Ένα νεοελληνικό παραμύθι για την κλοπή της φωτιάς από τους ανθρώπους (μελέτη του Ι.Θ. Κακριδή)

Ο Προμηθέας φέρνει τη φωτιά στους ανθρώπους (πίνακας του Heinrich Füger, 1751–1818). Πηγή: Βικιπαίδεια

  

Ναρθηκοπλήρωτον θηρῶμαι πυρὸς πηγὴν κλοπαίαν

Κάποια φορά, τα παλιά τα χρόνια οι άνθρωποι ξέχασαν το Θεό· έτρωγαν, έπιναν, διασκέδαζαν, και Θεό δεν λογάριαζαν. Για να τους τιμωρήσει κι’ αυτός, τους πήρε τη φωτιά. Σηκώθηκαν το πρωί οι άνθρωποι, παίρνουν ν’ ανάψουν τη φωτιά, τίποτε. Εκεί που φώναζαν κι’ έκλαιγαν, είδαν σ’ ένα σταυροδρόμι έναν άγγελο, που πουλούσε φωτιά. Πήγα ν’ αγοράσουν. Πόσο κάνει αυτό το κομμάτι; ρωτούσαν. Το ένα σου το χέρι. Πόσο κάνει τ’ άλλο; Τα δυο σου μάτια. Κι’ έτσι κανένας δεν μπορούσε ν’ αγοράσει.

Πηγαίνει και μια γριά μ’ ένα κούφιο μπαστούνι, που το ’χε γεμίσει με ίσκα. Πόσο κάνει αυτό το κομμάτι; ρωτούσε τον άγγελο κι’ άγγιζε με το μπαστούνι ένα κάρβουνο. Το ένα σου το χέρι, γιαγιά. Πόσο κάνει τ’ άλλο; Τα δύο σου μάτια.

Πόσο κάνει τούτο, πόσο κάνει εκείνο -άναψε η ίσκα. Παίρνει τη φωτιά η γριά, την πηγαίνει στους ανθρώπους κι’ άναψαν όλοι. -Θε μου, είπε ο άγγελος, μόκλεψαν τη φωτιά. -Αφού μπόρεσαν να γελάσουν και μένα, είπε ο Θεός, ας τους να γλεντάνε.

Η καταγωγή του παραμυθιού δεν είναι σίγουρη. Ο καθηγητής φιλολογίας κ. Χριστόφορος Μ. Μηλιώνης, που είχε την καλοσύνη να το καταγράψει στα 1957 και να μου παραχωρήσει τη δημοσίευσή του, το είχε ακούσει από τη μητέρα του, η ίδια δεν μπορούσε όμως να θυμηθεί αν της το είχαν διηγηθεί στο Δολό του Πωγωνίου, όπου γεννήθηκε, ή στην Κωνσταντινούπολη, όπου είχε περάσει τα παιδικά της χρόνια.

Το παραμύθι αυτό θυμίζει έντονα τον αρχαιοελληνικό μύθο του Προμηθέα. Το κύριο θέμα είναι κοινό: η κλοπή της φωτιάς από το Θεό. Στον νάρθηκα του Προμηθέα αντιστοιχεί απόλυτα το κούφιο μπαστούνι της γριάς, που το είχε γεμίσει με ίσκα. Στο νεοελληνικό παραμύθι οι άνθρωποι, που ήξεραν τη φωτιά από πριν, τη στερούνται για τιμωρία, επειδή έπαψαν να λογαριάζουν το Θεό. Στο μύθο του Προμηθέα η πιο γνωστή παραλλαγή αναφέρει πώς ο Τιτάνας κλέβει τη φωτιά και τη χαρίζει στους ανθρώπους, που τη γνωρίζουν για πρώτη φορά¹. Η διαφορά είναι ασήμαντη. Αξίζει όμως να σημειωθεί πως και ο Ησίοδος, Ἔργα 47 εξξ. φαίνεται να πιστεύει πως οι άνθρωποι ήξεραν τη φωτιά από πριν και πως ο Προμηθέας τους την ξαναδίνει κλέβοντάς την από το Δία, που τους την είχε αφαιρέσει, για να τον εκδικηθεί, όταν εκείνος δοκίμασε να τον γελάσει στο ζήτημα της μοιρασιάς του κρέατος της θυσίας:

ἀλλὰ Ζεὺς ἔκρυψε², χολωσάμενος φρεσὶ ᾗσιν,
ὅττι μιν ἐξαπάτησε Προμηθεὺς ἀγκυλομήτης·
τοὔνεκ᾽ ἄρ᾽ ἀνθρώποισιν ἐμήσατο κήδεα λυγρά,
κρύψε δὲ πῦρ· τὸ μὲν αὖτις ἐὺς πάις Ἰαπετοῖο
ἔκλεψ᾽ ἀνθρώποισι Διὸς παρὰ μητιόεντος
ἐν κοίλῳ νάρθηκι...³

Πρβλ. και Βιργ. Γεωργ. 1, 121 (ignem removit) και Υγίν. Ἀστρον. 2, 15 (ignem eripuit)⁴.

Και οι διαφορές όμως ανάμεσα στον παλιό μύθο και στο νέο παραμύθι είναι σημαντικές: τον παλιό Τιτάνα τον έχει τώρα αντικαταστήσει η ανώνυμη γριά· η ανωνυμία των ηρώων είναι ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά του παραμυθιού. -Στο μύθο ο Δίας θέλει να εκδικηθεί τον Προμηθέα και ξεσπάει στους ανθρώπους, που ο Τιτάνας τους προστατεύει, ενώ στο παραμύθι ο Θεός τιμωρεί τους θνητούς για το δικό τους αμάρτημα, να μην τον σέβονται. -Και στον παλιό μύθο ο Δίας γελιέται, όταν του κλέβουν τη φωτιά (πρβλ. Ησίοδ. Θεογ. 565 εξ. μιν ἐξαπάτησεν... πάις Ἰαπετοῖο, Ἔργα 48 μιν ἐξαπάτησε Προμηθεύς…). Η απάτη όμως γίνεται από έναν σχεδόν ίσοθεο Τιτάνα· αντίθετα στο νέο παραμύθι είναι η πονηρή γριά που ξεγελάει τον άγγελο (και έμμεσα το Θεό τον ίδιο). Εδώ έχουμε το λαϊκό θέμα της εξαπάτησης μιας θεϊκιάς ύπαρξης από έναν θνητό: με την πανουργία των ανθρώπων δεν μπορεί να τα βγάλει πέρα ο Θεός με την απονήρευτη ακεραιότητά του⁶. Νεότερη επινόηση είναι και ο τρόπος που η γριά κατορθώνει να ξανακερδίσει τη φωτιά· για να μπορέσει να χρησιμοποιηθεί το καλάμι της με την ίσκα και να κλέψει έτσι τη φωτιά, ο παραμυθάς επινόησε την κάπως παράξενη ιστορία, ένας άγγελος να πουλάει φωτιά με τόσο βαριά για τους ανθρώπους ανταλλάγματα.

Η απόχτηση της φωτιάς, που ανήκει αρχικά στους Θεούς μόνο, (ή και το ξανακέρδισμά της) με δόλο είναι ένα θέμα γνωστό στους παραδόσεις πολλών πρωτόγονων λαών. Κατά κανόνα είναι ένα ζώο, προπαντός ένα πουλί, που από αγάπη στους ανθρώπους κλέβει τη θεϊκιά φωτιά⁷. Με τους κοσμογονικούς αυτούς μύθους το παραμύθι μας δεν έχει καμία σχέση· κι αν σε μερικούς από τους μύθους αυτούς παρουσιάζεται η γριά, ο ρόλος της είναι βασικά διαφορετικός από της γριάς του νεοελληνικού παραμυθιού⁸.

Ο κοινός τρόπος που κλέβεται η φωτιά, ο νάρθηκας, πλησιάζει το μύθο του Προμηθέα και το νεοελληνικό παραμύθι περισσότερο μεταξύ τους από ό,τι με τις ανάλογες ιστορίες των άλλων λαών. Επειδή όμως και οι διαφορές είναι μεγάλες, δεν είναι εύκολο να πιστοποιήσουμε μιαν άμεση σχέση ανάμεσα στον παλιό μύθο και στο νεότερο παραμύθι: ότι δηλαδή το παραμύθι είναι ένα κατάλοιπο του μύθου του Προμηθέα, διασωσμένο στην προφορική παράδοση ως τα σημερινά χρόνια· ή ότι -γιατί και στην περίπτωση αυτή θα είχαμε άμεση σχέση- ο μύθος του Τιτάνα για την αρπαγή της φωτιάς αναστήθηκε σε νεότερα χρόνια, από κάποιο δάσκαλο, να πούμε, που τον διηγήθηκε στα παιδιά του σχολείου, και έπειτα πέρασε στο λαό, κι’ αυτός τον μετασχημάτισε σε παραμύθι. Αν έγινε το τελευταίο, η αναβίωση θα πρέπει να επιχειρήθηκε σε χρόνους αρκετά πιο παλιούς, ώστε να δικαιολογιούνται οι πολλές αλλοιώσεις, που μέσα στο διάστημα αυτό προκάλεσε η προφορική λαϊκή παράδοση· αλλιώς, αν η αναβίωση είχε γίνει σε νεότερα χρόνια, είναι φυσικό να είχαν απομείνει περισσότερα στοιχεία από τον παλιό μύθο⁹.

Η κλοπή της φωτιάς δεν είναι, όσο ξέρω, θέμα συχνό στα νεοελληνικά παραμύθια. Γι’ αυτό, ώσπου να παρουσιαστούν τυχόν καινούργιες παραλλαγές, είμαστε υποχρεωμένοι να κρατηθούμε επιφυλαχτικοί και να μην αποκλείσουμε τη δυνατότητα το παραμύθι μας να επινοήθηκε εντελώς άσχετα από το μύθο του Προμηθέα.

Κακριδής, Ιωάννης Θ. Δύο Νεοελληνικά παραμύθια, Θεσσαλονίκη, Αριστοτέλειον Πανεπιστήμιον Θεσσαλονίκης, 1965.

(τηρήθηκε η ορθογραφία της πρωτότυπης δημοσίευσης, όχι όμως το πολυτονικό)

 

Σημειώσεις
1. Ιδές πρόχειρα Αισχ. Προμ. 109 εξξ. 252 εξ.
2. Δηλ. βίον ἀνθρώποισιν (42).
3. Στη Θεογονία 561 εξξ., όπου ο Ησίοδος ιστορεί τον ίδιο μύθο, φαίνεται πως ο Δίας αρνιέται αποξαρχής τη φωτιά στους θνητούς (562 οὐκ ἐδίδου πυρὸς μένος). Για τα προβλήματα που γεννούν οι δύο παράλληλες διηγήσεις στον Ησίοδο ιδές τώρα τον WALTER KRAUS, RE 45, 1957, 663, λ. Prometheus. Εκεί βρίσκει κανείς και την πιο παλιά σχετική βιβλιογραφία.
4. Άλλο ζήτημα, που δεν μας ενδιαφέρει εδώ, είναι αν η παραλλαγή αυτή είναι η πιο παλιά, όπως υποστηρίζει ο K. BAPP, ROSCHERS Myth. Lex, III 3050.
5. Τιμωρία θνητών για την ασέβειά τους προς το Θεό είναι θέμα πολύ συχνό και στην αρχαία παράδοση (Καινέας, Σαλμωνέας, Ιξίωνας κ.τ.λ.).
6. Συγγενικό είναι το συνηθισμένο «λαϊκό» θέμα της εξαπάτησης του διαβόλου από μια γυναίκα, που κατορθώνει να τον ξεπεράσει στην πονηριά.
7. Βιβλιογραφία στον WALTER KRAUS, ό.π. 693, 40 εξξ. Ειδική μελέτη για τους μύθους που σχετίζονται με την καταγωγή της φωτιάς έχει γράψει ο J. G. FRAZER Myth on thw origin of fire (1930). Χρησιμοποίησα τη γαλλική μετάφραση του βιβλίου (Mythes sur l’ origin du feu, 1931), που η κ. Ἀλκη Κυριακίδου-Νέστορος είχε την καλοσύνη να μου δανείσει. Ιδές ακόμα STITH THOMPSON, Motiv-Index of Folk-Literatur² A 1415.
8. Σε μύθους της Νέας Γουινέας σε γριά παίζει τον ρόλο του Θεού: αυτή κατέχει αποξαρχής τη φωτιά, και είναι ένα ζώο ή ένα αγόρι που της την κλέβουν. Ιδές J. G. FRAZER ό.π. (γαλλ. μετάφρ.) 38 εξξ. και 59 εξ. και εκδ. Ἀπολλοδώρου ΙΙ 329 εξ.
9. Όπως π.χ. στην παράδοση που άκουσε στην Ασίνη ο AXEL PERSON. Ιδές Ι. Θ. ΚΑΚΡΙΔΗ, Ελληνικά, Παράρτημα 4, Προσφορά εις Στίλπωνα Κυριακίδην, 1953, 282 εξξ.

 

 ❦