Στο παρακάτω βίντεο ο πολύ γνωστός γλωσσολόγος Νόαμ Τσόμσκι καταθέτει ενδιαφέρουσες απόψεις για μερικές πτυχές της εκπαίδευσης. Ακολουθεί η απομαγνητοφώνηση της συνέντευξης του Τσόμσκι, που τη βρήκα στο μπλογκ της Τίνας Νάντσου Πειράματα Φυσικής με απλά υλικά.
Ας αναρωτηθούμε, ποιος είναι ο σκοπός ενός εκπαιδευτικού συστήματος;
Φυσικά, υπάρχουν έντονες αντιθέσεις πάνω στο θέμα.
Η παραδοσιακή αντίληψη, που πηγάζει από την Αναγέννηση, θέτει ως ύψιστους στόχους ζωής το να ερευνάς και να δημιουργείς -να ερευνάς τον πλούτο του παρελθόντος και να εσωτερικεύεις τα σημαντικά για σένα σημεία, να συνεχίζεις διευρύνοντας αυτή την αναζήτηση κατανόησης των πραγμάτων με το δικό σου προσωπικό τρόπο. Από αυτήν την οπτική, σκοπός της εκπαίδευσης είναι να βοηθά τους ανθρώπους να προσδιορίσουν πώς θα μαθαίνουν μόνοι τους. Είσαι εσύ, ο μαθητευόμενος, που επιτελεί στη διάρκεια της μαθητείας του και είναι δική σου υπόθεση το τι θα μάθεις, το πού θα πας, πώς θα το χρησιμοποιήσεις, πώς θα προχωρήσεις για να παράξεις κάτι νέο και συναρπαστικό για σένα, και πιθανόν για τους άλλους. Αυτή είναι η μια αντίληψη της εκπαίδευσης.
Η άλλη αντίληψη είναι, ουσιαστικά, χειραγώγηση. Ορισμένοι έχουν την εντύπωση ότι οι νεαροί άνθρωποι, από παιδική ηλικία, πρέπει να μπουν σε ένα πλαίσιο όπου θα ακολουθούν οδηγίες, θα αποδέχονται τα υπάρχοντα πλαίσια, δεν θα αμφισβητούν κλπ. – και αυτό είναι σαφές εξ αρχής. Έτσι, για παράδειγμα, μετά τον ακτιβισμό των χρόνων του ’60, πολλοί, στο χώρο της διανόησης, θεώρησαν κρίσιμο θέμα ότι οι νέοι άνθρωποι παραήταν ελεύθεροι και ανεξάρτητοι, ότι η χώρα παραήταν δημοκρατική, και όλα τούτα. Μάλιστα υπάρχει και μια σημαντική μελέτη πάνω στην, ας πούμε, κρίση της δημοκρατίας –δημοκρατία υπέρ το δέον– που ισχυρίζεται ότι “υπάρχουν κάποια κέντρα χειραγώγησης των νέων που δεν κάνουν σωστά τη δουλειά τους” –δικά τους λόγια, δηλαδή σχολεία, πανεπιστήμια, εκκλησίες– που πρέπει να τα “αλλάξουμε” για να χειραγωγούν και να ελέγχουν πιο αποτελεσματικά. Κι αυτό προέρχεται από το χώρο των φιλελεύθερων διεθνιστών, μια από τις άκρες του φάσματος των διανοουμένων.
Πράγματι, από τότε έχουν παρθεί αρκετά μέτρα σε μια προσπάθεια ανακατεύθυνσης της εκπαίδευσης προς περισσότερο έλεγχο, περισσότερη χειραγώγηση, περισσότερη επαγγελματική κατάρτιση… επιβάλλοντας το ΧΡΕΟΣ που εγκλωβίζει τους φοιτητές, τους νέους, σε μια ζωή υποταγής. Είναι το ακριβώς αντίθετο αυτού που αποκαλώ αναγεννησιακή παράδοση, και υπάρχει συνεχής τριβή ανάμεσα στις δύο αντιλήψεις.
Στα πανεπιστήμια, στα σχολεία, εκπαιδεύεσαι για να περάσεις εξετάσεις ή προετοιμάζεσαι για τη δημιουργική έρευνα, ακολουθώντας ενδιαφέροντα που εσύ επέλεξες ως απόρροια της παρουσίασης του εκπαιδευτικού υλικού είτε κατά μόνας, είτε σε συνεργασία με άλλους; Κι αυτό ισχύει για όλες τις βαθμίδες, μέχρι και τα μεταπτυχιακά και τα ερευνητικά. Απλώς, δύο διαφορετικοί τρόποι κοσμοαντίληψης.
Όταν φτάσεις να βρίσκεσαι σε ένα ερευνητικό ίδρυμα, όπως αυτό που βρισκόμαστε τώρα (MIT), στο μεταπτυχιακό επίπεδο, ουσιαστικά ακολουθείται η αναγεννησιακή παράδοση. Είναι γεγονός ότι η επιστήμη δε θα μπορούσε να προχωρήσει αν δεν βασίζονταν στην τάση για αντιλογία, στην αμφισβήτηση του δόγματος και της αυθεντίας, στην αναζήτηση εναλλακτικών, στη χρήση της φαντασίας, στην παρορμητική ελεύθερη ενασχόληση, στη συνεργασία, που μπορείς να τη δεις να εξελίσσεται σταθερά καθώς περνάς από τις αίθουσες.
Αυτό είναι το εκπαιδευτικό σύστημα που θα ήθελα να εφαρμόζεται από το νηπιαγωγείο. Ωστόσο, υπάρχουν αναμφισβήτητα ισχυρές δομές στην κοινωνία μας που προτιμούν να είναι οι άνθρωποι χειραγωγήσιμοι, συμμορφώσιμοι, να μην κάνουν πολλές ερωτήσεις, να είναι υπάκουοι, να εκτελούν τους ρόλους που τους έχουν ανατεθεί, και να μην αναταράσσουν τα συστήματα εξουσίας.
