Αναξαγόρας και Σωκράτης

πηγή: Βικιπαίδεια

Η ψευδής αυγή της επιστήμης

Κύμα ενθουσιασμού ξέσπασε στην Αθήνα όταν στο κτήμα του Περικλή βρέθηκε ένα κριάρι με ένα μοναδικό κέρατο καταμεσής του μετώπου του. Ήταν οιωνός; Και αν ναι, τι σήμαινε; Το κριάρι θανατώθηκε και έφεραν το κεφάλι του στον Περικλή, ο οποίος φώναξε τον μάντη Λάμπωνα και τον μέντορά του στη φιλοσοφία Αναξαγόρα. Ο Λάμπωνας μελέτησε το κεφάλι και δήλωσε ότι ήταν προφητικό σημάδι. Το ερμήνευσε ως προμήνυμα ότι ο Περικλής, ο οποίος δεχόταν τότε ισχυρή αντιπολίτευση από μία αριστοκρατική πολιτική παράταξη, θα υπερνικούσε τους αντιπάλους του· το μοναδικό κέρατο σήμαινε ότι ο Περικλής θα γινόταν ο μοναδικός πολιτικός ηγέτης της Αθήνας. Ο ορθολογιστής Αναξαγόρας όμως διέταξε να ανοίξουν το κρανίο στα δύο. Ο εγκέφαλος του κριαριού, όπως αποδείχθηκε, δεν είχε αναπτυχθεί φυσιολογικά, αλλά ήταν δύσμορφος: είχε συρρικνωθεί στο σημείο που ξεκινούσε η ρίζα του κέρατου. Αυτή ήταν μια σαφής εξήγηση της παραμόρφωσης μέσω της φυσιολογίας.

Όπως μας δείχνει η ιστορία, η διάνοια του Αναξαγόρα πήγαζε από την αποφασιστικότητά του να βρει φυσικές και όχι θρησκευτικές εξηγήσεις για τα φυσικά φαινόμενα. Το ίδιο έκανε και για φαινόμενα όπως οι εκλείψεις, οι μετεωρίτες, τα ουράνια τόξα και οι σεισμοί. Η φήμη του απλώθηκε εντυπωσιακά όταν ένας μετεωρίτης προσγειώθηκε στη βόρεια Ελλάδα το 467 π.Χ. Αποδείχτηκε πως δεν ήταν τίποτα παραπάνω από ένα κομμάτι φλεγόμενου βράχου, όπως είχε προβλέψει ο Αναξαγόρας.

Γεννημένος γύρω στο 500 π.Χ., ο Αναξαγόρας ταξίδεψε από τις Κλαζομενές στην Αθήνα, όταν ήταν είκοσι ετών περίπου, όπου έγινε στενός φίλος και μέντορας του Περικλή. Κατά τη δεκαετία του 450 π.Χ., ήταν ο πιο διακεκριμένος φιλόσοφος στην Αθήνα. Οι ιδέες του ήταν τολμηρές και οξυδερκείς για την εποχή του. Ο ίδιος ο ήλιος, παραδοσιακά αντικείμενο σεβασμού για τους Έλληνες, δεν ήταν τίποτε παραπάνω, όπως δήλωνε, από μία μάζα φλεγόμενου λίθου. Ο Αναξαγόρας, δουλεύοντας πάνω σε καινοτόμες ιδέες σχετικά με την προοπτική και κάνοντας αστρονομικές μετρήσεις -ήταν διάσημος, μεταξύ άλλων, και ως εφευρέτης του ηλιακού ρολογιού-, υπολόγιζε ότι το μέγεθος του ήλιου ήταν λίγο μεγαλύτερο από ολόκληρη την Πελοπόννησο. Επίσης, πρότεινε, ορθά όπως μπορούμε να διαπιστώσουμε σήμερα, ότι η Σελήνη δεν είναι αυτόφωτο σώμα αλλά αντανακλά το φως του ήλιου.

Για τον μέσο Έλληνα όμως που λάτρευε τον Ήλιο και τη Σελήνη σαν θεότητες οι θεωρίες του Αναξαγόρα ήταν επικίνδυνες. Οι Έλληνες, όπως λ.χ. ο Σωκράτης, προσεύχονταν τακτικά κατά τα διαλείμματα της μέρας στον θεό Ήλιο. Η άρνηση της θεϊκής ιδιότητας του ήλιου ή άλλων θεοτήτων ενείχε τον κίνδυνο να προκαλέσει την οργή των θεών και να επιφέρει την τιμωρία ολόκληρης της κοινότητας. Λέγεται ότι ο Αναξαγόρας κατηγορήθηκε για ασέβεια και, μολονότι ο Περικλής μίλησε εκ μέρους του στη δίκη, αναγκάστηκε να επιστρέψει στην Ιωνία για τη δική του ασφάλεια. Αυτό πιθανόν συνέβη στις αρχές της δεκαετίας του 430 π.Χ., όταν ο Περικλής δεχόταν πολιτικές πιέσεις απ’ όλες τις πλευρές και επομένως δεν μπορούσε να εξασφαλίσει την προστασία του φίλου και μέντορά του, όπως θα συνέβαινε παλαιότερα.

