Φιλοσοφία Β΄ λυκείου (8) - 6.1. Αναζήτηση κριτηρίου ηθικής ορθότητας

Τζέρεμι Μπένθαμ (Jeremy Bentham, 1748-1832)

 

6.1 Αναζήτηση κριτηρίου ηθικής ορθότητας

Βασικά σημεία

Ωφελιμιστική  ηθική 

(α) το πρόβλημα της ηθικής ορθότητας μιας πράξης φαίνεται καθαρά στο παράδειγμα της κατάχρησης χρημάτων (σχολικό βιβλίο σελ.140): πρέπει να τα πάρω ή όχι; Με ποιο κριτήριο θα αποφασίσω;

(β) ποια είναι ηθικά ορθή πράξη;

(γ) ωφελιμισμός: ορισμός και εισηγητές (Τζέρεμι Μπένθαμ και Τζον Στιούαρτ Μιλ).

(δ) κριτική στον ωφελιμισμό:

i. μπορούμε να προβλέψουμε τα αποτελέσματα των πράξεών μας;

ii. πώς θα υπολογίσουμε σε κάθε περίπτωση την ωφέλεια; Συμφωνούν όλοι για τι είναι καλό και τι κακό, ώστε να επιδιώκουμε το πρώτο και να αποφεύγουμε το δεύτερο;

iii. πρέπει να σκεφτούμε ποια μέσα θα χρησιμοποιήσουμε για να πετύχουμε έναν καλό σκοπό ή απλώς «ο σκοπός αγιάζει τα μέσα»;

iv. η ωφέλεια των πολλών δικαιολογεί τη ζημία των λίγων;

 

Ιμμάνουελ Καντ (Immanuel Kant, 1724-1804)

 

Καντιανή ηθική 
(α) οι επιλογές πρέπει να ισχύουν σε κάθε περίπτωση (καθολικός/γενικός χαρακτήρας των πράξεων)
(β) κατηγορική προσταγή: στη φιλοσοφία του Kαντ, ηθική επιταγή (=εντολή, διαταγή) με απόλυτη ισχύ· κατηγορηματική προσταγή. [Λεξικό Κοινής Νεοελληνικής]
(γ) ο ηθικός νόμος εξασφαλίζει αρμονική συμβίωση και ελευθερία (= δέσμευση για την τήρηση του κανόνα).
(δ) μεταχειριζόμαστε τον εαυτό μας και τους άλλους πάντοτε ως αυτοσκοπούς και όχι ως μέσα για έναν σκοπό.
(ε) κριτική στην κατηγορική προσταγή:
i.  πώς θα συμφωνήσουμε στις υποχρεώσεις μας;
ii. μήπως είναι υπερβολικά αυστηρή και άκαμπτη;

 

Προτομή του Αριστοτέλη, μαρμάρινο ρωμαϊκό αντίγραφο ενός μπρούτζινου έργου του Λυσίππου. Εθνικό Μουσείο Ρώμης.

 

Αρετολογική  ηθική-Αριστοτέλης 
(α) πολλοί γνωρίζουν τους κανόνες, αλλά τους παραβαίνουν: γιατί; Μήπως είναι θέμα χαρακτήρα; Επομένως, στόχος της διερεύνησης δεν πρέπει να είναι ο ηθικός κανόνας αλλά η διαμόρφωση του κατάλληλου χαρακτήρα: τι άνθρωπος θα έπρεπε να είμαι; 
(β) Αριστοτέλης: η επίτευξη της μεσότητας (= αποφυγή των άκρων και επιδίωξη της μέσης οδού) προϋποθέτει τη φρόνηση (= η ικανότητα να επιλέγει κανείς σωστά σε κάθε περίσταση: διανοητική αρετή).
(ε) οι αρετές αποσκοπούν στην ευδαιμονία: ενεργοποίηση των δυνατοτήτων και πλήρης ανάπτυξη της ανθρώπινης προσωπικότητας.

❧

 

Παράλληλο κείμενο 

Το ακόλουθο απόσπασμα θα σας βοηθήσει να κατανοήσετε την έννοια της κατηγορικής προσταγής (ή προστακτικής) του Καντ: 

Κάποιος χτυπά την πόρτα σας. Εσείς απαντάτε. Είναι η καλύτερη σας φίλη, και μοιάζει χλωμή, ανήσυχη και ξέπνοη. Σας λέει ότι κάποιος την κυνηγά, κάποιος που θέλει να τη σκοτώσει. Ότι κρατά μαχαίρι. Την αφήνετε να περάσει και εκείνη ανεβαίνει τη σκάλα και κρύβεται. Λίγες στιγμές αργότερα κάποιος χτυπά την πόρτα. Αυτήν τη φορά είναι ο επίδοξος δολοφόνος με ένα τρελαμένο βλέμμα, θέλει να μάθει πού είναι η φίλη σας. Είναι στο σπίτι; Μήπως κρύβεται στην ντουλάπα; Πού είναι; Εκείνη είναι στον πάνω όροφο, αλλά εσείς λέτε ψέματα. Λέτε ότι έχει πάει στο πάρκο. Ασφαλώς και κάνατε καλά να στείλετε τον επίδοξο δολοφόνο να την ψάξει σε λάθος μέρος. Πιθανόν σώσατε τη ζωή της φίλης σας. Αυτό πρέπει να είναι μια ηθική πράξη, έτσι δεν είναι;

Όχι, σύμφωνα με τον Καντ. Ο Καντ πίστευε ότι ποτέ δεν πρέπει να λέτε ψέματα -σε καμία περίπτωση. Ούτε καν για να προστατεύσετε μια φίλη από έναν επίδοξο φονιά. Είναι πάντα ηθικά εσφαλμένο. Δεν υπάρχουν εξαιρέσεις. Δεν υπάρχουν δικαιολογίες. Κι αυτό επειδή δεν μπορείτε να φτιάξετε τη γενική αρχή πως ο καθένας μπορεί να λέει ψέματα όταν θα τον βολεύει. Σε αυτή την περίπτωση, αν λέγατε ψέματα και, χωρίς να το γνωρίζετε, η φίλη σας είχε όντως πάει στο πάρκο, θα ήσα­σταν ένοχος για βοήθεια προς τον δολοφόνο, θα φέρατε ως έναν βαθμό την ευθύνη για τον θάνατο της φίλης σας.

Αυτό είναι ένα παράδειγμα που χρησιμοποίησε ο ίδιος ο Καντ. Δείχνει πόσο ακραία είναι η άποψή του. Δεν υπάρχουν εξαιρέσεις ως προς την αληθοέπεια ή το ηθικό καθήκον. Όλοι μας έχουμε το απόλυτο καθήκον να λέμε την αλήθεια ή, όπως το έθεσε, την Κατηγορική Προστακτική (ή Κατηγορική Προσταγή) να το κάνουμε. Μια προστακτική είναι μια διαταγή. Οι κατηγορικές προστακτικές διαφέρουν από τις υποθετικές προ­στακτικές. Οι υποθετικές προστακτικές έχουν τη μορφή: « Αν θες το χ, κάνε το ψ». Η πρόταση «Αν θες να αποφύγεις τη φυλακή, μην κλέψεις» είναι ένα παράδειγμα υποθετικής προστα­κτικής. Οι κατηγορικές προστακτικές διαφέρουν. Επιτάσσουν κάτι. Σε αυτή την περίπτωση η Κατηγορική Προστακτική θα ήταν «Μην κλέβεις!». Είναι μια διαταγή που μας λέει ποιο είναι το καθήκον μας. Ο Καντ πίστευε ότι η ηθικότητα είναι ένα σύστημα κατηγορικών προστακτικών. Το ηθικό μας καθήκον είναι το ηθικό μας καθήκον όποιες κι αν είναι οι συνέπειες, όποιες κι αν είναι οι περιστάσεις.

Nigel Warburton, Μικρή Ιστορία της Φιλοσοφίας, εκδ. Πατάκη, 2017, σελ.147-148.

❦