Ιστορία Β΄ λυκείου (21) – Ο Διαφωτισμός

 

Η Ευρώπη γύρω στο 1700 (πηγή: Βικιπαίδεια)

Βασικά σημεία

 

α. Το πλαίσιο διαμόρφωσής του

• τέλη του 17ου αι.: ταχεία ανάπτυξη και πνευματική πρόοδος για τις χώρες της δυτικής Ευρώπης, αργότεροι ρυθμοί στην κεντρική και βόρεια Ευρώπη.
• Αγγλία: η μεγαλύτερη εμπορική και ναυτική δύναμη στον κόσμο.
• Ένδοξη Επανάσταση (1688): η αστική τάξη επιβάλλει τη συνταγματική μοναρχία και τον κοινοβουλευτισμό.
• Γαλλία: παρατεταμένη κρίση, λόγω της απόλυτης μοναρχίας που παρεμποδίζει τις επιδιώξεις της αστικής τάξης. Η σύγκρουση θα κορυφωθεί στα τέλη του 18ου αιώνα με τη Γαλλική Επανάσταση (1789).

 

Διαφωτισμός ή Αιώνας των Φώτων (1688-1789): ιδεολογικό κίνημα με βασικές αρχές:

• πολιτικές, οικονομικές και κοινωνικές μεταβολές,
• ανάπτυξη κριτικής σκέψης και επιστήμης,
• πίστη στην πρόοδο του ανθρώπου.

 

 

β. Οι ιδέες και οι φορείς τους

• φιλόσοφοι: εκφραστές του Διαφωτισμού· μελετούν τα κοινωνικά φαινόμενα.
• επιδιώκουν: βελτίωση του ανθρώπου και ανάπλαση της κοινωνίας, ανεξιθρησκία και πνευματική ανεκτικότητα. Βασίζονται στην επιστήμη και στη λογική.
• απορρίπτουν: τον θρησκευτικό φανατισμό.

Ο John Locke ήταν Άγγλος φιλόσοφος και ιατρός. Θεωρείται ένας από τους πλέον σημαίνοντες στοχαστές του Διαφωτισμού. Πηγή: Βικιπαίδεια

Εκπρόσωποι

Βολταίρος (1694-1778): συγκρούστηκε με την κρατική εξουσία.

Τζον Λοκ (1632-1704): κοινωνικό συμβόλαιο· οι κυβερνήσεις συγκροτούνται βάσει συμφωνίας με το λαό. Αν η συμφωνία παραβιαστεί, ο λαός έχει το δικαίωμα να επαναστατήσει.

Μοντεσκιέ (1698-1755): έργο του Το Πνεύμα των Νόμων (διάκριση των εξουσιών: νομοθετική, εκτελεστική και δικαστική).

Ρουσσό (1712-1778): έργο του το Κοινωνικό Συμβόλαιο (1762)· ελευθερία του ανθρώπου και γενική βούληση, στην οποία οφείλει να υποτάσσεται η εκάστοτε κυβέρνηση. Προϋπόθεση το δημοκρατικό πολίτευμα.

• η ισότητα, κατά τον Ρουσσό, υπήρχε στη φυσική κοινωνία και καταργήθηκε από την ιδιοκτησία και την εξουσία. Επομένως, η κοινωνική ισότητα προϋποθέτει επιστροφή σε μια ενδιάμεση κοινωνία μεταξύ της φυσικής και της σύγχρονης.
• η παιδεία του λαού: Αιμίλιος ή περί Αγωγής (Ρουσσό, 1762): σεβασμός της προσωπικότητας του παιδιού και φυσική διδασκαλία.

Τσέζαρε Μπεκαρία (1738-1794): έργο του το Περί εγκλημάτων και ποινών (1764) αναφέρεται στον εξανθρωπισμό της ποινικής δικαιοσύνης.

Άλλοι διαφωτιστές μίλησαν και για την κατάργηση της δουλείας.