Ο Αρχέλαος ήταν ένας από τους μαθητές του Αναξαγόρα, οπότε πιθανόν έφερε σε επαφή τον νεαρό του φίλο τόσο με τις ερμηνείες του όσο και με τον ίδιο τον σημαντικό φιλόσοφο, χωρίς αμφιβολία. Ο Πλάτωνας μας λέει ότι ο Σωκράτης στην αρχή γοητεύτηκε από τις τολμηρές ορθολογικές εξηγήσεις του Αναξαγόρα πάνω στα φυσικά φαινόμενα, οι οποίες θα πρέπει να ήταν πολύ διαφορετικές από τις αφηρημένες έννοιες για τον κόσμο του Μέλισσου και άλλων φιλοσόφων. Κάτι άλλο όμως θα πρέπει να άσκησε επίδραση στον νεαρό Σωκράτη, όταν προσέγγισε τον Αναξαγόρα. Ο ηλικιωμένος φιλόσοφος ήταν γνωστός για τη ρήση του ότι τα πλούτη και η δύναμη δεν κάνουν τον άνθρωπο ευτυχισμένο -παρόλο που, όπως πρόσθετε, δεν θα τον εξέπληττε εάν στους περισσότερους ανθρώπους «έδινε την εντύπωση του εκκεντρικού». Είναι ένα μάθημα το οποίο Σωκράτης φαίνεται να έλαβε σοβαρά υπόψη. Τέθηκε ενάντια στην απόκτηση πλούτου και ισχύος, ενώ η αρχαία λέξη για τον «εκκεντρικό», ο άτοπος, του αποδιδόταν συχνά στην κατοπινή ζωή του.

Είναι επίσης προφανές από ένα σχόλιο στις Νεφέλες του Αριστοφάνη ότι ο Σωκράτης ταυτιζόταν με στοχαστές που αρνούνταν την αποδεκτή πραγματικότητα για τους θεούς. Σημαντικότερος από αυτούς ήταν ο περιβόητος άθεος Διαγόρας ο Μήλιος, ο οποίος διατεινόταν ότι οι θεοί ήταν φανταστικά πλάσματα που δημιούργησαν οι άνθρωποι για να εξηγήσουν τα τρομακτικά φυσικά φαινόμενα, όπως ο κεραυνός και η αστραπή. Ο Σωκράτης ωστόσο ενθουσιάστηκε ιδιαίτερα όταν άκουσε τη θεωρία που πρότεινε ο Αναξαγόρας ότι το σύμπαν δημιουργήθηκε από έναν πρωταρχικό Νου. Ήλπισε ότι αυτή ήταν μια νέα αφετηρία για τη φιλοσοφική σκέψη, που θα οδηγούσε σε αποκαλύψεις για τον πραγματικό σκοπό της ύπαρξης του ανθρώπου. Επιθυμώντας διακαώς να μάθει πως ήταν διατυπωμένο το επιχείρημα, πήγε στον χώρο της Αγοράς όπου πουλούσαν βιβλία και αγόρασε το σύγγραμμα του Αναξαγόρα. Ο πολύτιμος πάπυρος του κόστισε μία δραχμή, ποσό που ισοδυναμούσε με το μεροκάματο ενός εργάτη· μόνο ένας νέος Αθηναίος καλής οικονομικής επιφάνειας θα μπορούσε να το διαθέσει.

Ο νεαρός Σωκράτης, ξετυλίγοντας τον πάπυρο με ανυπομονησία και μεγάλες προσδοκίες, όπως μπορούμε να φανταστούμε, απογοητεύτηκε έντονα από το περιεχόμενό του. Ανακάλυψε ότι για τον Αναξαγόρα ο Νους δεν ήταν τίποτε παραπάνω από ένα όνομα που αποδίδεται στην αιτία των μηχανιστικών αρχών, από τις οποίες δημιουργήθηκε και διέπεται ο κόσμος. Η θεωρία δεν έλεγε τίποτα σχετικά με τον λόγο για τον οποίο ο κόσμος πρέπει να είναι δομημένος όπως είναι ή γιατί είναι καλύτερο που τα πράγματα έχουν όπως έχουν και όχι διαφορετικά. Όπως και με την προηγούμενη εμπειρία του από τον Μέλισσο, ο Σωκράτης γνώρισε μία φιλοσοφική θεωρία που φαινόταν πολλά υποσχόμενη, η οποία όμως τελικά δεν είχε τίποτα να πει σχετικά με τα ερωτήματα που γι’ αυτόν είχαν την πιο μεγάλη σημασία και το πιο έντονο ενδιαφέρον: πώς οι άνθρωποι θα πρέπει να κατευθύνουν καλύτερα τη ζωή τους.

Armand D' Angour, Ερωτευμένος Σωκράτης, Η γέννηση ενός φιλοσόφου, εκδ. Ψυχογιός, Αθήνα 2020, σελ.112-115

 

♦