Αυτές είναι λοιπόν οι επιλογές μας, όπου κι αν βρισκόμαστε στο εκπαιδευτικό σύστημα, ως μαθητές, ως δάσκαλοι, ως άνθρωποι που προσπαθούν να βοηθήσουν από τα έξω ώστε να πάρει την κατεύθυνση που θεωρούμε ότι θα πρέπει να πάρει.
Ο αντίκτυπος της τεχνολογίας
Σίγουρα, υπήρξε μια πολύ σημαντική ανάπτυξη νέων τεχνολογιών -η τεχνολογία της επικοινωνίας, της πληροφορίας, της προσβασιμότητας, των ανταλλαγών- μια πραγματικά σημαντική αλλαγή στην ουσία του πολιτισμού και της κοινωνίας. Ωστόσο, πρέπει να καταλάβουμε ότι οι τωρινές τεχνολογικές αλλαγές μπορεί να φαντάζουν σπουδαίες, αλλά ο αντίκτυπός τους δεν συγκρίνεται με την επίδραση της τεχνολογικής προόδου που πραγματοποιήθηκε πριν περίπου έναν αιώνα.
Ας πάρουμε για παράδειγμα τις επικοινωνίες: η μετακίνηση από τη γραφομηχανή στο κομπιούτερ, ή από το τηλέφωνο στο e-mail, είναι σημαντική αλλά ούτε καν συγκρίνεται με την αλλαγή από το ταχυδρομικό πλοίο στον τηλέγραφο. Η σμίκρυνση του χρόνου επικοινωνίας, μεταξύ π.χ. της Αγγλίας και των ΗΠΑ, ήταν το κάτι άλλο σε σύγκριση με τις αλλαγές που συμβαίνουν τώρα.
Το ίδιο ισχύει και για άλλους τομείς της τεχνολογίας. Όπως για παράδειγμα με την εφαρμογή των υδραυλικών εγκαταστάσεων. Η συστηματική εγκατάσταση υδραυλικών στις πόλεις είχε τεράστια επίδραση στην υγεία, πολύ μεγαλύτερη από αυτή των αντιβιοτικών. Επομένως, οι αλλαγές είναι πραγματικές και σημαντικές, αλλά δεν πρέπει να αγνοούμε όσες συνέβησαν πριν και υπήρξαν περισσότερο δραστικές.
Όσο για την τεχνολογία σε σχέση με την εκπαίδευση… βασικά, η τεχνολογία είναι κάτι ουδέτερο. Είναι σαν το σφυρί! Το σφυρί δε νοιάζεται αν το χρησιμοποιείς για να φτιάξεις ένα σπίτι ή αν ο βασανιστής σπάει με αυτό το κρανίο κάποιου. Το σφυρί μπορεί να κάνει και τα δύο!
Το ίδιο και οι νέες τεχνολογίες, το Ίντερνετ κλπ. Το Ίντερνετ είναι εξαιρετικά πολύτιμο, αν ξέρεις τι ψάχνεις. Το χρησιμοποιώ καθημερινά για έρευνα, και φαντάζομαι ότι όλοι το κάνουμε. Αν ξέρεις τι ψάχνεις, αν έχεις ένα πλαίσιο κατανόησης που σε κατευθύνει σε συγκεκριμένα πράγματα και σου επιτρέπει να ξεσκαρτάρεις πολλά άλλα, τότε γίνεται ένα ιδιαίτερα πολύτιμο εργαλείο.
Θα πρέπει βέβαια να είσαι έτοιμος να αναρωτηθείς: “έχω το σωστό πλαίσιο;” Μπορεί να χρειάζεται τροποποιήσεις ή να ξανασκεφτώ την οπτική μου. Δεν μπορείς όμως να αναζητάς τις όποιες πληροφορίες, χωρίς να έχεις ένα σχετικά ξεκάθαρο πλαίσιο που να κατευθύνει την έρευνά σου, που να σε βοηθά να ξεχωρίσεις το ασήμαντο από το σημαντικό, τι θα πρέπει να ακολουθήσεις και τι όχι, τι θα απορρίψεις και τι θα χρειαστεί να αναπτύξεις. Δεν γίνεται κανείς βιολόγος με το να του δώσεις πρόσβαση στη βιβλιοθήκη βιολογίας του Χάρβαρντ και να του πεις: “ρίξε μια ματιά”! Δεν θα του δώσει τίποτα.
Και το Ίντερνετ είναι το ίδιο πράγμα, σε πολύ μεγαλύτερη κλίμακα. Αν δεν ξέρεις τι ψάχνεις, αν δεν έχεις κατανόηση του ουσιώδους, με την προϋπόθεση βέβαια ότι είσαι έτοιμος να αναθεωρήσεις αν τα πράγματα φαίνεται να παίρνουν λάθος δρόμο, αν δεν τα έχεις αυτά, τότε η εξερεύνηση του διαδικτύου γίνεται μια τυχαία συλλογή ψευδοδεδομένων (factoids) που δεν σημαίνουν τίποτα.
Συνεπώς, για να έχει νόημα η χρήση των σύγχρονων τεχνολογιών –του ίντερνετ, των συστημάτων επικοινωνίας, των γραφικών κλπ.– θα πρέπει να υπάρχει υπόβαθρο ενός καλά σχεδιασμένου βασικού κατευθυντήριου μηχανισμού. Διαφορετικά, αντί να είναι ωφέλιμη μπορεί να αποβεί επιζήμια.
