Παιδεία, εκπαίδευση, φιλοσοφία: μερικές απόψεις του Πλούταρχου

Προτομή που πιστεύεται ότι απεικονίζει τον Πλούταρχο (σύγχρονο έργο)

Τα κείμενα που ακολουθούν προέρχονται από το βιβλίο του Sir Richard Livinstone Η Αποστολή της Ελλάδας (εκδ. Θύραθεν, 2001). Πρόκειται για αποσπάσματα από έργα του Πλούταρχου (γεννήθηκε στη Χαιρώνεια Βοιωτίας το 45 μ.Χ. και πέθανε στους Δελφούς το 120 μ.Χ. -εδώ περισσότερες πληροφορίες) και περιέχουν γνώμες του συγγραφέα για τη σημασία της παιδείας και της εκπαίδευσης, αλλά και ιδέες για τη χρησιμότητα της φιλοσοφίας. Αν και διατυπώθηκαν πριν από σχεδόν 2000 χρόνια, νομίζω ότι δύσκολα κάποιος σύγχρονος θεωρητικός της εκπαίδευσης θα διαφωνούσε με τις θέσεις αυτές. Οι υπογραμμίσεις είναι δικές μου.

 

❧

 

Η σπουδαιότητα της παιδείας

Ό,τι έχουμε συνηθίσει να λέμε για τις τέχνες και τις επιστήμες, το ίδιο πρέπει να λέμε και για την αρετή· πως για να πράτ­τει κανείς καλά, τρία πράγματα πρέπει να συντρέχουν: η φύσις (ο χαρακτήρας), ο λόγος και το έθος (η συνήθεια). Λόγο ονομάζω την γνώση και έθος την άσκηση. Οι προϋποθέσεις εναπόκεινται στη φύση· η πρόοδος (αἱ προκοπαί) εναπόκειται στη μάθηση· οι συνήθειες στην άσκηση· και η τελειότητα σε όλα αυτά μαζί. Ένα από τα τρία αν λείπει, αναγκαστικά χωλαίνει και η αρετή. Γιατί ο χαρακτήρας χωρίς τη μάθηση μένει τυφλός, η μάθηση δίχως το χαρακτήρα ελλιπής, κι η άσκηση δίχως τα δύο, ατελής. Ό­πως και στη γεωργία, πρέπει πρώτα να ’ναι καλή η γη, μετά ο γεωργός να έχει γνώσεις πάνω τη δουλειά του και στη συνέχεια η σπορά να γίνει σωστά. Με τον ίδιο τρόπο, γη είναι η φύση του ανθρώπου, γεωργός είναι ο δάσκαλος και σπόροι οι συμβουλές κι οι παραινέσεις του. Θα μπορούσα να ισχυριστώ ότι και τα τρία αυτά συνδυάστηκαν αρμονικά μες στις ψυχές ανθρώπων που υμνούνται από τους πάντες -του Πυθαγόρα, του Σωκράτη και του Πλάτωνα, και άλλων που η δόξα τους έμεινε παντοτινή.

Ναι μεν, καλό και θεοφιλές είναι να θεωρεί κανείς ότι όλα τού­τα τα χρωστούμε στους θεούς. Αν όμως κάποιος πιστεύει ότι οι μη ευνοημένοι από τη φύση δεν είναι δυνατό με τη μάθηση και την άσκηση της αρετής ενδεχομένως να εξυψωθούν, ας ξέρει ότι κάνει λάθος -το μεγαλύτερο λάθος. Γιατί η αδιαφορία μπορεί να καταστρέψει μιαν αρετή που έχουμε από φυσικού μας, ενώ η διδαχή μπορεί να επανορθώσει την έλλειψη φυσικής ικανότητας. Κι άμα δεν δείχνεις προσοχή, ως και τα εύκολα πράγματα σου φεύγουν και χάνονται· ενώ αν κοπιάσεις κατακτάς ακόμα και τα δύσκολα. (...)

