Ιστορία Β΄ λυκείου (22) – Οι οικονομικές θεωρίες

  

Η Πυραμίδα του Καπιταλιστικού Συστήματος: επικριτικό σκίτσο για τον καπιταλισμό, που αντιγράφηκε από ένα ρωσικό φυλλάδιο. Δημοσιεύτηκε το 1911 στην αμερικανική εφημερίδα Βιομηχανικός Εργάτης. [πηγή: Βικιπαίδεια]

Βασικά σημεία

 

β. Οι οικονομικές θεωρίες

§ 1 Εξελίξεις στην οικονομία

• Βιομηχανική επανάσταση ⇒ επαναπροσδιορισμός της οικονομικής πολιτικής.
• Διαφωτισμός: ζητούσε αποδέσμευση από τον μερκαντιλισμό.

μερκαντιλισμός: οικονομική θεωρία που υποστηρίζει ότι ο πλούτος μιας χώρας συνίσταται στην κατοχή πολύτιμων μετάλλων και δημιουργείται από το ευνοϊκό εμπορικό ισοζύγιο. [Λεξικό Κοινής Νεοελληνικής]

 

§ 2 Φυσιοκράτες

• εναντίον του μερκαντιλισμού.
• γεωργία = βασική πηγή πλούτου.
• νόμος της φύσης η ελεύθερη οικονομική δραστηριότητα.

 

Ο Άνταμ Σμιθ (1723 –1790) ήταν Σκωτσέζος οικονομολόγος και ηθικός φιλόσοφος. Θεωρείται ένας από τους πρωτοπόρους της πολιτικής οικονομίας και θεμελιωτής της σχολής των κλασικών οικονομικών. [πηγή: Βικιπαίδεια]

§ 3 Οικονομικός φιλελευθερισμός

• θεμελιωτής ο Άνταμ Σμιθ. Έργο του η Έρευνα για τα αίτια του πλούτου των εθνών (1776).
• η οικονομική δραστηριότητα ρυθμίζεται από τον νόμο προσφοράς και ζήτησης.
• το κράτος να μην επεμβαίνει με φόρους.
• Αγγλία: εφαρμόζει τη θεωρία της φιλελεύθερης οικονομίας.

 

§ 4 Καπιταλισμός

• laissez faire, laissez passer: ελευθερία στις οικονομικές δραστηριότητες.
• κεφαλαιοκρατικό σύστημα: έφερε ανάπτυξη αλλά και κοινωνικά προβλήματα.

 

§ 5-6 Αποτελέσματα

• βιομηχανική επανάσταση & καπιταλισμός ⇒ αύξηση παραγωγής, ανάπτυξη συγκοινωνιών και νέες οικονομικές δραστηριότητες.
• ιμπεριαλισμός.
• ανταγωνισμός μεγάλων δυνάμεων: Αγγλία, Γαλλία και Ολλανδία. Ιδίως Αγγλία και Γαλλία πολεμούσαν συχνά τον 18ο αι.

♦

 

Προλετάριοι όλων των χωρών ενωθείτε

Καρλ Μαρξ

Τον δέκατο ένατο αιώνα υπήρχαν χιλιάδες μύλοι κλωστοϋφαντουργίας στη βόρεια Αγγλία. Ο μαύρος καπνός έβγαινε μέσα από τις ψηλές καμινάδες τους, μολύνοντας τους δρόμους και καλύπτοντας τα πάντα με κάπνα. Μέσα, άνδρες, γυναίκες και παιδιά δούλευαν πολλές φορές -συχνά 14 ώρες- για να κρατούν σε λειτουργία τα κλωστήρια. Δεν ήταν δούλοι, αλλά ο μισθός τους ήταν πολύ χαμηλός και οι συνθήκες εργασίας σκληρές και συχνά επικίνδυνες. Αν έχαναν τη συγκέντρωσή τους, συχνά μπλέκονταν στη μηχανή και έχαναν κάποιο άκρο τους ή ακόμα και τη ζωή τους. Ιατρική περίθαλψη σε αυτές τις περιστάσεις ήταν απλώς οι πρώτες βοήθειες. Δεν είχαν ωστόσο και πολλές άλλες επιλογές: αν δεν δούλευαν, θα λιμοκτονούσαν. Αν έφευγαν, μπορεί να μην έβρισκαν άλλη δουλειά. Όσοι δούλευαν σε αυτές τις συνθήκες, δεν ζούσαν πολύ και ελάχιστες στιγμές στη ζωή τους, θα μπορούσαν να τις αποκαλέσουν προσωπικές.

Οι ιδιοκτήτες των μύλων πλούτιζαν. Βασικό τους μέλημα ήταν να βγάζουν κέρδος. Κατείχαν κεφάλαιο (χρήματα που μπορούσαν να αξιοποιήσουν και να βγάλουν περισσότερα χρήματα)· κατείχαν τα κτίρια και τα μηχανήματα· και λίγο πολύ κατείχαν τους εργάτες. Οι εργάτες δεν είχαν σχεδόν τίποτα. Το μόνο που τους απέμενε ήταν να πουλούν την ικανότητά τους να εργάζονται και έτσι να κάνουν πλούσιους τους ιδιοκτήτες των μύλων. Με την εργασία τους προσθέτανε αξία στις πρώτες ύλες που οι ιδιοκτήτες των μύλων αγόραζαν. Όταν το βαμβάκι έφτανε στο εργοστάσιο, άξιζε πολύ λιγότερο απ’ όταν έφευγε. Αλλά αυτή η προστιθέμενη αξία πήγαινε πρωτίστως στους ιδιοκτήτες, όταν πουλούσαν το προϊόν. Όσο για τους εργάτες, πληρώνονταν από τους εργοστασιάρχες όσο το δυνατόν λιγότερα χρήματα -συχνά τόσα ώστε απλώς να επιβιώνουν. Οι εργάτες δεν είχαν εργασιακή ασφάλεια. Αν η ζήτηση για ό,τι έφτιαχναν έπεφτε, απολύονταν και ύστερα πέθαιναν αν δεν έβρισκαν άλλη δουλειά. Όταν ο Γερμανός φιλόσοφος Καρλ Μαρξ (1818-1883), άρχισε να γράφει τη δεκαετία του 1830, αυτές ήταν οι άθλιες συνθήκες που είχε προκαλέσει Βιομηχανική Επανάσταση, όχι μόνο στην Αγγλία, αλλά και σε όλη την Ευρώπη. Αυτό τον εξαγρίωνε.

Ο Μαρξ ήταν εξισωτιστής, πίστευε πως οι άνθρωποι πρέπει να αντιμετωπίζονται ισότιμα. Αλλά στο καπιταλιστικό σύστημα όσοι είχαν χρήματα -συχνά από κληρονομιά- γίνονταν όλο και πλουσιότεροι. Στο μεταξύ, όσοι δεν είχαν να πουλήσουν τίποτα πέρα από την εργασία τους, ζούσαν εξαθλιωμένοι, όντας αντικείμενα εκμετάλλευσης. Για τον Μαρξ, όλη η ανθρώπινη ιστορία θα μπορούσε να εξηγηθεί ως ταξική πάλη: η πάλη ανάμεσα στην πλούσια καπιταλιστική τάξη (την αστική τάξη) και την εργατική τάξη, το προλεταριάτο. Αυτή η σχέση εμπόδιζε τους ανθρώπους να εκπληρώσουν τις δυνατότητές τους και μετέτρεπε την εργασία σε κάτι οδυνηρό παρά σε μια δραστηριότητα αυτοπραγμάτωσης. [...]

Ο Μαρξ ταυτιζόταν με τους εργάτες. Όλη η δομή της κοινωνίας τούς γείωνε. Δεν μπορούσαν να ζήσουν ολοκληρωμένα ως άνθρωποι. Σύντομα οι εργοστασιάρχες συνειδητοποίησαν ότι θα μπορούσαν να αυξήσουν την παραγωγή προϊόντων, αν τεμάχιζαν την παραγωγική διαδικασία σε συγκεκριμένες εργασίες. Κάθε εργάτης θα μπορούσε τότε να ειδικευθεί σε μια συγκεκριμένη εργασία στη γραμμή παραγωγής. Αυτό όμως κατέστησε τη ζωή των εργατών ακόμα πιο κοπιαστική, καθώς εξαναγκάζονταν να επαναλαμβάνουν την ίδια βαρετή δραστηριότητα. Δεν παρακολουθούσαν όλη την παραγωγική διαδικασία και τα χρήματα που έπαιρναν δεν τους έφταναν. Αντί να είναι δημιουργικοί, φθείρονταν και μετατρέπονταν σε γρανάζια μιας τεράστιας μηχανής, που υπήρχε εκεί μόνο και μόνο για να πλουτίζουν οι εργοστασιάρχες. Θαρρείς και δεν ήταν καθόλου πραγματικοί άνθρωποι, αλλά απλώς στομάχια που έπρεπε να ταΐζονται προκειμένου να λειτουργεί η γραμμή παραγωγής και οι κεφαλαιοκράτες να κερδίζουν περισσότερα: αυτό ο Μαρξ το ονόμασε υπεραξία, το αποτέλεσμα της δουλειάς των εργατών.

Όλα αυτά προκαλούσαν στους εργάτες εκείνο που ο Μαρξ αποκάλεσε αλλοτρίωση. Με αυτήν τη λέξη εννοούσε πολλά πράγματα. Οι εργάτες είχαν αλλοτριωθεί ή απομακρυνθεί από αυτό που πραγματικά ήταν ως άνθρωποι. Τα πράγματα που έφτιαχναν επίσης τους αλλοτρίωναν. Όσο σκληρότερα δούλευαν οι εργάτες και όσο περισσότερα παρήγαγαν, τόσο μεγαλύτερο κέρδος είχαν οι κεφαλαιοκράτες. Τα ίδια τα αντικείμενα έμοιαζαν σαν να εκδικούνται τους εργάτες.

Αλλά αυτοί οι άνθρωποι είχαν ακόμα κάποιες ελπίδες, ακόμα και αν η ζωή τους ήταν δυστυχισμένη και πλήρως καθορισμένη από τις οικονομικές συνθήκες. Ο Μαρξ πίστευε ότι εντέλει καπιταλισμός θα αυτοκαταστρεφόταν. Το προλεταριάτο ήταν προορισμένο να πάρει την εξουσία με μια βίαιη επανάσταση. Τελικά, απ’ όλο αυτό το αιματοκύλισμα, ένας καλύτερος κόσμος θα αναδυόταν, ένας κόσμος όπου οι άνθρωποι δε θα τύχαιναν πια εκμετάλλευσης, αλλά θα ήταν δημιουργικοί και θα συνεργάζονταν μεταξύ τους. Κάθε άτομο θα συνεισέφερε ό,τι μπoρoύσε στην κοινωνία, και με τη σειρά της η κοινωνία θα μεριμνούσε για το άτομο: «Από τον καθένα σύμφωνα με τις ικανότητές του, στον καθένα σύμφωνα με τις ανάγκες του», αυτό ήταν το όραμα του Μαρξ. Καταλαμβάνοντας την εξουσία στα εργοστάσια, οι εργάτες θα εξασφάλιζαν ότι ο καθένας θα είχε όσα χρειαζόταν. Κανείς δεν θα πείναγε, ούτε θα στερείτο τον κατάλληλο ρουχισμό και τη στέγαση. Αυτό το μέλλον ήταν ο κομμουνισμός, ένας κόσμος όπου τα οφέλη της συνεργασίας θα μοιράζονταν σε όλους.

Ο Μαρξ πίστευε ότι ο τρόπος με τον οποίον είχε μελετήσει την εξέλιξη της κοινωνίας φανέρωνε πως αυτό το μέλλον ήταν αναπόφευκτο. Ήταν ενσωματωμένο στη δομή της ιστορίας. Όμως οι άνθρωποι θα μπορούσαν να βάλουν ένα χεράκι και έτσι στο Κομμουνιστικό Μανιφέστο του 1848, το οποίο συνέγραψε με τον Ένγκελς, ο Μαρξ καλούσε τους προλετάριους όλων των χωρών να ενωθούν και να ανατρέψουν τον καπιταλισμό. Απηχώντας τις πρώτες αράδες από το Κοινωνικό Συμβόλαιο του Ζαν Ζακ Ρουσσώ […] οι δύο συγγραφείς δήλωναν ότι οι εργάτες δεν είχαν τίποτα να χάσουν παρά μόνο τις αλυσίδες τους.

Nigel Warburton, Μικρή ιστορία της φιλοσοφίας, εκδ. Πατάκη, 12η έκδοση, σελ.194-198.

 ❦