Σοφοκλής, Αντιγόνη (6) - 1ο στάσιμο στ. 332-375

Πολλά γεννούν το δέος· το μέγα δέος ο άνθρωπος γεννά.

Α΄ σύστημα

Στροφή α΄ (στ. 332-341)          Θέμα: Άνθρωπος και φύση (άψυχα)

Δομή

                                            σε θάλασσα (…τον αφρισμένο πόντο…)

                                       ↗

Κυριαρχία του ανθρώπου 

                                       ↘

                                            σε ξηρά  («…υπέρτατη θεά, τη Γη,…άφθαρτη…ακάματη»)

Σχολιασμός 

         

- τον αφρισμένο πόντο: το υγρό στοιχείο ήταν ανέκαθεν πολύ σημαντικό για τους Έλληνες, γιατί εξασφάλιζε επικοινωνία, εμπόριο και εφοδιασμό.

- τη Γη,…άφθαρτη…ακάματη: σύμφωνα με τον Ησίοδο η Γη προβάλλει ως αυτογέννητη, αναδυόμενη από το Χάος. Ο άνθρωπος τη δουλεύει αδιάκοπα, όμως αυτή δεν σταματά να προσφέρει αφειδώλευτα τα αγαθά της (ανεξάντλητη) → επίτευγμα του ανθρώπου.

Αντιστροφή α΄ (στ. 342-352)   Θέμα: Άνθρωπος και ζώα (έμψυχα)

Δομή

                                                                     

                                                                    στα πτηνά (αέρας)

                                                             ⇗

Κυριαρχία του ανθρώπου στα ζώα   ⇒  στα θηρία (ξηρά)

                                                              ⇘

                                                                    στα ψάρια (θάλασσα)

Σχολιασμός

     Η α΄ αντιστροφή ξεκινά με κλιμάκωση: μετά τα άψυχα ο άνθρωπος επεκτείνει την κυριαρχία του και στα έμψυχα. Το γεγονός συνιστά απόδειξη της ικανότητας του ανθρώπου για επιβολή, εφόσον τα έμψυχα έχουν δική τους βούληση και μπορούν ν’ αντισταθούν στις ανθρώπινες πρωτοβουλίες.

     Πολύ χαρακτηριστικές επίσης οι πιο συγκεκριμένες αναφορές:

- τ’ αγρίμι της βουνοκορφής: ο άνθρωπος κατακτά ακόμη και τις πιο απρόσιτες περιοχές.

- αλόγων: σύμβολα του περήφανου και αγέρωχου πνεύματος τα άλογα χρησιμοποιούνταν για την κάλυψη πληθώρας αναγκών, όπως μετακινήσεις, επικοινωνίες, ψυχαγωγία (κυνήγι), πόλεμος.

- ταύρο: σύμβολο του δυναμισμού.

✽

Β΄ σύστημα

Στροφή β΄ (στ. 353-364)              Θέμα: Άνθρωπος και πολιτισμός

Δομή

	·         ομιλία
Ανάπτυξη κοινωνικής ζωής και υλικοτεχνικού πολιτισμού ⇒	·         σκέψη
	·         κοινωνία

                                                                                                                                                                                                                                                                                       

Σχολιασμός

- αμήχανος…μελλούμενα: Ο χορός ψάλλει την ικανότητα του ανθρώπου να αντικρίζει -μέσω των επιτευγμάτων του- το αύριο, απελευθερωμένος από τα δεσμά των δυσκολιών της φύσης.

Αντιστροφή β΄ (στ. 365-375)

- μια στο καλό, μια στο κακό: Ο άνθρωπος τιθάσευσε τη φύση, αλλά όχι τον εαυτό του και αυτό είναι εμπόδιο στην εξελικτική πορεία του. Η πρόοδος λοιπόν δεδομένη, όπως άλλωστε και η ηθική ανωριμότητα του ανθρώπου. Παρόλα αυτά, ακόμη και σε αυτήν την περίπτωση βρήκε τη λύση: ο νόμος, που δεν τηρείται όμως σε κάθε περίπτωση· εδώ, βέβαια, κρύβεται η αιτία των προβλημάτων του ανθρώπου.