Συνοψίζοντας, λοιπόν, βεβαιώνω (και καλύτερα να φαινόταν πως επαναλαμβάνω κάποιο χρησμό παρά ότι δίνω συμβουλές), ότι το πρώτο και σπουδαιότερο, το άλφα και το ωμέγα, είναι η χρηστή αγωγή και η σωστή παιδεία· ισχυρίζομαι ότι αυτά είναι που μας οδηγούν προς την αρετή και την ευδαιμονία. Τα υπό­λοιπα αγαθά είναι μικρά κι ανθρώπινα και δεν αξίζουν τόση προσπάθεια. Την ευγενική καταγωγή είναι βέβαια καλό να την έχει κανείς· όμως τούτο το αγαθό ανήκει στους προγόνους. Ο πλούτος, πάλι, είναι πολύτιμο πράγμα, όμως είναι κτήμα της τύχης, που συχνά τον αφαιρεί από τα χέρια εκείνων που τον έ­χουν και τον προσφέρει σε άλλους που δεν τον προσδοκούν· άλ­λωστε ο μεγάλος πλούτος είναι ένας στόχος που μπορούν να τον επιδιώξουν ακόμα και κακούργοι, δούλοι και συκοφάντες, και το κυριώτερο, πλούσιος μπορεί να είναι και ο χειρότερος άνθρωπος. Η δόξα, πάλι, είναι μεν σπουδαίο πράγμα, αλλά είναι και αβέ­βαιο. Η ομορφιά είναι αξιοζήλευτη, μα κρατά λίγο. Η υγεία εί­ναι πολύτιμη αλλά εύκολα κλονίζεται. Η δύναμη είναι κάτι το επιθυμητό αλλά συγχρόνως και ευάλωτο από την αρρώστια και τα γηρατειά. (Όποιος καμαρώνει για τη σωματική του δύναμη, ας μάθει πως κάνει μεγάλο λάθος. Τι είναι η ανθρώπινη δύνα­μη μπρος στη δύναμη των άλλων ζώων; Των ελεφάντων, λό­γου χάρη, των ταύρων και των λιονταριών.)

Το μόνο αθάνατο και θεϊκό πράγμα που έχουμε, είναι η παι­δεία. Στην ανθρώπινη φύση δύο πράγματα κυριαρχούν: ο νους και η λογική. Ο νους καθοδηγεί τον λόγο και ο λόγος υπηρετεί το νου και δεν υπάρχει περίπτωση, μήτε η τύχη να τον εκπορθήσει μήτε η συκοφαντία να μας τον αποστερήσει μήτε η αρρώστια να τον καταστρέφει μήτε τα γηρατειά να τον αφανίσουν. Γιατί μόνο ο νους γερνώντας ξανανιώνει· κι ο χρόνος, που κλέ­βει απ’ τους ανθρώπους όλα τ’ άλλα, στον γέροντα προσφέρει το δώρο της γνώσης. Κι ο πόλεμος, που σα χείμαρρος παρασέρνει τα πάντα στο διάβα του, μόνο την παιδεία του καθενός δεν μπο­ρεί να παρασύρει. Αξίζει, νομίζω, να μνημονεύσουμε την απά­ντηση που έδωσε ο Στίλπων, ο Μεγαρίτης φιλόσοφος, όταν ο Δημήτριος, αφού πρώτα κυρίευσε την πόλη και την ισοπέδωσε, ρώτησε τον Στίλπωνα μήπως είχε χάσει τίποτα. Κι εκείνος: «Τίποτα», είπε· «πόλεμος γάρ οὐ λαφυραγωγεῖ ἀρετήν.» Αλλά κι η απόκριση του Σωκράτη ταιριάζει με του Στίλπωνα· όταν τον ρώτησε ο Γοργίας, νομίζω, τι γνώμη έχει για τον βασιλιά της Περσίας και αν τον θεωρεί ευτυχισμένο, «Δεν ξέρω», απάντησε, «πώς τα πάει από παιδεία και αρετή», με την πεποίθηση ότι η ευτυχία έγκειται σε τούτα τα αγαθά και όχι σε κείνα που εξαρτώνται από την τύχη. Και με την ίδια ζέση που σας παρακινώ, πάνω απ’ όλα να δώσετε προτεραιότητα στην παιδεία των παιδιών σας, υποστηρίζω επίσης ότι η παιδεία θα πρέπει να είναι υγιής και αδιάφθορη. Κρατήστε τα παιδιά σας όσο γίνεται μακριά από τις επιδεικτικές ανοησίες των πανηγυρτζήδων· γιατί το ότι είσαι αρεστός στον πολύ τον κόσμο σημαίνει ότι δεν είσαι αρεστός στους σοφούς.

Περὶ παίδων ἀγωγῆς, αποσπ.

 [R. Livinstone, Η Αποστολή της Ελλάδας, σελ.222-224]

✽

 

 

Η θέση της φιλοσοφίας στην παιδεία

Θα πρέπει ο ελεύθερος νέος να μπορεί να παρακολουθήσει και τα άλλα, τα λεγόμενα «εγκύκλια» μαθήματα, έτσι για να πάρει μια γεύση θα έλεγα (γιατί είναι αδύνατο να τελειοποιηθεί σε όλα)· τη φιλοσοφία όμως θα πρέπει να τη λατρεύει. Και για να διατυπώσω την γνώμη μου ετούτη κάπως παραστατικά: το να ταξιδέψεις σε πολλές πόλεις είναι καλό, όμως το να κατοική­σεις στην καλύτερη είναι χρήσιμο. Αλλά και ο Βίων ο φιλόσο­φος, κάνοντας μια χαριτωμένη παρομοίωση έλεγε ότι, όπως οι μνηστήρες της Πηνελόπης, μη μπορώντας να συνουσιαστούν μαζί της, τα έφτιαχναν με τις υπηρέτριες της, έτσι και όσοι δεν μπορούν να τα βρουν με τη φιλοσοφία, χαραμίζονται σε άλλους τομείς της γνώσης που δεν αξίζουν τον κόπο. Η φιλοσοφία, λοι­πόν, θα πρέπει να είναι η κεφαλή της παιδείας. Για τη φροντί­δα του σώματος οι άνθρωποι εφεύραν δυο επιστήμες, την ιατρι­κή και τη γυμναστική· η πρώτη τού δίνει υγεία κι η δεύτερη το μπολιάζει με ευεξία. Όμως για τις αρρώστιες και τα πάθη της ψυχής το μόνο φάρμακο είναι η φιλοσοφία. Χάρη σ’ αυτήν και μέσω αυτής μπορούμε να γνωρίζουμε τι είναι καλό και τι αι­σχρό, τι είναι δίκαιο και τι άδικο, και γενικά τι επιλογές να κά­νουμε στη ζωή και τι να αποφεύγουμε. Τι στάση να τηρούμε προς τους θεούς, προς τους γονείς, προς τους γεροντότερους, προς τους νόμους, προς τους ξένους, τους κυβερνήτες, τους φί­λους, τις γυναίκες και τα παιδιά μας, τους δούλους. Ότι πρέπει να λατρεύουμε τους θεούς, να τιμούμε τους γονείς, να σεβόμα­στε τους ηλικιωμένους, να πειθαρχούμε στους νόμους και στους κυβερνήτες, ν’ αγαπάμε τους φίλους, να είμαστε συνετοί με τις γυναίκες, στοργικοί με τα παιδιά, και να μη φερόμαστε προσ­βλητικά στους δούλους. Και κυρίως, το να μην χαιρόμαστε υ­περβολικά όταν όλα μας πάνε καλά μήτε να μας πιάνει θλίψη όταν μας τυχαίνουν συμφορές μήτε να κάνουμε έκλυτη ζωή μή­τε να οργιζόμαστε και να γινόμαστε θηρία. Αυτά κρίνω πως εί­ναι τα μεγαλύτερα αγαθά που έχει να προσφέρει η φιλοσοφία. Το να ευτυχείς με τρόπο αξιοπρεπή, είναι ένδειξη ανδρείας, ό­μως το να ευτυχείς με τρόπο που να μη προκαλείς το φθόνο δεί­χνει άνθρωπο που δεν έχουν πάρει τα μυαλά του αέρα· κι αν δεν είσαι σοφός δεν μπορείς να υποτάσσεις τις ηδονές στη λογική· όπως και το να συγκρατείς την οργή σου είναι κάτι που δεν μπορεί να το κάνει ο οποιοσδήποτε.

Τέλειους ανθρώπους θεωρώ εκείνους που μπορούν και συνδυάζουν την πολιτική με την φιλοσοφία, κατέχοντας και τα δύο μέγιστα αγαθά: το να ’ναι η ζωή τους ωφέλιμη για την κοινω­νία, καθώς θ’ ασχολούνται με τα δημόσια πράγματα, και συνά­μα γαλήνια και ατάραχη, καθώς θα καταγίνονται με τη φιλο­σοφία. Υπάρχουν τρεις τρόποι ζωής: ο πρακτικός, ο θεωρητικός και ο απολαυστικός. Ο τελευταίος τρόπος, το να ζεις έκλυτα και να ’σαι δούλος των ηδονών, είναι ζωώδης και μικροπρεπής· ο δεύτερος τρόπος, ο θεωρητικός, είναι ανώφελος γιατί χωλαίνει στην πράξη· ενώ ο πρακτικός τρόπος, επειδή είναι άμοιρος φιλοσοφίας, είναι αγροίκος και πλανημένος. Πρέπει λοιπόν να κα­ταβάλλει κανείς τη μεγαλύτερη προσπάθεια, και να μετέχει στα κοινά και να καταγίνεται με τη φιλοσοφία, όσο το επιτρέπουν οι περιστάσεις. Έτσι έζησαν μες στην κοινωνία ο Περικλής και ο Αρχύτας ο Ταραντίνος· όπως και ο Δίων ο Συρακούσιος και ο Επαμεινώνδας ο Θηβαίος, που κι οι δυο τους υπήρξαν φίλοι του Πλάτωνα.

Περὶ παίδων ἀγωγῆς, αποσπ.

 [R. Livinstone, Η Αποστολή της Ελλάδας, σελ.224-226]

 ✽

 

Ανεξαρτησία της εκπαίδευσης

Το μυαλό δεν είναι ένα βάζο που πρέπει να γεμίσει. Είναι σαν ένα δεμάτι ξύλα, που θέλει ένα προσάναμμα μόνο για ν’ ανάψει η φλόγα της αναζήτησης κι η λαχτάρα για την αλήθεια. Όπως όταν πάει κανείς να ζητήσει φωτιά από τον γείτονα, και βρίσκοντας εκεί στο τζάκι αναμμένη μια μεγάλη και λαμπρή φωτιά, κάθεται για ώρα και ζεσταίνεται, με τον ίδιο τρόπο, πη­γαίνοντας κανείς σε κάποιον άλλο για να «μεταλάβει τον λό­γο», δεν αντιλαμβάνεται ίσως ότι πρέπει ο ίδιος να ανάψει ένα δικό του φως και να διαμορφώσει δική του σκέψη, παρά κάθεται χαρούμενος και ακούει, επειδή τον θέλγει η ακρόαση. Κι αυτά που διδάσκεται του δίνουν εξωτερικά μια λάμψη· όμως τη μού­χλα εντός του και το σκοτάδι της ψυχής δεν τα ’χει θερμάνει ού­τε τα 'χει αποδιώξει με τη δύναμη της φιλοσοφίας. Αν λοιπόν χρειάζεται μια συμβουλή για το πώς να ακούει κανείς τη διδασκαλία, η συμβουλή είναι, να θυμάται ότι ταυτόχρονα με τη μάθηση πρέπει να ασκείται στην έρευνα και ανακάλυψη (τὴν εὕρεσιν), έτσι ώστε να μη γίνεται κάτοχος γνώσεων πληροφοριακού ή σοφιστικού χαρακτήρα, αλλά γνώσεων που τις οφείλει στη δική του νόηση και στη φιλοσοφία, έχοντας ως βασική αρχή για το καλώς ζην το καλώς άκουειν.

Περὶ τοῦ ἀκούειν, απόσπ.

 [R. Livinstone, Η Αποστολή της Ελλάδας, σελ.228-229]

 

❦