Ελένη Γλύκατζη-Αρβελέρ: "Βυζάντιο και Ισλάμ"

Παρακάτω μπορείτε να διαβάσετε τα κυριότερα σημεία της ομιλίας: 

2΄ "άπιστος" ο ένας για τον άλλον

3΄ Τα τρία ρεύματα του Ισλάμ

οι Βυζαντινοί μέχρι το 622 χρησιμοποιούσαν Άραβες ως μισθοφόρους. Στη συνέχεια, οι Άραβες απασχολούν το Βυζάντιο (ως Σαρακηνοί ή Αγαρηνοί) μέχρι τα τέλη του 11ου αι. Τη σκυτάλη παίρνουν οι Σελτζούκοι, που ιδρύουν το πρώτο Σουλτανάτο (της Ρουμ, δηλαδή Ρωμανίας) στη Μικρασία το 1081. Έχουν σχέσεις εχθρικές αλλά και συνεργασία με το Βυζάντιο. Οι Μογγόλοι στα μέσα του 13ου (περίπου 1245) κατεβαίνουν από τα εδάφη τους και καταλύουν το Σουλτανάτο της Ρουμ. Τότε όλα τα νομαδικά φύλα, που ζούσαν ανάμεσα στο Βυζάντιο και στους Σελτζούκους και οι Βυζαντινοί ονόμαζαν "οδοστάται" (που εμποδίζουν τις επικοινωνίες και συγκοινωνία), καταλαμβάνουν τη δυτική (βυζαντινή) Μικρασία. Είναι τα τουρκομανικά φύλα: Καραμάν, Αϊντίν κλπ. ανάμεσά τους και οι Οθωμανοί (3ο ρεύμα Ισλάμ).

 

9΄ Πώς φτάνουμε από την παγκοσμιότητα της Ρώμης και την οικουμενικότητα του Βυζαντίου στο 1453;

Ιουστινιανός: ο Κοσμάς Ινδικοπλεύστης έγραφε ότι η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία θα ζει για πάντα, γιατί πρώτη πίστεψε στον Χριστό και όλοι εμπορεύονται με το νόμισμά της. Έναν αιώνα μετά ο νεοφώτιστος Ιάκωβος έγραφε "ορώμεν την Ρωμανίαν ταπεινωθείσαν". Τι συνέβη; Οι μισθοφόροι Άραβες αρχίζουν να δουλεύουν για τον εαυτό τους και νικούν το Βυζάντιο στη μάχη του Γιαρμούκ. Οι Βυζαντινοί δεν ανησυχούν ιδιαιτέρως, γιατί θεωρούν το Ισλάμ ως άλλη μία αίρεση του Χριστιανισμού. Οι Άραβες όμως προχωρούν στις κατακτήσεις (Δαμασκός, Αρμενία, Αλεξάνδρεια) και δείχνουν ότι είναι ένας νέος κίνδυνος. Οι Ομμεϋάδες ιδρύουν το πρώτο χαλιφάτο στη Δαμασκό και είναι ανεξίθρησκοι (υπάρχουν ναοί που εξυπηρετούν και τους χριστιανούς και τους μουσουλμάνους). Ο άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός ήταν πρωθυπουργός του κράτους των Ομμεϋαδών.

Οι Άραβες φτιάχνουν στόλο με τους χριστιανούς της συριακής Τριπόλεως. Μέχρι τον 10ο αι. μοιράζονται με το Βυζάντιο τους φόρους της Κύπρου. Ελέγχουν νησιά του Αιγαίου και εγκαθίστανται σε περιοχές της θάλασσας του Μαρμαρά και πολιορκούν την Πόλη. Το 717 οι Βυζαντινοί έχουν το υγρόν πυρ και καταστρέφουν τον αραβικό στόλο. Όσα πλοία γλίτωσαν καταστράφηκαν επιστρέφοντας από έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας!

Οι Άραβες το 710 περνούν στην Ευρώπη και ιδρύουν το κράτος της Κόρδοβας. 732 Πουατιέ.

 

26΄ Εικονομαχία: οι Εικονομάχοι ονόμαζαν τους εικονολάτρες "σανιδόπιστους". Φαίνεται ότι υπήρχαν πολιτιστικές ανταλλαγές/επαφές με τους Άραβες, αφού οι ανατολικοί πληθυσμοί υιοθέτησαν εικονομαχικές αντιλήψεις.

1η επαφή: Κωνσταντίνος Ε΄ ο Κοπρώνυμος (υπήρχε η φήμη ότι λέρωσε την κολυμβήθρα, όταν βαφτίστηκε). Την εποχή του (770-775) οι Άραβες ζητούν βιβλία από την Πόλη και τους δίνουν τον Ευκλείδη και το Ελιξήριον (βιβλίο για τη μετατροπή μετάλλων σε άλλα μέταλλα). Έτσι ξεκινά η αλχημεία στους Άραβες.

2η μεταφράσεις: για τις ανάγκες της διοίκησης μεταφράζουν το "Όργανον" του Αριστοτέλη (μόνο αυτό αρχικά) και επιστημονικά κείμενα, αλλά όχι λογοτεχνία. Όταν ο Ιουστινιανός κλείνει τη Σχολή των Αθηνών, με τη δικαιολογία ότι ήταν ειδωλολατρική (τότε το όνομα "Έλλην" πήρε τη σημασία "ειδωλολάτρης"), οι δάσκαλοι καταφεύγουν στους Πέρσες και μεταφράζουν στα περσικά και στα συριακά αρχαία κείμενα. Αυτή ήταν η βάση πάνω στην οποία στηρίχτηκαν οι Άραβες αργότερα, για να δημιουργήσουν τη σχολή της Βαγδάτης. Όλοι σχεδόν οι μεταφραστές στα αραβικά ήταν χριστιανοί αραβόφωνοι.

827 οι Άραβες της Ανδαλουσίας επανασταστούν και επιτίθενται στην Αίγυπτο. Οι Φατιμίδες τους διώχνουν και εκείνοι κατακτούν την Κρήτη, που κρατούν μέχρι το 960, όταν τους έδιωξε ο Φωκάς. Στη διάρκεια της αραβικής κατάκτησης η Κρήτη εξισλαμίστηκε σχεδόν πλήρως, γι' αυτό ο Φωκάς έστειλε τον Νίκωνα τον Μετανοείτε (Λάκων) για να επαναφέρει στον Χριστιανισμό τους Κρητικούς. Οι Αραβοκρητικοί κάνουν τα μεγαλύτερα κούρσα στο Αιγαίο. (1ος στόλος Ομμεϋάδες, 2ος Κρητικοί). 3ος αραβικός στόλος: Άραβες της Ταρσού, που κατακτούν τη Θεσσαλονίκη (904).

39΄ 3η επαφή: ανταλλαγές αιχμαλώτων: έτσι μαθαίνουν για τον Λέοντα τον Μαθηματικό, αλλά ο Θεόφιλος δεν τον αφήνει και τον κάνει πρύτανη του πανεπιστημίου της Πόλης. Ανταλλαγές μεταξύ Βυζαντινών και Αράβων κάνει και ο Στέφανος ο Μαθηματικός. Όταν οι Άραβες κατακτούσαν, δεν κατέστρεφαν γενικά (π.χ. Αμόριο, Άγκυρα), αλλά μάζευαν τα βιβλία, για να κάνουν μεταφράσεις.

44΄ από τον ακριτικό κύκλο ποιημάτων φαίνονται οι επαφές Αράβων και χριστιανών: μεικτοί γάμοι, κοινά όργανα (ούτι, λαγούτο), κοινή διασκέδαση και ζωή.

46΄ Σελτζούκοι: οι Τούρκοι δεν έχουν τον πολιτισμό των Αράβων. Την εποχή που οι Σελτζούκοι κατακλύζουν την Μικρασία (1071 κεξ.), οι Νορμανδοί εισβάλλουν από τα δυτικά (το Φισκάρδο στην Κεφαλλονιά οφείλει το όνομά του στον Ροβέρτο Γυισκάρδο). Ο Μιχαήλ Παλαιολόγος πήγε στους Σελτζούκους και έγινε αρχηγός μεγάλου στρατιωτικού σώματος.

50΄ 1261 ανακατάληψη Πόλης: ο πρωθυπουργός του Βυζαντίου Σεναχερείμ (αρμενικής καταγωγής) γράφει "στο εξής μην ελπίζετε τίποτε καλό, τώρα που οι Βυζαντινοί πήραν την Πόλη" (δηλαδή δε θα νοιάζονται για την Ανατολή αλλά μόνο για τη Δύση). Τότε ο αετός του Βυζαντίου γίνεται δικέφαλος, κοιτάει και τη Δύση.

52΄ μετά την εισβολή των Μογγόλων καταρρέουν οι Σελτζούκοι και οι τουρκομάνοι κάνουν τα εμιράτα τους στη Μικρασία. Μένει μόνο η Φιλαδέλφεια. 1391 ο Βαγιαζήτ εκστρατεύει εναντίον της Φιλαδέλφειας και μαζί του είναι ο Μανουήλ Παλαιολόγος, που υπήρξε μεγάλος διανοούμενος και είχε γράψει διαλόγους με μουσουλμάνους. Ο πάπας Βενέδικτος 16ος έκανε διάλεξη που θεωρήθηκε αντιμουσουλμανική και έγιναν μεγάλες ταραχές που κόστισαν τη ζωή σε πολλούς χριστιανούς ιερωμένους. Στην πραγματικότητα ο πάπας απέδωσε έναν διάλογο του Μανουήλ, όπου γράφει τα χαρακτηριστικά των χριστιανών και των μουσουλμάνων.

62΄ 851 ο Κύριλλος (αδελφός του Μεθοδίου) πηγαίνει πρέσβης στους Άραβες και τους λέει ότι η σοφία έχει καταγωγή από τον τόπο του. Ένας αραβόφωνος Εβραίος της Κόρδοβας, την ίδια εποχή, γράφει ότι η λέξη "φιλόσοφος" και η λέξη "Έλλην" είναι ταυτόσημες. Οι Βυζαντινοί γράφουν ότι την περίοδο της Εικονομαχίας οι αυτοκράτορες ήταν "γνωσιμάχοι". Αυτά μέχρι τον Θεόφιλο, που ξανάνοιξε το πανεπιστήμιο της Πόλης. Στα μέσα του 11ου ο Ψελλός γράφει (αδημοσίευτο κείμενο) ότι η ημιμάθεια και η αμάθεια των Ελλήνων είναι αυτό για το οποίο μας ειρωνεύονται οι Άραβες, που είναι οι μόνοι πραγματικοί κληρονόμοι της αρχαίας σοφίας. Εμείς έχουμε γίνει γελοίοι, νομίζοντας ότι η βροχή δεν βγαίνει από τα σύννεφα, αλλά από ένα τρυπημένο κόσκινο του Θεού! Και ο Κύριλλος και ο Ψελλός είναι υπερβολικοί.

67΄ Βυζαντινός και αραβικός πολιτισμός πρέπει να τιμώνται στην Ευρώπη. Το 1922 ο Πωλ Βαλερύ γράφει ότι εκεί όπου το όνομα του Αριστοτέλη, του Σωκράτη, του Αποστόλου Παύλου, του Μωυσή, του Κικέρωνα, του Οράτιου έχει κάποια σημασία, εκεί είναι Ευρώπη. Όποιος έχει ζήσει με τον αρχαιοελληνικό ορθολογισμό, τη ρωμαϊκή νομοθεσία (ως νομοθεσία δικαιοσύνης) και τη χριστιανική πνευματικότητα είναι Ευρωπαίος.

 

♦