Αίφνης, η τυχαία αναζήτηση στο διαδίκτυο καταλήγει σε συλλογή ανοήτων –ψευδοδεδομένα από δω κι από κει, κάποιος που τα στηρίζει– και ξαφνικά καταλήγεις σε μια αποσπασματική εικόνα που μπορεί να βασίζεται σε κάποια αληθινά γεγονότα, δεν έχει όμως σχέση με την πραγματικότητα. Πρέπει να ξέρεις πώς να αξιολογείς, να ερμηνεύεις, να κατανοείς.
Πάρε για παράδειγμα τη βιολογία. Το πρόσωπο που παίρνει το Νόμπελ στη Βιολογία δεν είναι αυτός που διάβασε τις περισσότερες δημοσιεύσεις και πήρε τις περισσότερες σημειώσεις, αλλά αυτός που ήξερε τι έψαχνε να βρει. Η καλλιέργεια της ικανότητας να αναζητάς το ουσιώδες και να είσαι πάντα έτοιμος να επανεξετάσεις τις κατευθύνσεις σου, αυτός είναι και θα είναι ο ρόλος της εκπαίδευσης, είτε χρησιμοποιεί κομπιούτερ ή χαρτί και μολύβι ή βιβλία.
Κόστος ή επένδυση
Γίνεται συζήτηση για το κατά πόσο η εκπαίδευση είναι μια ικανοποιητική επένδυση, για το αν παράγει ανθρώπινο κεφάλαιο που μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την οικονομική ανάπτυξη κλπ. Είναι, νομίζω, ένας πολύ παράξενος, διαστροφικός τρόπος διατύπωσης του ερωτήματος. Θέλουμε μια κοινωνία ελεύθερων, ανεξάρτητων, δημιουργικών ατόμων που να είναι σε θέση να εκτιμήσουν και να αξιοποιήσουν τα πολιτισμικά επιτεύγματα του παρελθόντος; ή θέλουμε ανθρώπους που θα αυξήσουν απλά το ΑΕΠ; Σαφώς και δεν είναι το ίδιο πράγμα!
Η εκπαίδευση για την οποία μίλησαν ο Μπέρτραντ Ράσελ, ο Τζων Ντιούι και άλλοι, είναι από μόνη της μία αξία. Η όποια επίδρασή της στην κοινωνία παράγει αξία επειδή βοηθά στη δημιουργία καλύτερων ανθρώπων. Αυτός θα πρέπει να είναι εξάλλου ο ρόλος ενός εκπαιδευτικού συστήματος.
Αν θέλεις πάλι να το δεις από τη μεριά κόστους-οφέλους, από πού προήλθαν οι νέες τεχνολογίες για τις οποίες μιλήσαμε πριν λίγο; Πράγματι, μεγάλο μέρος τους αναπτύχθηκε στο σημείο που βρισκόμαστε τώρα… Στον κάτω όροφο υπήρχε στα 1950 το κεντρικό εργαστήριο, στο οποίο δούλεψα κι εγώ ο ίδιος, που ήταν γεμάτο από επιστήμονες, μηχανικούς, φιλόσοφους οι οποίοι ανέπτυσσαν το βασικό χαρακτήρα αλλά και τα κύρια εργαλεία της τεχνολογίας που σήμερα μοιραζόμαστε.
Τα κομπιούτερ και το διαδίκτυο π.χ. ήταν σε μεγάλο βαθμό δημοσίως διαθέσιμα για δεκαετίες εξαιτίας τέτοιων εργαστηρίων, όπου άνθρωποι εξερευνούσαν νέες δυνατότητες που μέχρι εκείνο τον καιρό υπήρχαν μόνο στη φαντασία, κάποιες από τις ιδέες απέτυχαν, αυτές που πέτυχαν εξελίχθηκαν τελικά στα εργαλεία που οι άνθρωποι χρησιμοποιούν. Αυτός είναι ο τρόπος που εξελίσσεται η επιστήμη, που εξελίσσεται γενικά ο πολιτισμός.
Οι κλασσικοί καλλιτέχνες για παράδειγμα προήλθαν από μια καλλιτεχνική παράδοση που αναπτύχθηκε σε βάθος χρόνου μέσα από μάστορες καλλιτέχνες και άλλους, στους ώμους των οποίων στηρίχθηκαν και έφτιαξαν θαυμάσια δημιουργήματα. Αυτό δεν έρχεται από το πουθενά! Αν δεν υπάρχει ένα ζωντανό πολιτιστικό, εκπαιδευτικό σύστημα που να ενθαρρύνει τη δημιουργική αναζήτηση, την ανεξαρτησία στη σκέψη, τη λαχτάρα για ξεπέρασμα των κατεστημένων ορίων, αν δεν τα έχεις αυτά, δεν θα φτάσεις στη τεχνολογία που θα οδηγήσει σε οικονομικά οφέλη. Συνεπώς, δε νομίζω ότι μπορούν να είναι ο κύριος στόχος ενός πολιτιστικού εμπλουτισμού και φυσικά της εκπαίδευσης η οποία αποτελεί μέρος του.
Εξετάσεις και αυτονομία
Υπάρχει, ιδιαίτερα στην τρέχουσα περίοδο, μια κλιμακούμενη εξετασιοκεντρική διαμόρφωση της εκπαίδευσης, από τις μικρές ηλικίες. Η εξέταση μπορεί να αποβεί χρήσιμη και για τον εξεταζόμενο –να δω τι ξέρω, που βρίσκομαι, τι έχω και τι δεν έχω πετύχει– και για τους εκπαιδευτές -τι να αλλάξω, να βελτιώσω στην εκπαιδευτική διαδικασία. Πέρα όμως από αυτό, δε έχει να προσφέρει και πολλά πράγματα.