     καλός → όποιος ακολουθεί τους θεϊκούς και ανθρώπινους νόμους.

     κακός → όποιος ακολουθεί το άδικο.

- … πολίτης. Αλήτης …: οι χαρακτηρισμοί αναφέρονται στον Κρέοντα ή  στην Αντιγόνη; Οι γνώμες διχάζονται.

«οι γέροντες μιλούν για τον άγνωστο ένοχο που κυνηγιέται από τον φύλακα με λόγια που ταιριάζουν πολύ καλύτερα στον αληθινό ένοχο της ανωμαλίας, δηλαδή στον ίδιο τον Κρέοντα» (Γ. Ανδρεάδης)

Το ζήτημα της υπακοής στους νόμους συνδέει το στάσιμο με το μύθο, την υπόθεση της τραγωδίας. Ο ποιητής επικεντρώνεται στο ηθικό αυτό θέμα, γιατί εδώ υπάρχει περίπτωση ελεύθερης επιλογής, ενώ απέναντι στο θάνατο (πρβλ. στροφή β΄) ο άνθρωπος δεν επιλέγει, αλλά υποτάσσεται στη φυσική νομοτέλεια.

Σχετικά με τη δημοκρατία και τους νόμους χαρακτηριστικό είναι το παρακάτω κείμενο:

«Πιστεύω, είπε ο Σόλων, ότι ευτυχεί πάρα πολύ και διαφυλάττει στο μέγιστο βαθμό τη δημοκρατία μια πόλη στην οποία όσοι δεν αδικήθηκαν καταγγέλλουν και τιμωρούν τον άδικο, όπως και οι αδικημένοι. Δεύτερος ο Βίας είπε ότι καλύτερη είναι η πολιτεία στην οποία όλοι φοβούνται το νόμο σαν τύραννο. Έπειτα, ο Θαλής είπε ότι καλύτερη είναι αυτή που δεν έχει ούτε πολύ πλούσιους ούτε πολύ φτωχούς πολίτες. Μετά από αυτόν ο Περίανδρος είπε ότι είναι αυτή στην οποία, ενώ τα άλλα θεωρούνται ίσα, η αρετή θεωρείται το καλύτερο και η κακία το χειρότερο. Πέμπτος ο Κλεόβουλος είπε ότι συνετότατη είναι η δημοκρατία στην οποία οι πολιτευόμενοι φοβούνται περισσότερο την αποδοκιμασία παρά το νόμο. Έκτος ο Πιττακός είπε ότι καλύτερο είναι το πολίτευμα, στο οποίο δεν είναι δυνατό να κυβερνούν οι πονηροί. Και ο Χείλων διακήρυξε ότι το καλύτερο είναι αυτό που υπακούει κυρίως στους νόμους και καθόλου στους ρήτορες». [Ἀνθολόγιον του Στοβαίου, ΜΓ΄ «Περί πολιτείας»]

 Εκφραστικά μέσα

- Εικόνες που επιχειρούν να κάνουν πιο αισθητή τη δύναμη της φύσης και το πάλεμα του ανθρώπου (της τρικυμισμένης θάλασσας, του οργώματος, του κυνηγιού, του ψαρέματος κ.ά.).

- Η αφθονία των επιθέτων, που χαρακτηρίζει και ζωντανεύει τον άνθρωπο και τη φύση.

- Συνεκδοχές: «ο άνθρωπος…ο τετραπέρατος…ο πολυμήχανος» αντί «το ανθρώπινο γένος…» ή «οι άνθρωποι…».

- Αντιθέσεις: «την Γη …παιδεύει, την ακάματη», «…γιατρειές σ ’ αγιάτρευτες αρρώστιες…», «…μια στο καλό, μια στο κακό…», «…πολίτης, αλήτης…».

- Επίσης, σε όλο το χορικό παρατηρείται μια κλιμακούμενη αισιοδοξία για τις ικανότητες του ανθρώπου. Μια πρώτη γεύση πικρίας στο τέλος της β΄ στροφής (αδυναμία μπροστά στο θάνατο) και στη β΄ αντιστροφή εμφανίζεται ο πραγματικός προβληματισμός του χορού, σχετικά με το ηθική ανωριμότητα του ανθρώπου.  

❦