Νεοελληνική Λογοτεχνία Γ΄ Γυμνασίου (7) - Πηνελόπη Δέλτα, Πρώτες ενθυμήσεις

Πηνελόπη Δέλτα (1874-1941)

Οι αναμνήσεις από την παιδική ηλικία έχουν ειδική σημασία στο πλαίσιο του αυτοβιογραφικού εγχειρήματος. Σύμφωνα με την εύστοχη διατύπωση του Παν. Μουλλά αυτοβιογραφούμαι σημαίνει «υπακούω στο παιδί που ζει μέσα μου και που δε λέει να μεγαλώσει». […] Το σύντομο απόσπασμα από τις Πρώτες Ενθυ­μήσεις της Πηνελόπης Δέλτα περιγράφει αναδρομικά την εικόνα της πατρικής μορ­φής, όπως αυτή χαράχτηκε στη συνείδηση και τη μνήμη της μικρής κόρης. Η εικό­να του πατέρα περικλείει δύο αντιθετικές όψεις: από τη μια μεριά το φόβο και την τυραννική παρουσία του αυταρχικού και απρόσιτου άντρα, που διατάζει και επι­βάλλεται στους γύρω του, και από την άλλη το θαυμασμό, τη γοητεία και την υπε­ρηφάνεια που προκαλεί η ομορφιά, η ευγένεια και η ακεραιότητά του. Το ενδιαφέ­ρον στοιχείο εδώ είναι πως η αυτοβιογραφική αφήγηση δεν επιλέγει τελικά μία από τις δύο όψεις ως επικρατέστερη. Αντιθέτως, οι δύο αντίρροπες οπτικές αναπτύσσονται παράλληλα, για να συνθέσουν την εικόνα μιας μυθικής μορφής, που λατρεύε­ται σαν θεότητα και υποχρεώνει την αφηγήτρια να παραδεχτεί πως έγινε «η τελευ­ταία μεγάλη αγάπη της ζωής μου». Όπως συμβαίνει συχνά, ο αυτοβιογραφικός μονόλογος της Δέλτα φανερώνει περισσότερα για το δικό της τραυματισμένο ψυχι­σμό παρά για την προσωπικότητα και τη συμπεριφορά των προσώπων για τα οποία γίνεται λόγος.

Βιβλίο του καθηγητή, σελ.86-87

Βασικά σημεία

Ο πατέρας

Το απόσπασμα ξεκινά με μια περιγραφή του κεντρικού προσώπου:

Θυμούμαι την επιβλητική του παρουσία, το μεγαλείο του, την ομορφιά του, το ψηλό, δεμένο αλλά λεπτό κορμί του, ίσιο σαν λαμπάδα, τα πυκνά και σγουρά μαύρα μαλλιά του, τα γένια του, μαύρα και αρκετά μακριά, κομμένα τετράγωνα, κατά την τότε μόδα, τα μεγάλα αμυγδαλωτά του μαύρα μάτια που πετούσαν φωτιές, «τα ωραία Μπενάκικα μάτια», όπως έλεγε η μητέρα μου στα γεράματά της, πάντα με λαχτάρα και συγκίνηση. Τον θυμούμαι που έμπαινε στην είσοδο και γέμιζε, λες, αμέσως το σπίτι·

Δεξιά στη φωτογραφία ο πατέρας της Δέλτα, Εμμανουήλ Μπενάκης, 

και δίπλα ο γιος του Αντώνης Μπενάκης (Παρίσι, 1923)

Ο χαρακτήρας του

Η Δέλτα παρουσιάζει και τις δύο πλευρές του χαρακτήρα του πατρός της, όπως τις αντιλαμβάνεται η ίδια και χωρίς να κρύβει τα αρνητικά, κατά την άποψή της, στοιχεία. Έτσι, ο πατέρας είναι ο φόβος και ο τρόμος των παιδιών· αυταρχικός, απόλυτος, απρόσιτος και κάποτε βίαιος:

…θυμούμαι το θαυμασμό μου για τον «πατέρα», την υπερηφάνεια, και συνάμα τη βία να εξαφανιστούμε, μη μας βρει καμιάν αιτία για κατσάδα ή μπάτσο.