Για πολλά χρόνια τώρα, έχω χρηματίσει προσωπικά σε επιτροπές εισαγωγής μεταπτυχιακών. Ασφαλώς και δίνουμε κάποια σημασία στα αποτελέσματα εξετάσεων, αλλά όχι ιδιαίτερη. Μπορεί κάποιος να τα πάει περίφημα στα τεστ, αλλά να μην κατανοεί και πολλά. Όλοι μας έχουμε περάσει από σχολεία, κολέγια, πανεπιστήμια και ξέρουμε περί τίνος πρόκειται. Έχεις ένα μάθημα που δε σε ενδιαφέρει ιδιαίτερα αλλά υπάρχει η απαίτηση να περάσεις τα τεστ, μελετάς σκληρά για το τεστ και αριστεύεις στις εξετάσεις. Δυο βδομάδες αργότερα, ξεχνάς ποιο ήταν το θέμα! Όλοι έχουμε σίγουρα τέτοιες εμπειρίες. Εγώ πάντως είχα! Μπορεί να είναι χρήσιμος ως μηχανισμός, αρκεί να συνεισφέρει στις εποικοδομητικές επιδιώξεις της εκπαίδευσης. Αν είναι μόνο μια σειρά από εμπόδια που πρέπει να περάσεις, τότε όχι μόνο θα είναι άνευ σημασίας αλλά και ενδεχομένως να σε απομακρύνει από αυτά που θα ήθελες να κάνεις.
Το βλέπω αυτό τακτικά όταν μιλώ σε δασκάλους. Μερικές βδομάδες πριν, έτυχε να μιλήσω σε μια ομάδα που είχε αρκετούς δασκάλους. Μία από αυτούς ήταν δασκάλα της Στ’ – παιδιά 10-12 χρονώ. Ήρθε να μου μιλήσει στο τέλος και, καθώς είχα ήδη θίξει το θέμα, μου είπε για μια εμπειρία της. Στο τέλος του μαθήματος την πλησίασε μια μαθητριούλα και της δήλωσε ότι ενδιαφέρεται ιδιαίτερα για ένα από τα θέματα που προέκυψαν στο μάθημα. Θα μπορούσε η δασκάλα να της δώσει ιδέες για το πώς θα μπορούσε να το μελετήσει; Κι η δασκάλα ήταν αναγκασμένη να της πει: “Με συγχωρείς αλλά δε μπορείς να κάνεις κάτι τέτοιο. Πρέπει να μελετήσεις για να περάσεις τις γενικές εξετάσεις. Αυτές θα ορίσουν το μέλλον σου.” “Και,” πράγμα που δεν το είπε αλλά εννοείται, “το δικό μου μέλλον, το αν θα με προσλάβουν του χρόνου.”
Έτσι ακριβώς δημιουργείται η κατάσταση όπου τα παιδιά αγωνίζονται μετ’ εμποδίων, όχι όμως για να μάθουν, να κατανοήσουν και να εξερευνήσουν. Σε πολύ καλύτερη θέση θα ήταν το κοριτσάκι αν της δίνονταν η ευκαιρία να ασχοληθεί με αυτό που την ενδιέφερε, κι ας μην τα πήγαινε τόσο καλά στα τεστ για πράγματα που δεν ενδιαφέρονταν ιδιαίτερα. Θα τα μάθαινε αργότερα, όταν θα προσαρμόζονταν στα ενδιαφέροντά της.
Δε λέω ότι οι εξετάσεις θα πρέπει να καταργηθούν, μπορούν να γίνουν ένα χρήσιμο εκπαιδευτικό εργαλείο, αλλά πάντα βοηθητικό, που μας βοηθά –εμάς, τους εκπαιδευτές και άλλους– να βελτιώσουμε αυτό που κάνουμε, να ξέρουμε που βρισκόμαστε. Μια επιτυχία στις εξετάσεις δε συγκρίνεται με τίποτα με τη δυνατότητα εξερεύνησης, αναζήτησης σε θέματα που μας ενεργοποιούν και μας συναρπάζουν. Είναι πολύ πιο σημαντικό από το να περνάς εξετάσεις. Κι αν ακολουθήσεις καριέρα στην εκπαίδευση, θα θυμάσαι πάντοτε τα πράγματα που ανακάλυψες.
Ένας παγκοσμίου φήμης φυσικός που δίδασκε εδώ στο ΜΙΤ, όταν τον ρωτούσαν οι φοιτητές του “Τι ύλη θα καλύψουμε αυτό το εξάμηνο;” απαντούσε: “Σημασία δεν έχει τι θα καλύψουμε, αλλά τι θα ανακαλύψετε”! Κι αυτό είναι το σωστό. Η διδασκαλία πρέπει να εμπνέει τους μαθητές να ανακαλύπτουν μόνοι τους. Να επανεξετάζουν κάτι με το οποίο δεν συμφωνούν. Να ψάχνουν για εναλλακτικές εάν νομίζουν πως υπάρχουν καλύτερες. Να μελετούν τα μεγάλα επιτεύγματα του παρελθόντος και να εμπεδώνουν επειδή οι ίδιοι τα βρίσκουν ενδιαφέροντα. Αν η διδασκαλία γίνεται με αυτό τον τρόπο, τότε θα υπάρχει πραγματικό όφελος για τους μαθητές, και όχι μόνο θα θυμούνται τι διδάχτηκαν αλλά και θα μπορούν να το χρησιμοποιήσουν ως βάση για να μαθαίνουν από μόνοι τους.
Για μια φορά ακόμα, η εκπαίδευση στοχεύει στο να βοηθήσει τον μαθητή να φτάσει στο σημείο όπου θα αρχίσει να μαθαίνει μόνος του. Επειδή αυτό ακριβώς θα κάνεις στη ζωή σου. Δεν θα αποδέχεσαι και θα επαναλαμβάνεις απλά αυτά που σου μετέφεραν κάποιοι τρίτοι!
