Λογοτεχνία γ΄ λυκείου (7) - Το σονέτο

 

Ο Λορέντζος Μαβίλης (1860-1912) θεωρείται ο μεγαλύτερος σονετογράφος της Ελλάδας. Σκοτώθηκε στους Βαλκανικούς Πολέμους. (πηγή: Βικιπαίδεια)

Πολλές πληροφορίες για το σονέτο δίνει το σχετικό άρθρο του Λεξικού Λογοτεχνικών Όρων και η σελίδα των Ψηφίδων για την Ελληνική Γλώσσα. Εδώ σημειώνονται μερικά βασικά χαρακτηριστικά του:

1. Μορφή και Στίχοι

• Το σονέτο αποτελείται από 14 στίχους.
• Συνήθως χωρίζεται σε δύο τετράστιχες και δύο τρίστιχες στροφές.

2. Μέτρο: συνήθως χρησιμοποιείται ιαμβικός στίχος στην ελληνική ποίηση.

3. Έχει ομοιοκαταληξία.

 

♦

 

Λόπε δε Βέγα (1562-1635), Σονέτο της στιγμής

[Lope de Vega, Soneto de repente, μτφρ. Κ.Κουτσουρέλης]

            Ένα σονέτο μού ζητούν να φτιάξω
   (έργο πιο ζόρικο δεν μου 'χει λάχει),
   και στίχους δεκατέσσερις, λέει, να 'χει:
   νά κιόλας τρεις, χωρίς πολύ να ψάξω.

            Μια ρίμα δεν χρειάστηκε ν' αλλάξω
   και φτάνω στα μισά του δρόμου εν τάχει·
   σχεδόν θα 'χω κερδίσει πια τη μάχη,
   τις πρώτες δυο στροφές αν ξεπετάξω.

   Στο πρώτο από τα τρίστιχα ζυγώνω
   και είναι φανερό πως προοδεύω
   αφού μ' αυτόν το στίχο το τελειώνω.

   Στο δεύτερο πια μπαίνω και πιστεύω
   πως στίχους δεκατρείς ολοκληρώνω.
   Μέτρα κι αυτόν εδώ -και ξεμπερδεύω.

 

Ερωτήσεις κατανόησης:

1. Να μελετήσετε το ποίημα και να εντοπίσετε τα κύρια χαρακτηριστικά του σονέτου.

2. Ποιος ο στόχος του ποιητικού υποκειμένου και ποια η διάθεσή του; Να στηρίξετε την απάντησή σας σε κατάλληλα στοιχεία του ποιήματος.

 

Σχολιασμός:

Θέμα/στόχος: το ποιητικό υποκείμενο καταγράφει τις σκέψεις του για τη διαδικασία σύνθεσης ενός σονέτου. Καταγράφοντας, ουσιαστικά, συνθέτει το ποίημα.

Διάθεση: φαίνεται να ξεκινά προβληματισμένος (παρένθεση, 2ος στίχος). Με ένα σχήμα λιτότητας (4ος στ. «χωρίς πολύ…») δηλώνει ότι προχωρά γρήγορα, ενώ στους στίχους 6 και 7 με δύο μεταφορές δηλώνει την πρόοδό του. Μεταφορές υπάρχουν, επίσης, στην αρχή της 3ης και 4ης στροφής. Τα σχήματα λόγου τονίζουν την ανάλαφρη και χιουμοριστική του διάθεση, παρά τον αρχικό του δισταγμό. Τελικά, η σύνθεση ενός ποιήματος δεν είναι και τόσο δύσκολη!

 

♦

 

Νίκος Γεωργόπουλος, Σονέτο του κυνηγημένου
από το βιβλίο Δεμένα Σήματα, εκδ. ΑΩ, 2019 (το ποίημα αντλήθηκε από το θέμα 30162 της Τρἀπεζας Θεμάτων)

 

Πίσω φωτιά, χαλάσματα και τρόμος
μπόχα θανάτου γύρω τους καμένα
κυνηγημένους γέμισε ο δρόμος
χάσκουνε σώματα παρατημένα.

Οι μωρομάνες μπρος και πίσω γέροι
οι άντρες να προσέχουν τα πλευρά τους
συρματοπλέγματα ματώσανε το χέρι
του αγοριού που ξέφυγε μπροστά τους.

Μαζί του ο αέρας φέρνει τους πνιγμένους
π’ ουρλιάζουνε σαν χάνονται στο κύμα
κι άλλους πολλούς στα γρήγορα θαμμένους

μ’ ένα σημάδι αντίδωρο στο μνήμα,
κι η μυρωδιά του φόβου στους διωγμένους
με αγρίμια κι ερημιά σε κάθε βήμα.

 

Ερωτήσεις κατανόησης:
1. Το ποίημα είναι σονέτο. Εντοπίστε τα στοιχεία της ποιητικής μορφής.
2. α΄ στροφή: ποια τα χαρακτηριστικά του τόπου που άφησαν οι κυνηγημένοι;
3. β΄ στροφή: πώς παρουσιάζονται οι κυνηγημένοι;
4. γ΄ & δ΄ στροφή: ποιοι ακολουθούν τους κυνηγημένους;

 

Σχολιασμός

1η στροφή: οι κυνηγημένοι του ποιήματος φεύγουν από ένα σκηνικό πολέμου (εικόνες οπτικές και οσφρητικές: ερείπια, φωτιά, άταφοι νεκροί, μπόχα θανάτου). Πρόκειται για πρόσφυγες.