Oι μπάτσοι στο πρόσωπο ήταν συχνοί, δίνουνταν εύκολα και θυμούμαι ακόμα τώρα το αίσθημα της ντροπής, του εξευτελισμού, όσο και της ζάλης που ακολουθούσε κάθε μπατσιά, που πηγαινοέφερνε το μυαλό μας. Μας μπάτσιζε ο πατέρας κάποτε, αλλά σπανιότερα από τη μητέρα, που ζούσε περισσότερο στο σπίτι και τιμωρούσε συνεπώς συχνότερα και ευκολότερα.

O πατέρας ήταν βίαιος, θυμώδης, αυθαίρετος, κοτζάμπασης. Εκείνο που ήθελε το ήθελε και το επέβαλλε. Διέταζε. Και οι άλλοι υπήκουαν. Επιβάλλουνταν. Και οι άλλοι υποχωρούσαν. Ήταν αφέντης. Κάποτε τύραννος.

Από την άλλη, στις θετικές πλευρές του συγκαταλέγονται η ευγένεια, η ειλικρίνεια και η ακεραιότητα. Ιδιαίτερη έμφαση δίνει η αφηγήτρια στη μεγαλοψυχία του πατέρα της και στην έγνοια του για εκείνους με τους οποίους έχει δοσοληψίες. Θεωρεί  τόσο σημαντική αυτήν την πτυχή, ώστε παρεμβάλλει ένα χαρακτηριστικό επεισόδιο με κάποιον πωλητή στρειδιών, στον οποίο ο πατέρας δίνει γερή αμοιβή για τα στρείδια του.

O λόγος αυτός ήταν ένας σταθμός στη ζωή μου. Ως τότε δεν είχα σκεφθεί, παζαρεύοντας, όπως τύχαινε συχνά, για χόρτα και άλλα, παρά πώς να κάνω την οικονομία του σπιτιού και να κάνω τα καλά μου, να κόψω το γροσάκι του πουλητή που χτυπούσε την πόρτα. Πρώτη φορά είδα και την άλλη μεριά του προβλήματος, πως κοντά στην οικονομία μας στέκουνταν και για τον άλλο η ανάγκη να ζήσει, να βγάλει το ψωμί του, να πληρωθεί η εργασία του κατά την αξία της.

Και λάτρεψα τον πατέρα μου σαν κάτι ανώτερο.

Η Πηνελόπη Δέλτα με τις τρεις κόρες της

Αφηγηματικοί τρόποι

Στο απόσπασμα η Δέλτα χρησιμοποιεί κυρίως τη διήγηση, αλλά δεν λείπουν και τα διαλογικά κομμάτια, που δίνουν ζωντάνια και ταχύτητα σε χαρακτηριστικά επεισόδια. Στην αρχή του κειμένου, στη δεύτερη παράγραφο υπάρχει και η περιγραφή του πατέρα, που στόχο έχει να παρουσιάσει καλύτερα το κεντρικό πρόσωπο του αποσπάσματος και να υπογραμμίσει ένα ιδιαίτερο (κατά την αφηγήτρια) χαρακτηριστικό του: την όμορφη και επιβλητική μορφή του.  

  

Ύφος-γλώσσα

Η Δέλτα γράφει κυρίως στην απλή δημοτική και ο λόγος της κυλάει ομαλά. Είναι λιτός, χωρίς πολλά φραστικά στολίδια, και γοητευτικός. Χρησιμοποιεί όμως και σε κάποια σημεία λέξεις και εκφράσεις της καθαρεύουσας:

• Διέταζε. Και οι άλλοι υπήκουαν.
• Αργότερα τον γνώρισα και τον εξετίμησα. Ως το τέλος της ζωής του μου έμεινε θεότης απλησίαστος.
• ... χτυπώντας καρδιά και μέτωπο επανειλημμένως.
• Έστεκε πολύ μακριά μας, θεότης απρόσιτος, μα θεότης.

✽

Θέλω κι άλλο!

• Δείτε ένα σύντομο ντοκιμαντέρ με πληροφορίες για τη ζωή και το έργο της Πηνελόπης Δέλτα:

 

• Μία παρουσίαση για τη ζωή και το έργο της Πηνελόπης Δέλτα.
  
• Πηνελόπη Δέλτα: βιογραφικές και εργογραφικές πληροφορίες από τις Ψηφίδες για την Ελληνική Γλώσσα.
• Πηνελόπη Σ. Δέλτα: Ευαίσθητη και δημιουργική έως τη σιωπή του θανάτου (άρθρο του Αλέξανδρου Π. Ζάννα στην εφημερίδα Τα Νέα, 29 Οκτωβρίου 1999).

 

❦