Ας αναρωτηθούμε, ποιος είναι ο σκοπός ενός εκπαιδευτικού συστήματος;
Φυσικά, υπάρχουν έντονες αντιθέσεις πάνω στο θέμα.
Η παραδοσιακή αντίληψη, που πηγάζει από την Αναγέννηση, θέτει ως ύψιστους στόχους ζωής το να ερευνάς και να δημιουργείς -να ερευνάς τον πλούτο του παρελθόντος και να εσωτερικεύεις τα σημαντικά για σένα σημεία, να συνεχίζεις διευρύνοντας αυτή την αναζήτηση κατανόησης των πραγμάτων με το δικό σου προσωπικό τρόπο. Από αυτήν την οπτική, σκοπός της εκπαίδευσης είναι να βοηθά τους ανθρώπους να προσδιορίσουν πώς θα μαθαίνουν μόνοι τους. Είσαι εσύ, ο μαθητευόμενος, που επιτελεί στη διάρκεια της μαθητείας του και είναι δική σου υπόθεση το τι θα μάθεις, το πού θα πας, πώς θα το χρησιμοποιήσεις, πώς θα προχωρήσεις για να παράξεις κάτι νέο και συναρπαστικό για σένα, και πιθανόν για τους άλλους. Αυτή είναι η μια αντίληψη της εκπαίδευσης.
Η άλλη αντίληψη είναι, ουσιαστικά, χειραγώγηση. Ορισμένοι έχουν την εντύπωση ότι οι νεαροί άνθρωποι, από παιδική ηλικία, πρέπει να μπουν σε ένα πλαίσιο όπου θα ακολουθούν οδηγίες, θα αποδέχονται τα υπάρχοντα πλαίσια, δεν θα αμφισβητούν κλπ. – και αυτό είναι σαφές εξ αρχής. Έτσι, για παράδειγμα, μετά τον ακτιβισμό των χρόνων του ’60, πολλοί, στο χώρο της διανόησης, θεώρησαν κρίσιμο θέμα ότι οι νέοι άνθρωποι παραήταν ελεύθεροι και ανεξάρτητοι, ότι η χώρα παραήταν δημοκρατική, και όλα τούτα. Μάλιστα υπάρχει και μια σημαντική μελέτη πάνω στην, ας πούμε, κρίση της δημοκρατίας –δημοκρατία υπέρ το δέον– που ισχυρίζεται ότι “υπάρχουν κάποια κέντρα χειραγώγησης των νέων που δεν κάνουν σωστά τη δουλειά τους” –δικά τους λόγια, δηλαδή σχολεία, πανεπιστήμια, εκκλησίες– που πρέπει να τα “αλλάξουμε” για να χειραγωγούν και να ελέγχουν πιο αποτελεσματικά. Κι αυτό προέρχεται από το χώρο των φιλελεύθερων διεθνιστών, μια από τις άκρες του φάσματος των διανοουμένων.
Πράγματι, από τότε έχουν παρθεί αρκετά μέτρα σε μια προσπάθεια ανακατεύθυνσης της εκπαίδευσης προς περισσότερο έλεγχο, περισσότερη χειραγώγηση, περισσότερη επαγγελματική κατάρτιση… επιβάλλοντας το ΧΡΕΟΣ που εγκλωβίζει τους φοιτητές, τους νέους, σε μια ζωή υποταγής. Είναι το ακριβώς αντίθετο αυτού που αποκαλώ αναγεννησιακή παράδοση, και υπάρχει συνεχής τριβή ανάμεσα στις δύο αντιλήψεις.
Στα πανεπιστήμια, στα σχολεία, εκπαιδεύεσαι για να περάσεις εξετάσεις ή προετοιμάζεσαι για τη δημιουργική έρευνα, ακολουθώντας ενδιαφέροντα που εσύ επέλεξες ως απόρροια της παρουσίασης του εκπαιδευτικού υλικού είτε κατά μόνας, είτε σε συνεργασία με άλλους; Κι αυτό ισχύει για όλες τις βαθμίδες, μέχρι και τα μεταπτυχιακά και τα ερευνητικά. Απλώς, δύο διαφορετικοί τρόποι κοσμοαντίληψης.
Όταν φτάσεις να βρίσκεσαι σε ένα ερευνητικό ίδρυμα, όπως αυτό που βρισκόμαστε τώρα (MIT), στο μεταπτυχιακό επίπεδο, ουσιαστικά ακολουθείται η αναγεννησιακή παράδοση. Είναι γεγονός ότι η επιστήμη δε θα μπορούσε να προχωρήσει αν δεν βασίζονταν στην τάση για αντιλογία, στην αμφισβήτηση του δόγματος και της αυθεντίας, στην αναζήτηση εναλλακτικών, στη χρήση της φαντασίας, στην παρορμητική ελεύθερη ενασχόληση, στη συνεργασία, που μπορείς να τη δεις να εξελίσσεται σταθερά καθώς περνάς από τις αίθουσες.
Αυτό είναι το εκπαιδευτικό σύστημα που θα ήθελα να εφαρμόζεται από το νηπιαγωγείο. Ωστόσο, υπάρχουν αναμφισβήτητα ισχυρές δομές στην κοινωνία μας που προτιμούν να είναι οι άνθρωποι χειραγωγήσιμοι, συμμορφώσιμοι, να μην κάνουν πολλές ερωτήσεις, να είναι υπάκουοι, να εκτελούν τους ρόλους που τους έχουν ανατεθεί, και να μην αναταράσσουν τα συστήματα εξουσίας.
