουστεί και η αλήθεια του άλλου; 

Στ. Τραχανάς, Το φάντασμα της όπερας, Η επιστήμη στον πολιτισμό μας,

  Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2014, σελ.155-159. 

 

❧

 

Οι Φυσικοί και η κοινωνική ευθύνη

Η επιστημονική κοινότητα μπορούσε όμως να συμβάλει στην εξάλειψη των πυρηνικών αλλά και άλλων όπλων, όπως των βιολογικών, αν άκουγε τις εκκλήσεις που έκανε ο νομπελίστας φυσικός Hans Bethe πριν λίγα χρόνια.

"Εισερχόμαστε σε μιαν εποχή αφοπλισμού και πλήρους απόσυρσης των πυρηνικών όπλων. Ωστόσο μερικές χώρες συνεχίζουν να αναπτύσσουν πυρηνικά όπλα. Είναι αβέβαιο αν, και πότε, θα συμφωνήσουν τα έθνη να σταματήσει το επικίνδυνο τούτο παιχνίδι. Όμως οι μεμονωμένοι επιστήμονες μπορούν να επηρεάσουν αυτή τη διαδικασία αρνούμενοι να συμπράξουν.

Γι' αυτό το λόγο, ζητώ από τους επιστήμονες όλων των χωρών να απέχουν από κάθε εργασία δημιουργίας, ανάπτυξης, βελτίωσης και παραγωγής πυρηνικών όπλων, καθώς και οποιουδήποτε άλλου όπλου με δυνατότητες μαζικής καταστροφής, όπως τα χημικά ή βιολογικά όπλα."

Δυστυχώς κάποτε οι επιστήμονες ήταν απομονωμένοι από την κοινωνία και τα προβλήματά της εξαιτίας ορισμένων απόψεων που είχαν, όπως ότι "οι επιστήμονες ερευνούν την κατανόηση των νόμων της φύσης, άρα αφού αυτοί είναι αμετάβλητοι και ανεπηρέαστοι από τις αντιδράσεις και τα συναισθήματα των ανθρώπων, οι αντιδράσεις και τα συναισθήματα τους δεν έχουν θέση στη μελέτη της φύσης".

Έτσι οι φυσικοί επηρεασμένοι από τις αντιλήψεις αυτές ανέπτυξαν ορισμένες θέσεις για να δικαιολογήσουν τον διαχωρισμό και τον αποκλεισμό τους από την ανθρωπότητα. Μερικές τέτοιες θέσεις, εντελώς εσφαλμένες, ήταν οι εξής: "η επιστημονική αναζήτηση δεν έχει όρια", "η επιστήμη ερευνά χάριν της επιστήμης", "η επιστήμη είναι ορθολογική και αντικειμενική", ¨η επιστήμη είναι ουδέτερη" κλπ.

Κάποτε μπορεί να υπήρχε διαφορά μεταξύ εφαρμοσμένης και βασικής έρευνας. Έτσι μια έρευνα που γινόταν στο παρελθόν, δεν γνώριζαν οι επιστήμονες αν μπορεί να εφαρμοσθεί. Σήμερα όμως τα όρια αυτά είναι δυσδιάκριτα και επομένως κάποιος που κάνει βασική έρευνα γνωρίζει που μπορεί να εφαρμοσθεί και μάλιστα τα προϊόντα που παράγονται καθοδηγούνται από τους ίδιους τους φυσικούς.

Οι φυσικοί δεν είναι δυνατόν να ισχυρίζονται ότι η εργασία τους δεν έχει σχέση με την ευμάρεια των πολιτών, τον κίνδυνο της ανθρωπότητας ή την φτώχεια των πολιτών του Τρίτου Κόσμου. Δεν μπορούν να λένε πως οι ίδιοι δεν φταίνε για τις επικίνδυνες εφαρμογές πχ. ορισμένων λέιζερ.

Αφού ακόμη και κάθε πολίτης είναι υπόλογος για τα έργα του έναντι της κοινωνίας, πόσο μάλλον ένας επιστήμονας, που τα έργα του παίζουν κυρίαρχο ρόλο στην σημερινή κοινωνία. Ο Μαθηματικός Michael Atiyah, κάτοχος του μεταλλίου Φιλντς (1966), και πρόεδρος για πολλά έτη των Διασκέψεων Pugwash για την Επιστήμη και τις Παγκόσμιες Υποθέσεις, κατά την διάλεξη Schrodinger του 1997, εξήγησε τους λόγους αυτής της ειδικής ευθύνης των επιστημόνων.

"Πρώτον, υπάρχει το ζήτημα της ηθικής ευθύνης. Αν δημιουργήσεις κάτι πρέπει να ενδιαφερθείς για τις συνέπειες, όπως για τα παιδιά που φέρνουμε στον κόσμο.

Οι φυσικοί πρέπει να αναλάβουν την ευθύνη των συνεπειών της έρευνας τους γιατί:

- Κατανοούν καλύτερα από όλους τα τεχνικά προβλήματα 

- Μπορούν να προσφέρουν τεχνικές συμβουλές για τα προβλήματα που ανακύπτουν 

- Μπορούν να βλέπουν τους μελλοντικούς κινδύνους 

- Επειδή αποτελούν μια Διεθνή Αδελφότητα, που υπερβαίνει τα σύνορα των χωρών, βλέπουν καλύτερα τα συμφέροντα του ανθρώπινου γένους.

Επίσης είναι υπεύθυνοι οι επιστήμονες για την άσχημη δημόσια εικόνα που δίνουν στον κόσμο, λόγω των συνεπειών ορισμένων ενεργειών τους, πχ. για την κλωνοποίηση".

πηγή: physics4u

για την κίνηση Pugwash δείτε το άρθρο της Βικιπαίδειας και την επίσημη ιστοσελίδα της οργάνωσης

❦