2η στροφή: ο άμαχος πληθυσμός βρίσκεται στη μέση (στ.1) και οι άντρες τριγύρω για προστασία (εικόνα, στ.2). Σε μια άλλη εικόνα ένα παιδί πληγώνεται από το συρματόπλεγμα, ενώ προσπαθεί να περάσει (ή να παίξει;).

3η και 4η στροφή: οι πρόσφυγες μεταφέρουν μαζί τους όσα δεν μπορούν να ξεχάσουν. Με εικόνες οπτικές και ακουστικές αναφέρονται εκείνοι που χάθηκαν στην πορεία (Μαζί του ο αέρας φέρνει τους πνιγμένους / … κι άλλους πολλούς στα γρήγορα θαμμένους) και δηλώνεται ο φόβος (στ.13-14, οσφρητική εικόνα) για τους κινδύνους που εγκυμονεί η πρωτόγνωρη και τραγική τους κατάσταση.

 

Ποιες σκέψεις και συναισθήματα σου δημιουργεί η ανάγνωση του κειμένου;

Σχόλιο: σε ερωτήσεις αυτού του τύπου μπορούμε να ξεκινήσουμε από τις σκέψεις και να αναφερθούμε αρχικά στο θέμα του κειμένου. Μετά, μπορούμε να επεκταθούμε σε αντίστοιχα κοινωνικά φαινόμενα ή/και ιστορικά γεγονότα και στις καταστάσεις που προκύπτουν ή προέκυψαν από αυτά. Τα σχόλια για τα συναισθήματα καλό είναι να ακολουθήσουν, γιατί είναι ευκολότερο να καταγράψουμε συναισθήματα, αφού έχουμε επεξεργαστεί κάποιες σκέψεις πάνω στο θέμα του ποιήματος.

 

Παράδειγμα:

σκέψεις: το ποίημα επικεντρώνεται στις εμπειρίες μιας ομάδας προσώπων που εγκαταλείπουν βίαια (κυνηγημένους γέμισε ο δρόμος) τον τόπο τους. Πρόκειται μάλλον για πρόσφυγες, που υποχρεώνονται να εκπατριστούν λόγω του πολέμου (Πίσω φωτιά, χαλάσματα και τρόμος / μπόχα θανάτου … / χάσκουνε σώματα παρατημένα.). Τέτοιες δυσάρεστες καταστάσεις συνέβαιναν στο παρελθόν και δυστυχώς εξακολουθούν να συμβαίνουν και σήμερα σε όσα μέρη του πλανήτη επικρατούν ακραίες συνθήκες λόγω πολεμικών επιχειρήσεων (π.χ. Συρία, Παλαιστίνη). Ανάλογες συνθήκες είχε ζήσει και η Ελλάδα μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή, όταν ενάμιση περίπου εκατομμύριο χριστιανοί αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τις εστίες τους στη Μικρασία και στη Θράκη και να φτιάξουν νέα ζωή στην Ελλάδα (τον αντίθετο δρόμο ακολούθησαν μουσουλμάνοι που κατοικούσαν στα ελληνικά εδάφη, οι οποίοι ήταν πολύ λιγότεροι). Ο εκτοπισμός των προσφύγων, πέρα από τις τρομερές δυσκολίες και τα βάσανα που είχαν οι ίδιοι οι πρόσφυγες, δημιούργησε ζητήματα που έπρεπε επειγόντως να αντιμετωπιστούν από τη χώρα υποδοχής (όπως συμβαίνει και σήμερα, άλλωστε): την ανάγκη στέγασης, διατροφής, εκπαίδευσης και επαγγελματικής αποκατάστασης, για να αναφέρουμε τα σπουδαιότερα.

συναισθήματα: η ανάγνωση του ποιήματος προκαλεί εύλογα λύπη και μελαγχολία για τις καταστάσεις αυτές, που συνέβαιναν, συμβαίνουν και θα συνεχίζουν δυστυχώς να συμβαίνουν. Κάθε άνθρωπος δεν μπορεί παρά να νιώσει απελπισία για όσους υποχρεώνονται να δώσουν μάχη για επιβίωση, έχοντας μπροστά τους ένα εξαιρετικά αβέβαιο μέλλον. Ιδίως εκείνοι που μένουν στον τόπο των συγκρούσεων -και κυρίως η νέα γενιά- πιθανότατα θα αντιμετωπίσουν φτώχεια, ανασφάλεια και θα βιώσουν κοινωνικές συγκρούσεις. Με ιδιαίτερη στεναχώρια παρατηρεί κανείς την αιφνίδια αλλαγή της μοίρας για κάποιους ανθρώπους και αισθάνεται πόσο άδικο είναι να μην έχουν όλοι ίσες ευκαιρίες στη ζωή. Κάποιες φορές δίκαιη οργή πλημμυρίζει όσους βλέπουν ότι οι ισχυροί του κόσμου επιλέγουν για την εξυπηρέτηση των συμφερόντων τους την οδό των συγκρούσεων, η οποία δημιουργεί γενιές δυστυχισμένων ανθρώπων.

 

❦