Αυτές είναι λοιπόν οι επιλογές μας, όπου κι αν βρισκόμαστε στο εκπαιδευτικό σύστημα, ως μαθητές, ως δάσκαλοι, ως άνθρωποι που προσπαθούν να βοηθήσουν από τα έξω ώστε να πάρει την κατεύθυνση που θεωρούμε ότι θα πρέπει να πάρει.
Ο αντίκτυπος της τεχνολογίας
Σίγουρα, υπήρξε μια πολύ σημαντική ανάπτυξη νέων τεχνολογιών -η τεχνολογία της επικοινωνίας, της πληροφορίας, της προσβασιμότητας, των ανταλλαγών- μια πραγματικά σημαντική αλλαγή στην ουσία του πολιτισμού και της κοινωνίας. Ωστόσο, πρέπει να καταλάβουμε ότι οι τωρινές τεχνολογικές αλλαγές μπορεί να φαντάζουν σπουδαίες, αλλά ο αντίκτυπός τους δεν συγκρίνεται με την επίδραση της τεχνολογικής προόδου που πραγματοποιήθηκε πριν περίπου έναν αιώνα.
Ας πάρουμε για παράδειγμα τις επικοινωνίες: η μετακίνηση από τη γραφομηχανή στο κομπιούτερ, ή από το τηλέφωνο στο e-mail, είναι σημαντική αλλά ούτε καν συγκρίνεται με την αλλαγή από το ταχυδρομικό πλοίο στον τηλέγραφο. Η σμίκρυνση του χρόνου επικοινωνίας, μεταξύ π.χ. της Αγγλίας και των ΗΠΑ, ήταν το κάτι άλλο σε σύγκριση με τις αλλαγές που συμβαίνουν τώρα.
Το ίδιο ισχύει και για άλλους τομείς της τεχνολογίας. Όπως για παράδειγμα με την εφαρμογή των υδραυλικών εγκαταστάσεων. Η συστηματική εγκατάσταση υδραυλικών στις πόλεις είχε τεράστια επίδραση στην υγεία, πολύ μεγαλύτερη από αυτή των αντιβιοτικών. Επομένως, οι αλλαγές είναι πραγματικές και σημαντικές, αλλά δεν πρέπει να αγνοούμε όσες συνέβησαν πριν και υπήρξαν περισσότερο δραστικές.
Όσο για την τεχνολογία σε σχέση με την εκπαίδευση… βασικά, η τεχνολογία είναι κάτι ουδέτερο. Είναι σαν το σφυρί! Το σφυρί δε νοιάζεται αν το χρησιμοποιείς για να φτιάξεις ένα σπίτι ή αν ο βασανιστής σπάει με αυτό το κρανίο κάποιου. Το σφυρί μπορεί να κάνει και τα δύο!
Το ίδιο και οι νέες τεχνολογίες, το Ίντερνετ κλπ. Το Ίντερνετ είναι εξαιρετικά πολύτιμο, αν ξέρεις τι ψάχνεις. Το χρησιμοποιώ καθημερινά για έρευνα, και φαντάζομαι ότι όλοι το κάνουμε. Αν ξέρεις τι ψάχνεις, αν έχεις ένα πλαίσιο κατανόησης που σε κατευθύνει σε συγκεκριμένα πράγματα και σου επιτρέπει να ξεσκαρτάρεις πολλά άλλα, τότε γίνεται ένα ιδιαίτερα πολύτιμο εργαλείο.
Θα πρέπει βέβαια να είσαι έτοιμος να αναρωτηθείς: “έχω το σωστό πλαίσιο;” Μπορεί να χρειάζεται τροποποιήσεις ή να ξανασκεφτώ την οπτική μου. Δεν μπορείς όμως να αναζητάς τις όποιες πληροφορίες, χωρίς να έχεις ένα σχετικά ξεκάθαρο πλαίσιο που να κατευθύνει την έρευνά σου, που να σε βοηθά να ξεχωρίσεις το ασήμαντο από το σημαντικό, τι θα πρέπει να ακολουθήσεις και τι όχι, τι θα απορρίψεις και τι θα χρειαστεί να αναπτύξεις. Δεν γίνεται κανείς βιολόγος με το να του δώσεις πρόσβαση στη βιβλιοθήκη βιολογίας του Χάρβαρντ και να του πεις: “ρίξε μια ματιά”! Δεν θα του δώσει τίποτα.
Και το Ίντερνετ είναι το ίδιο πράγμα, σε πολύ μεγαλύτερη κλίμακα. Αν δεν ξέρεις τι ψάχνεις, αν δεν έχεις κατανόηση του ουσιώδους, με την προϋπόθεση βέβαια ότι είσαι έτοιμος να αναθεωρήσεις αν τα πράγματα φαίνεται να παίρνουν λάθος δρόμο, αν δεν τα έχεις αυτά, τότε η εξερεύνηση του διαδικτύου γίνεται μια τυχαία συλλογή ψευδοδεδομένων (factoids) που δεν σημαίνουν τίποτα.
Συνεπώς, για να έχει νόημα η χρήση των σύγχρονων τεχνολογιών –του ίντερνετ, των συστημάτων επικοινωνίας, των γραφικών κλπ.– θα πρέπει να υπάρχει υπόβαθρο ενός καλά σχεδιασμένου βασικού κατευθυντήριου μηχανισμού. Διαφορετικά, αντί να είναι ωφέλιμη μπορεί να αποβεί επιζήμια.
Αίφνης, η τυχαία αναζήτηση στο διαδίκτυο καταλήγει σε συλλογή ανοήτων –ψευδοδεδομένα από δω κι από κει, κάποιος που τα στηρίζει– και ξαφνικά καταλήγεις σε μια αποσπασματική εικόνα που μπορεί να βασίζεται σε κάποια αληθινά γεγονότα, δεν έχει όμως σχέση με την πραγματικότητα. Πρέπει να ξέρεις πώς να αξιολογείς, να ερμηνεύεις, να κατανοείς.