 

Ο Τσέζαρε Μπεκαρία (1738- 1794) ήταν Ιταλός εγκληματολόγος, οικονομολόγος, δημοσιολόγος και φιλόσοφος, συγγραφέας του μνημειώδους έργου Περί εγκλημάτων και ποινών. Πηγή: Βικιπαίδεια

 

γ. Η διάδοση των ιδεών του Διαφωτισμού

Φορείς διάδοσης:

• εφημερίδες, βιβλία, η Γαλλική Εγκυκλοπαίδεια,
• κοινωνικές συγκεντρώσεις σε σαλόνια ή σε άλλους χώρους,
• επιστημονικές ακαδημίες, οι λέσχες και οι μυστικές ενώσεις.
• ταξίδια των διαφωτιστών στο εξωτερικό, προσκεκλημένοι συχνά από ηγεμόνες (φωτισμένη δεσποτεία: Φρειδερίκος Β΄ της Πρωσίας και η Μεγάλη Αικατερίνη της Ρωσίας).

Διαφοροποίηση σημασίας λέξεων: έννοιες όπως εξουσία, κράτος, κοινωνία, μεσαία τάξη, φύση, ευτυχία, αρετή, πρόοδος, τεχνική, εμφανίζονται στο καθημερινό λεξιλόγιο των ευρωπαϊκών γλωσσών κατά τον 18ο αι.

Σημαντική η συμβολή των λεξικών (π.χ. Φιλοσοφικό Λεξικό του Βολταίρου) και ιδίως της Εγκυκλοπαίδειας ή αλλιώς Συστηματικού Λεξικού των Επιστημών, των Τεχνών και των Επαγγελμάτων (εκδόθηκε κατά τα έτη 1751-1772 από ομάδα διαφωτιστών με επικεφαλής τον Ντιντερό).

 

δ. Οι επιδράσεις του Διαφωτισμού

Προς μια νέα κοινωνία

Ραγδαίες εξελίξεις σε Ευρώπη και Αμερική:

• βελτίωση της ζωής του ανθρώπου,
• διεύρυνση της εκπαίδευσης,
• υποχώρηση του θρησκευτικού φανατισμού,
• ενίσχυση του αιτήματος για ισότητα και για κατάργηση της δουλείας.

 

Οι ιδέες μερικών διαφωτιστών επηρέασαν σημαντικά ιστορικά γεγονότα:

• ο Λοκ την αμερικανική Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας (1776),
• ο Μοντεσκιέ βασικά άρθρα του Αμερικανικού Συντάγματος (1787) και
• ο Ρουσσό τη Γαλλική Επανάσταση (1789).

 

Η απήχηση στον ελλαδικό χώρο και στη Βαλκανική

• Ο Διαφωτισμός μεταδόθηκε μέσω των παροικιών και στον υπόδουλο Ελληνισμό και προετοίμασε ανάλογο κίνημα, που ονομάστηκε Νεοελληνικός Διαφωτισμός (1750-1821).
• Οι Έλληνες λόγιοι πρόβαλλαν βασικές ιδέες (π.χ. ελευθερία, δικαιοσύνη, ανεξιθρησκία, αρετή, επιστήμη) με στόχο τον φωτισμό και την απελευθέρωση των υπόδουλων Ελλήνων.
• Παρατηρήθηκε επίσης: ίδρυση σχολείων, έκδοση βιβλίων, μελέτη θετικών επιστήμων και προσπάθεια σύνδεσης με την αρχαιότητα.

 

Σημαντικοί εκπρόσωποι του Νεοελληνικού Διαφωτισμού:

• Ευγένιος Βούλγαρις, Ιώσηπος Μοισιόδακας, Δημήτριος Καταρτζής,
• Δανιήλ Φιλιππίδης και Γρηγόριος Κωνσταντάς, συγγραφείς της Νεωτερικής Γεωγραφίας και ο Ανώνυμος συγγραφέας της Ελληνικής Νομαρχίας.

 

Χάρτα της Ελλάδος εν η περιέχονται αι νήσοι αυτής και μέρος των εις την Ευρώπην και Μικράν Ασίαν πολυαρίθμων αποικιών αυτής ...: Νυν το πρώτον εκδοθείσα παρά του Ρήγα Βελεστινλή Θετταλού, 1797 (πηγή: Βικιπαίδεια)

Κορυφαίοι εκπρόσωποι: Ρήγας Βελεστινλής και Αδαμάντιος Κοραής.

Ο Ρήγας Βελεστινλής ή Φεραίος (1757-1798)

• μεταφράζει (Φυσικής Απάνθισμα) και συγγράφει για να μεταδώσει τις ιδέες της Δύσης στους Έλληνες. Πιστεύει ότι η μόρφωση θα τους οδηγήσει στη διεκδίκηση της ελευθερίας τους.
• τυπώνει χάρτες, όπως η Μεγάλη Χάρτα της Ελλάδος.
• τυπώνει πατριωτικά βιβλία, όπως η Νέα Πολιτική Διοίκησις (περιέχει τον περίφημο Θούριο).
• όραμα: κοινή εξέγερση όλων των βαλκανικών λαών εναντίον των Τούρκων και ίδρυση παμβαλκανικής Ελληνικής Δημοκρατίας.

Συνελήφθη από τους Αυστριακούς στην Τεργέστη και παραδόθηκε στους Οθωμανούς. Εκτελέστηκε στο Βελιγράδι στις 24 Ιουνίου 1798.

 

Ο Αδαμάντιος Κοραής (1748-1833)

• επηρεασμένος από τη γαλλική σκέψη, υπέρμαχος της εξέλιξης και της προόδου.
• μέση οδός: αποφεύγει τις ακρότητες στα γλωσσικά, πολιτικά και κοινωνικά θέματα
• φιλελεύθερος: στο έργο του Αδελφική Διδασκαλία (1798) επικρίνει τους εθελόδουλους και τους συντηρητικούς.
• μετακένωση: με τον όρο αυτόν εννοεί τη μετάδοση στους Έλληνες της παιδείας την οποία οι δυτικοευρωπαίοι δέχθηκαν από την ελληνική κλασική Αρχαιότητα.
• εκδίδει αρχαίους Έλληνες συγγραφείς με προλεγόμενα, όπου εκθέτει τις γλωσσικές και παιδαγωγικές του απόψεις.

Υπήρχε όμως και η συντηρητική πλευρά που αντιδρούσε στις ιδέες του Διαφωτισμού, όπως ο  Αθανάσιος Πάριος με το έργο του Αντιφώνησις προς τον παράλογον ζήλον των από της Ευρώπης ερχομένων φιλοσόφων (1802).

Ο Διαφωτισμός διαδόθηκε κυρίως στη Μολδοβλαχία από Έλληνες και εξελληνισμένους ηγεμόνες και προώθησε την ιδέα ότι η εθνική απελευθέρωση θα έρθει από ελληνικές δυνάμεις.

♦

 

Παράλληλο κείμενο

Μια πραγματικά νέα εποχή

Αν είχες τη δυνατότητα να κουβεντιάσεις με έναν άνθρωπο της εποχής που οι Τούρκοι πολιόρκησαν την Βιέννη, θα σε ξάφνιαζαν πολλά πράγματα πάνω του. Ο τρόπος που μιλούσε, οι πολλές γαλλικές και λατινικές λέξεις που χρησιμοποιούσε, το περίτεχνο, όλο περιστροφές ύφος της ομιλίας του, η διεξοδικότητα των διευκρινίσεών του, η συνήθειά του να παραθέτει με κάθε ευκαιρία ένα λατινικό τσιτάτο που ούτε εσύ ούτε εγώ θα ήμασταν σε θέση να αναγνωρίσουμε, ακόμα και οι επίσημες υποκλίσεις του. Πιθανόν να σου γεννιόταν η υποψία ότι κάτω από την αξιοσέβαστη περούκα του κρύβεται κάποιος που έχει το μυαλό του το καλό φαγητό και το καλό ποτό. Και θα ήταν αδύνατον να μην έπεφτε στην αντίληψή σου ότι πίσω από τις φανταχτερές δαντέλες, τα κεντίδια, τα μετάξια και τα αρώματα, ο κύριος αυτός -μετά συγχωρήσεως- βρομοκοπάει, επειδή δεν πλένεται σχεδόν ποτέ.

Και θα ξαφνιαζόσουν ακόμα περισσότερο αν άρχιζε να αναπτύσσει τις απόψεις του. Τα παιδιά πρέπει να τρώνε ξύλο. Τα κορίτσια πρέπει να τα παντρεύουν μικρά με άνδρες σχεδόν άγνωστους. Ο αγρότης έχει έρθει στον κόσμο μόνο για να δουλεύει και δεν έχει το δικαίωμα να δυσανασχετεί. Οι ζητιάνοι και οι περιπλανώμενοι πρέπει να μαστιγώνονται δημόσια και μετά να οδηγούνται στην αγορά αλυσοδεμένοι όπου θα διαπομπεύονται. Τους κλέφτες πρέπει να τους κρεμάνε και τους φονιάδες να τους πετσοκόψουν δημόσια. Τις μάγισσες και τους διάφορους μάγους που λυμαίνονται τη χώρα πρέπει να τους καίνε. Τους ανθρώπους διαφορετικών θρησκευτικών πεποιθήσεων πρέπει να τους καταδιώκουν, να τους εκδιώκουν ή να τους ρίχνουν σε ένα σκοτεινό μπουντρούμι. Ένας κομήτης που εμφανίστηκε πρόσφατα στον ουρανό είναι κακός οιωνός. Για να προστατευτεί κανείς από τον επερχόμενο λιμό, ο οποίος ήδη κόστισε στη Βενετία πολλά θύματα, καλό είναι να φοράει μια κόκκινη κορδέλα στο χέρι. Και εν τέλει ο κύριος Τάδε, ένας Άγγλος φίλος, έχει στήσει εδώ και καιρό μια πολύ προσοδοφόρα επιχείρηση, πουλώντας νέγρους από την Αφρική στην Αμερική σαν σκλάβους, μια καταπληκτική έμπνευση του αξιότιμου αυτού κυρίου, μιας και οι Ινδιάνοι κατάδικοι, δεν αποδίδουν καθόλου στη χειρωνακτική εργασία.

Κι αυτές τις απόψεις θα τις άκουγες από το στόμα όχι μόνο ενός αμόρφωτου ή άξεστου ανθρώπου, αλλά και ενός από τους πιο ευφυείς και ευσεβείς κάθε κοινωνικής θέσης και κάθε εθνικότητας. Μόνο μετά το 1700 άρχισαν σιγά σιγά ν’ αλλάζουν τα πράγματα. Τα φρικτά δεινά που υπέστησαν οι Ευρωπαίοι κατά τη διάρκεια των θρησκευτικών πολέμων έκαναν μερικούς ανθρώπους να αναρωτηθούν: έχει πράγματι τόση σημασία ποιο δόγμα πιστεύει κάποιος; Δεν είναι πιο σημαντικό να είναι καλός και αξιοπρεπής άνθρωπος; Δεν θα ήταν καλύτερα αν οι άνθρωποι μάθαιναν να συμβιώνουν αρμονικά με όσους έχουν διαφορετικές απόψεις και διαφορετική πίστη; Αν σέβονταν ο ένας τον άλλον και έδειχναν ανεκτικότητα για τις διαφορετικές πεποιθήσεις; Αυτή ήταν η πρώτη και η πιο σημαντική ιδέα που διατύπωσαν οι άνθρωποι που προβληματίζονταν γύρω από τα συγκεκριμένα ζητήματα τότε -η αρχή της ανεκτικότητας. Μόνο σε θέματα θρησκείας μπορούσε να προκύψει ασυμφωνία. Κανένα λογικό άτομο δε θα αμφισβητούσε το γεγονός ότι 2 x 2 = 4. Και γι’ αυτό η λογική -ο κοινός νους- είναι αυτό που μπορεί και πρέπει να ενώνει όλους τους ανθρώπους. Στην επικράτεια της λογικής μπορούμε να χρησιμοποιούμε επιχειρήματα και να πείθουμε τους άλλους για την ορθότητα της άποψής μας, ενώ αντίθετα την πίστη του άλλου, η οποία δεν εναπόκειται στη λογική, πρέπει να τη σεβόμαστε και να δείχνουμε ανεκτικότητα.

Η λογική ήταν λοιπόν η δεύτερη σημαντικότερη αξία γι’ αυτούς τους ανθρώπους -ο νηφάλιος και συνειδητός τρόπος να σκέφτεται κανείς τη φύση και τους ανθρώπους. Αυτό το ανακάλυψαν εκ νέου στα έργα των αρχαίων Ελλήνων και των Ρωμαίων, αλλά και σε αυτά των Φλωρεντίνων της Αναγέννησης. Περισσότερο απ’ οπουδήποτε αλλού όμως ήταν εμφανές στο έργο τολμηρών ανθρώπων, όπως ο Γαλιλαίος, οι οποίοι είχαν βαλθεί να διερευνήσουν διεξοδικά τη μαγεία των μαθηματικών τύπων στη φύση. Στα συγκεκριμένα ζητήματα δε χωρούσαν διαφωνίες. Υπήρχε μόνο το πείραμα και η απόδειξη. Η λογική από μόνη της μπορεί να εξηγήσει τα φυσικά φαινόμενα, αλλά και τα μυστικά του σύμπαντος -η λογική που έχει δοθεί ισότιμα σε όλους τους ανθρώπους, φτωχούς ή πλούσιους, λευκούς, κίτρινους ή ερυθρόδερμους.

Από τη στιγμή λοιπόν που η λογική έχει δοθεί σε όλους ανεξαιρέτως, όλοι οι άνθρωποι είναι ίσοι -και, όπως γνωρίζεις πολύ καλά, αυτό ακριβώς δίδασκε και ο χριστιανισμός, ότι όλοι οι άνθρωποι είναι ίσοι ενώπιον του Θεού. Οι άνθρωποι όμως που διακήρυτταν την ανεκτικότητα και τη λογική έκαναν ένα βήμα παραπέρα: δίδασκαν όχι μόνο ότι όλοι οι άνθρωποι είναι ίσοι, αλλά ότι απαιτείται να χαίρουν ίσης μεταχείρισης. Κάθε άνθρωπος, ως πλάσμα του Θεού προικισμένο με λογική, έχει δικαιώματα που είναι και πρέπει να είναι αναφαίρετα. Όλοι έχουν δικαίωμα να ορίζουν μόνοι τους τη ζωή τους και να επιλέγουν το επάγγελμα τους. Πρέπει να είναι ελεύθεροι να ενεργούν ή να μην ενεργούν όπως τους υπαγορεύει η συνείδηση και η λογική τους. Και τα παιδιά δεν πρέπει να ανατρέφονται με τη βέργα, αλλά με τη λογική. Πρέπει να τους εξηγούμε γιατί αυτό είναι καλό και αυτό κακό. Ακόμα και οι εγκληματίες είναι άνθρωποι που, παρ’ ότι έσφαλαν, μπορούν να διορθωθούν. Είναι αποτρόπαιο, ισχυρίζονταν, να καίνε με πυρακτωμένο σίδερο το μέτωπο ή το μάγουλο ενός ανθρώπου επειδή έσφαλε μία φορά, και να του μείνει ένα ανεξίτηλο σημάδι για όλη του τη ζωή, έτσι που όλοι να λένε: «Αυτός είναι εγκληματίας». Υπάρχει κάτι που απαγορεύει τη δημόσια διαπόμπευση για παραδειγματισμό, και αυτό ονομάζεται ανθρώπινη αξιοπρέπεια.

Όλες αυτές οι ιδέες που άρχισαν να διατυπώνονται μετά το 1700 πρώτα στην Αγγλία και μετά στη Γαλλία δημιούργησαν το κίνημα του Διαφωτισμού, το οποίο ονομάστηκε έτσι γιατί αντιμαχόταν το απέραντο σκοτάδι των προλήψεων, αντιπαραθέτοντας το φως της λογικής.

Μερικοί σήμερα ισχυρίζονται ότι το κίνημα αυτό δίδαξε μόνο τα αυτονόητα και ότι οι άνθρωποι της εποχής εκείνης είχαν μια απλοϊκή αντίληψη για τα μεγάλα μυστήρια της φύσης και του κόσμου εν γένει. Αληθεύει. Πρέπει όμως να λάβεις υπόψη σου ότι αυτό που για μας είναι αυτονόητο δεν ήταν καθόλου αυτονόητο τότε και ότι ήθελε πολύ κουράγιο, αυτοθυσία και επιμονή εκ μέρους κάποιων ανθρώπων να λένε και να ξαναλένε τα ίδια, έτσι ώστε σήμερα πια να μας φαίνονται αυτονόητα. Και φυσικά πρέπει επίσης να καταλάβεις ότι η λογική δεν μπορεί να είναι -και ποτέ δεν θα γίνει- το κλειδί για όλα τα μυστικά του κόσμου, μας έχει όμως υποδείξει τον σωστό δρόμο πολλές φορές.

Στα διακόσια χρόνια που ακολούθησαν το Διαφωτισμό, οι άνθρωποι ερεύνησαν τα μυστικά της φύσης και αποκόμισαν τόσα όσα δεν είχαν αποκομίσει τα προηγούμενα 2.000 χρόνια. Αυτό όμως που δεν πρέπει να ξεχνάς είναι πόση σημασία έχουν και στη δική μας ζωή η ανεκτικότητα, η λογική και ο ανθρωπισμός, που είναι οι τρεις θεμελιώδεις αρχές του Διαφωτισμού. Εξαιτίας αυτών των αρχών κανείς δεν μπορεί να βασανίσει απάνθρωπα στον τροχό έναν άνθρωπο που είναι ύποπτος για τη διάπραξη ενός εγκλήματος, ώσπου σχεδόν αναίσθητος πια να ομολογήσει ό,τι θέλουν οι άλλοι να ομολογήσει. Η λογική μάς έχει διδάξει ότι δεν υπάρχει μαγεία, και γι’ αυτό πλέον δεν καίγονται στην πυρά μάγισσες (η τελευταία που κάηκε στη Γερμανία ήταν το 1749, ενώ το 1783 κάηκε άλλη μία στην Ελβετία). Οι ασθένειες δεν καταπολεμούνται πια με «συνταγές» τσαρλατάνων, αλλά κυρίως με την καθαριότητα και την επιστημονική έρευνα όσον αφορά τα αίτιά τους. Δεν έχουμε πια σκλάβους ή δουλοπάροικους. Όλοι οι πολίτες μιας χώρας υπόκεινται στους ίδιους νόμους, και οι γυναίκες έχουν τα ίδια δικαιώματα με τους άντρες. Όλα αυτά τα οφείλουμε στους γενναίους πολίτες και συγγραφείς που τόλμησαν να υποστηρίξουν αυτές τις απόψεις. Και ήταν όντως τολμηρό αυτό. Μπορεί στον αγώνα τους ενάντια στις παλιές αντιλήψεις και στις πατροπαράδοτες συνήθειες πολλές φορές να έδειξαν έλλειψη κατανόησης και να υπήρξαν άδικοι, είχαν όμως θα δώσουν μια μεγάλη και σκληρή μάχη για να κερδίσουν την ανεκτικότητα, τη λογική και τον ανθρωπισμό.

Ερνστ Γκόμπριχ, Μικρή ιστορία του κόσμου, εκδ. Πατάκης 2009, σελ.268-272

 

Θέλω κι άλλο! 

Είμαστε όλοι παιδιά του Διαφωτισμού…: δημοσίευμα στην εφημερίδα Καθημερινή (07.12.2003).

 

❦