Πάρε για παράδειγμα τη βιολογία. Το πρόσωπο που παίρνει το Νόμπελ στη Βιολογία δεν είναι αυτός που διάβασε τις περισσότερες δημοσιεύσεις και πήρε τις περισσότερες σημειώσεις, αλλά αυτός που ήξερε τι έψαχνε να βρει. Η καλλιέργεια της ικανότητας να αναζητάς το ουσιώδες και να είσαι πάντα έτοιμος να επανεξετάσεις τις κατευθύνσεις σου, αυτός είναι και θα είναι ο ρόλος της εκπαίδευσης, είτε χρησιμοποιεί κομπιούτερ ή χαρτί και μολύβι ή βιβλία.
Κόστος ή επένδυση
Γίνεται συζήτηση για το κατά πόσο η εκπαίδευση είναι μια ικανοποιητική επένδυση, για το αν παράγει ανθρώπινο κεφάλαιο που μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την οικονομική ανάπτυξη κλπ. Είναι, νομίζω, ένας πολύ παράξενος, διαστροφικός τρόπος διατύπωσης του ερωτήματος. Θέλουμε μια κοινωνία ελεύθερων, ανεξάρτητων, δημιουργικών ατόμων που να είναι σε θέση να εκτιμήσουν και να αξιοποιήσουν τα πολιτισμικά επιτεύγματα του παρελθόντος; ή θέλουμε ανθρώπους που θα αυξήσουν απλά το ΑΕΠ; Σαφώς και δεν είναι το ίδιο πράγμα!
Η εκπαίδευση για την οποία μίλησαν ο Μπέρτραντ Ράσελ, ο Τζων Ντιούι και άλλοι, είναι από μόνη της μία αξία. Η όποια επίδρασή της στην κοινωνία παράγει αξία επειδή βοηθά στη δημιουργία καλύτερων ανθρώπων. Αυτός θα πρέπει να είναι εξάλλου ο ρόλος ενός εκπαιδευτικού συστήματος.
Αν θέλεις πάλι να το δεις από τη μεριά κόστους-οφέλους, από πού προήλθαν οι νέες τεχνολογίες για τις οποίες μιλήσαμε πριν λίγο; Πράγματι, μεγάλο μέρος τους αναπτύχθηκε στο σημείο που βρισκόμαστε τώρα… Στον κάτω όροφο υπήρχε στα 1950 το κεντρικό εργαστήριο, στο οποίο δούλεψα κι εγώ ο ίδιος, που ήταν γεμάτο από επιστήμονες, μηχανικούς, φιλόσοφους οι οποίοι ανέπτυσσαν το βασικό χαρακτήρα αλλά και τα κύρια εργαλεία της τεχνολογίας που σήμερα μοιραζόμαστε.
Τα κομπιούτερ και το διαδίκτυο π.χ. ήταν σε μεγάλο βαθμό δημοσίως διαθέσιμα για δεκαετίες εξαιτίας τέτοιων εργαστηρίων, όπου άνθρωποι εξερευνούσαν νέες δυνατότητες που μέχρι εκείνο τον καιρό υπήρχαν μόνο στη φαντασία, κάποιες από τις ιδέες απέτυχαν, αυτές που πέτυχαν εξελίχθηκαν τελικά στα εργαλεία που οι άνθρωποι χρησιμοποιούν. Αυτός είναι ο τρόπος που εξελίσσεται η επιστήμη, που εξελίσσεται γενικά ο πολιτισμός.
Οι κλασσικοί καλλιτέχνες για παράδειγμα προήλθαν από μια καλλιτεχνική παράδοση που αναπτύχθηκε σε βάθος χρόνου μέσα από μάστορες καλλιτέχνες και άλλους, στους ώμους των οποίων στηρίχθηκαν και έφτιαξαν θαυμάσια δημιουργήματα. Αυτό δεν έρχεται από το πουθενά! Αν δεν υπάρχει ένα ζωντανό πολιτιστικό, εκπαιδευτικό σύστημα που να ενθαρρύνει τη δημιουργική αναζήτηση, την ανεξαρτησία στη σκέψη, τη λαχτάρα για ξεπέρασμα των κατεστημένων ορίων, αν δεν τα έχεις αυτά, δεν θα φτάσεις στη τεχνολογία που θα οδηγήσει σε οικονομικά οφέλη. Συνεπώς, δε νομίζω ότι μπορούν να είναι ο κύριος στόχος ενός πολιτιστικού εμπλουτισμού και φυσικά της εκπαίδευσης η οποία αποτελεί μέρος του.
Εξετάσεις και αυτονομία
Υπάρχει, ιδιαίτερα στην τρέχουσα περίοδο, μια κλιμακούμενη εξετασιοκεντρική διαμόρφωση της εκπαίδευσης, από τις μικρές ηλικίες. Η εξέταση μπορεί να αποβεί χρήσιμη και για τον εξεταζόμενο –να δω τι ξέρω, που βρίσκομαι, τι έχω και τι δεν έχω πετύχει– και για τους εκπαιδευτές -τι να αλλάξω, να βελτιώσω στην εκπαιδευτική διαδικασία. Πέρα όμως από αυτό, δε έχει να προσφέρει και πολλά πράγματα.
Για πολλά χρόνια τώρα, έχω χρηματίσει προσωπικά σε επιτροπές εισαγωγής μεταπτυχιακών. Ασφαλώς και δίνουμε κάποια σημασία στα αποτελέσματα εξετάσεων, αλλά όχι ιδιαίτερη. Μπορεί κάποιος να τα πάει περίφημα στα τεστ, αλλά να μην κατανοεί και πολλά. Όλοι μας έχουμε περάσει από σχολεία, κολέγια, πανεπιστήμια και ξέρουμε περί τίνος πρόκειται. Έχεις ένα μάθημα που δε σε ενδιαφέρει ιδιαίτερα αλλά υπάρχει η απαίτηση να περάσεις τα τεστ, μελετάς σκληρά για το τεστ και αριστεύεις στις εξετάσεις. Δυο βδομάδες αργότερα, ξεχνάς ποιο ήταν το θέμα! Όλοι έχουμε σίγουρα τέτοιες εμπειρίες. Εγώ πάντως είχα! Μπορεί να είναι χρήσιμος ως μηχανισμός, αρκεί να συνεισφέρει στις εποικοδομητικές επιδιώξεις της εκπαίδευσης. Αν είναι μόνο μια σειρά από εμπόδια που πρέπει να περάσεις, τότε όχι μόνο θα είναι άνευ σημασίας αλλά και ενδεχομένως να σε απομακρύνει από αυτά που θα ήθελες να κάνεις.
Το βλέπω αυτό τακτικά όταν μιλώ σε δασκάλους. Μερικές βδομάδες πριν, έτυχε να μιλήσω σε μια ομάδα που είχε αρκετούς δασκάλους. Μία από αυτούς ήταν δασκάλα της Στ’ – παιδιά 10-12 χρονώ. Ήρθε να μου μιλήσει στο τέλος και, καθώς είχα ήδη θίξει το θέμα, μου είπε για μια εμπειρία της. Στο τέλος του μαθήματος την πλησίασε μια μαθητριούλα και της δήλωσε ότι ενδιαφέρεται ιδιαίτερα για ένα από τα θέματα που προέκυψαν στο μάθημα. Θα μπορούσε η δασκάλα να της δώσει ιδέες για το πώς θα μπορούσε να το μελετήσει; Κι η δασκάλα ήταν αναγκασμένη να της πει: “Με συγχωρείς αλλά δε μπορείς να κάνεις κάτι τέτοιο. Πρέπει να μελετήσεις για να περάσεις τις γενικές εξετάσεις. Αυτές θα ορίσουν το μέλλον σου.” “Και,” πράγμα που δεν το είπε αλλά εννοείται, “το δικό μου μέλλον, το αν θα με προσλάβουν του χρόνου.”
Έτσι ακριβώς δημιουργείται η κατάσταση όπου τα παιδιά αγωνίζονται μετ’ εμποδίων, όχι όμως για να μάθουν, να κατανοήσουν και να εξερευνήσουν. Σε πολύ καλύτερη θέση θα ήταν το κοριτσάκι αν της δίνονταν η ευκαιρία να ασχοληθεί με αυτό που την ενδιέφερε, κι ας μην τα πήγαινε τόσο καλά στα τεστ για πράγματα που δεν ενδιαφέρονταν ιδιαίτερα. Θα τα μάθαινε αργότερα, όταν θα προσαρμόζονταν στα ενδιαφέροντά της.
Δε λέω ότι οι εξετάσεις θα πρέπει να καταργηθούν, μπορούν να γίνουν ένα χρήσιμο εκπαιδευτικό εργαλείο, αλλά πάντα βοηθητικό, που μας βοηθά –εμάς, τους εκπαιδευτές και άλλους– να βελτιώσουμε αυτό που κάνουμε, να ξέρουμε που βρισκόμαστε. Μια επιτυχία στις εξετάσεις δε συγκρίνεται με τίποτα με τη δυνατότητα εξερεύνησης, αναζήτησης σε θέματα που μας ενεργοποιούν και μας συναρπάζουν. Είναι πολύ πιο σημαντικό από το να περνάς εξετάσεις. Κι αν ακολουθήσεις καριέρα στην εκπαίδευση, θα θυμάσαι πάντοτε τα πράγματα που ανακάλυψες.
Ένας παγκοσμίου φήμης φυσικός που δίδασκε εδώ στο ΜΙΤ, όταν τον ρωτούσαν οι φοιτητές του “Τι ύλη θα καλύψουμε αυτό το εξάμηνο;” απαντούσε: “Σημασία δεν έχει τι θα καλύψουμε, αλλά τι θα ανακαλύψετε”! Κι αυτό είναι το σωστό. Η διδασκαλία πρέπει να εμπνέει τους μαθητές να ανακαλύπτουν μόνοι τους. Να επανεξετάζουν κάτι με το οποίο δεν συμφωνούν. Να ψάχνουν για εναλλακτικές εάν νομίζουν πως υπάρχουν καλύτερες. Να μελετούν τα μεγάλα επιτεύγματα του παρελθόντος και να εμπεδώνουν επειδή οι ίδιοι τα βρίσκουν ενδιαφέροντα. Αν η διδασκαλία γίνεται με αυτό τον τρόπο, τότε θα υπάρχει πραγματικό όφελος για τους μαθητές, και όχι μόνο θα θυμούνται τι διδάχτηκαν αλλά και θα μπορούν να το χρησιμοποιήσουν ως βάση για να μαθαίνουν από μόνοι τους.
Για μια φορά ακόμα, η εκπαίδευση στοχεύει στο να βοηθήσει τον μαθητή να φτάσει στο σημείο όπου θα αρχίσει να μαθαίνει μόνος του. Επειδή αυτό ακριβώς θα κάνεις στη ζωή σου. Δεν θα αποδέχεσαι και θα επαναλαμβάνεις απλά αυτά που σου μετέφεραν κάποιοι τρίτοι!
Η συμμετοχή του Νόαμ Τσόμσκι στη συζήτηση “Μάθηση Δίχως Σύνορα”, με τίτλο “Ο Σκοπός της Εκπαίδευσης” – The Purpose of Education.
πηγή: το μπλογκ της Τίνας Νάντσου Πειράματα Φυσικής με απλά υλικά
❦
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου