Σοφοκλής, Ἀντιγόνη (8) - 2ο επεισόδιο, στ. 441-525

Β΄ σκηνή: στ. 441-472

Αρχαίο κείμενο

Μετάφραση

Κρέων σὲ δή, σὲ τὴν νεύουσαν εἰς πέδον κάρα, φὴς ἢ καταρνεῖ μὴ δεδρακέναι τάδε· Ἀντιγόνη καὶ φημὶ δρᾶσαι κοὐκ ἀπαρνοῦμαι τὸ μή. Κρέων σὺ μὲν κομίζοις ἂν σεαυτὸν ᾖ θέλεις ἔξω βαρείας αἰτίας ἐλεύθερον· σὺ δ᾽ εἰπέ μοι μὴ μῆκος, ἀλλὰ συντόμως, ᾔδησθα κηρυχθέντα μὴ πράσσειν τάδε; Ἀντιγόνη ᾔδη· τί δ᾽ οὐκ ἔμελλον; ἐμφανῆ γὰρ ἦν. Κρέων καὶ δῆτ᾽ ἐτόλμας τούσδ᾽ ὑπερβαίνειν νόμους; Ἀντιγόνη οὐ γάρ τί μοι Ζεὺς ἦν ὁ κηρύξας τάδε, οὐδ᾽ ἡ ξύνοικος τῶν κάτω θεῶν Δίκη τοιούσδ᾽ ἐν ἀνθρώποισιν ὥρισεν νόμους. οὐδὲ σθένειν τοσοῦτον ᾠόμην τὰ σὰ κηρύγμαθ᾽, ὥστ᾽ ἄγραπτα κἀσφαλῆ θεῶν νόμιμα δύνασθαι θνητὸν ὄνθ᾽ ὑπερδραμεῖν. οὐ γάρ τι νῦν γε κἀχθές, ἀλλ᾽ ἀεί ποτε ζῇ ταῦτα, κοὐδεὶς οἶδεν ἐξ ὅτου ᾽φάνη. τούτων ἐγὼ οὐκ ἔμελλον, ἀνδρὸς οὐδενὸς φρόνημα δείσασ᾽, ἐν θεοῖσι τὴν δίκην δώσειν· θανουμένη γὰρ ἐξῄδη, τί δ᾽ οὔ; κεἰ μὴ σὺ προὐκήρυξας. εἰ δὲ τοῦ χρόνου πρόσθεν θανοῦμαι, κέρδος αὔτ᾽ ἐγὼ λέγω. ὅστις γὰρ ἐν πολλοῖσιν ἐς ἐγὼ κακοῖς ζῇ, πῶς ὅδ᾽ Οὐχὶ κατθανὼν κέρδος φέρει; οὕτως ἔμοιγε τοῦδε τοῦ μόρου τυχεῖν παρ᾽ οὐδὲν ἄλγος· ἀλλ᾽ ἄν, εἰ τὸν ἐξ ἐμῆς μητρὸς θανόντ᾽ ἄθαπτον ἠνσχόμην νέκυν, κείνοις ἂν ἤλγουν· τοῖσδε δ᾽ οὐκ ἀλγύνομαι. σοὶ δ᾽ εἰ δοκῶ νῦν μῶρα δρῶσα τυγχάνειν, σχεδόν τι μώρῳ μωρίαν ὀφλισκάνω. Χορός δηλοῖ τὸ γέννημ᾽ ὠμὸν ἐξ ὠμοῦ πατρὸς τῆς παιδός. εἴκειν δ᾽ οὐκ ἐπίσταται κακοῖς.

Κρέων Εσύ, που το κεφάλι σου μας κατεβάζεις κάτω· ομολογείς ή θα μας πεις πως δεν τα έχεις κάνει; Ἀντιγόνη Κι ομολογώ και δε σας λέω πως δεν τα έχω κάνει. Κρέων Πάρε τα πόδια σου εσύ και τράβα όπου θέλεις, λεύτερος από τις βαριές κατηγορίες· φύγε. Τώρα εσύ: Πες σύντομα, μην το τραβάς σε μάκρος: Τη γνώριζες την προσταγή που τό 'χε απαγορεύσει; Ἀντιγόνη Τη γνώριζα· μα πώς αλλιώς; Ξεκάθαρη πια ήταν. Κρέων Παρ' όλα αυτά το τόλμησες να παραβείς το νόμο; Ἀντιγόνη Γιατί δε μου το πρόσταξε αυτό ο μέγας Δίας ούτε και η συγκάτοικος με τους θεούς του Άδη, η Δίκη, είναι που όρισε στον κόσμο τέτοιους νόμους. Ούτε και νόμιζα ποτέ πως έχουν τέτοιο κύρος πια οι δικές σου προσταγές, ώστε, θνητός που είσαι, τους άγραφους κι ασάλευτους νόμους να ξεπεράσεις. Όχι μονάχα σήμερα και χθές, μα αιώνια ζούνε, κι ούτε που έμαθε κανείς ποια είναι η πηγή τους. Γι' αυτό και δεν εσκόπευα, μόνο γιατί φοβάμαι μια θέληση ανθρώπινη, στα θεία ν' αμαρτήσω. Πως θα πεθάνω τό 'ξερα –και πώς να μην το ξέρω;– χωρίς κι αυτή την προσταγή· αν τώρα πριν της ώρας χαθώ, για κέρδος μου αυτό εγώ το λογαριάζω. Όποιος μέσα στα βάσανα, όπως εγώ, παλεύει, πώς κέρδος απ' το θάνατο αυτός δεν προσκομίζει; Έτσι για μένα να με βρει η μοίρα του θανάτου δεν είναι διόλου λυπηρό· μ' αν ίσως ανεχόμουν το γιο της μάνας μου άθαφτο, κακοθανατισμένο, εκείνο θα με πλήγωνε· αυτά δε με πικραίνουν. Κι αν ίσως άμυαλα αυτά σου φαίνονται που κάνω, περίπου ένας άμυαλος άμυαλη θα με κρίνει. Χορός Δείχνει σκληρό το φυσικό κι από σκληρό πατέρα αυτής της κόρης· στα δεινά δε σκύβει το κεφάλι.

Ρηματικοί τύποι

Στ.441 νεύουσαν: νεύω. Στ.442 φῄς: φημί· καταρνῇ: καταρνέομαι, -οῦμαι· δεδρακέναι: δράω, -ῶ. Στ.446 εἰπέ: λέγω. Στ.447 ᾔδησθα: οἶδα· κηρυχθέντα: κηρύττομαι· πράσσειν: πράσσω. Στ.448 ᾔδη: οἶδα· ἔμελλον: μέλλω· ἦν: εἰμί. Στ.449 ἐτόλμας: τολμάω, -ῶ· ὑπερβαίνειν: ὑπερβαίνω. Στ.452 ὥρισεν: ὁρίζω. Στ.453 σθένειν: σθένω· ᾠόμην: οἴομαι ή οἶμαι. Στ.455 δύνασθαι: δύναμαι· ὄνθ’ (ὄντα): εἰμί, ὑπερδραμεῖν: ὑπερτρέχω.

Στ.457 ζῇ: ζήω, -ῶ· οἶδεν: οἶδα· (ἐ)’φάνη: φαίνομαι. Στ.459 δείσασ’(α): δέδοικα ή δέδια. Στ.460 δώσειν: δίδωμι· θανουμένῃ: θνῄσκω· ἐξῄδη: ἔξοιδα. Στ.462 θανοῦμαι: θνῄσκω. Στ.464 κατ(α)θανών: καταθνῄσκω· φέρει: φέρω. Στ.465 τυχεῖν: τυγχάνω. Στ.467 θανόντ’(α): θνῄσκω· ἠνσχόμην: ἀνέχομαι. Στ.468 ἤλγουν: ἀλγέω, -ῶ. Στ.469 δρῶσα: δράω, -ῶ· τυγχάνειν: τυγχάνω. Στ.471 δηλοῖ: δηλόω, -ῶ. Στ.472 εἴκειν: εἴκω· ἐπίσταται: ἐπίσταμαι.

Σχολιασμός 

441 νεύουσαν εἰς πέδον κάρα (σκηνοθετική οδηγία): η Αντιγόνη σκύβει το κεφάλι βυθισμένη στις σκέψεις της ή γιατί δεν θέλει να βλέπει τον Κρέοντα και όχι από ενοχή και φόβο, όπως ίσως πιστεύει ο Κρέοντας.

                                         σχήμα άρσης και θέσης ή εκ παραλλήλου
443                                 καί φημί δρᾶσαι κοὐκ ἀπαρνοῦμαι τό μή → ειρωνεία
                                                      θέση                     άρση

444-445 σκηνοθετική οδηγία (βλέπε σχόλιο διδακτικού εγχειριδίου σελ. 161). Χαρακτηριστικό του ήθους του Κρέοντα είναι ότι εγκαταλείπει –χωρίς να ξανακάνει οποιαδήποτε αναφορά- τη θεωρία χρηματισμού των φυλάκων και δράσης των πολιτικών του αντιπάλων (πρβλ. στ. 293 κεξ.). Ο ήπιος τόνος του απέναντι στο φύλακα (κομίζοις ἄν) αποκαλύπτει τη δύσκολη θέση του, εξαιτίας της αδικαιολόγητα βάναυσης συμπεριφοράς του στο προηγούμενο επεισόδιο.

446 εἰπέ μοι: ο Κρέων απευθυνόμενος στην Αντιγόνη χρησιμοποιεί προστακτική, ενώ προηγουμένως μιλώντας στο φύλακα μεταχειρίστηκε δυνητική ευκτική (κομίζοις ἄν), που δηλώνει -εδώ- μια ευγενική προσταγή. Ο ποιητής με την εναλλαγή των εγκλίσεων αφήνει να διαφανεί η διαφορετική διάθεση με την οποία ο Κρέων αντιμετωπίζει τα δύο αυτά πρόσωπα.   

448 η στίξη επιτρέπει να φανεί απερίφραστα η ομολογία της Αντιγόνης (στοιχείο δραματουργικής τεχνικής του Σοφοκλή).

449 οι ερωτήσεις του Κρέοντα αποσκοπούν αφενός στο να αποσπάσει την ομολογία από την ίδια την Αντιγόνη και αφετέρου να ακούσουν όλοι την παραδοχή της ενοχής της.  

450-472 επιχειρηματολογία Αντιγόνης
Ο σκοπός της επιχειρηματολογίας της Αντιγόνης είναι διπλός: θέλει να δικαιολογήσει την πράξη της και να χλευάσει τη διαταγή τού Κρέοντα. Η ίδια παράκουσε γιατί:

• η διαταγή δεν υπαγορεύεται από θεό (450-452).
• οι άγραφοι-θεϊκοί νόμοι είναι ανώτεροι από τους ανθρώπινους, γιατί έχουν αιώνια ισχύ (453-457).
• η τιμωρία των θεών είναι σκληρότερη από την ανθρώπινη (458-459).
• η ποινή δεν τη φοβίζει, διότι ο θάνατος είναι λύτρωση για κάποιον που ζει μέσα στα δεινά, όπως αυτή (460-464).
• η παραμέληση του χρέους είναι χειρότερη και από τον θάνατο (465-468). 

Η Αντιγόνη κρίνει, απορρίπτει και ειρωνεύεται τον Κρέοντα (453-454, 458-459 και 470). Προβάλλει ως κίνητρο της πράξης της τον θεϊκό νόμο και όχι μόνο την αγάπη προς τον αδελφό. Οι αξίες που υπηρετεί είναι όχι μόνο ο οικογενειακός δεσμός (κάτι που μπορεί να είναι ένα κίνητρο) αλλά ακόμη υψηλότερες: η υπακοή στους άγραφους νόμους (κάτι αναγκαστικό). Ο ποιητής εξαίρει την έννοια του χρέους, το οποίο βρίσκεται πάνω από συγγενικούς δεσμούς και υποχρεώσεις.

471 ο χορός λέει κάτι που ήδη φάνηκε από τα λόγια της Αντιγόνης (ὠμόν γέννημα), δίνει όμως λαβή για την απάντηση του Κρέοντα…

❧

Β΄ σκηνή: στ. 473-507

Σχολιασμός

472 ο Κρέοντας απαντά στον Χορό, του οποίου η απόκριση δεν ήταν απορριπτική για την Αντιγόνη και ενδεχομένως το γεγονός αυτό τον ενοχλεί. Κύριος αποδέκτης των λόγων του είναι όμως η Αντιγόνη: έτσι δείχνει περιφρόνηση προς αυτήν.

473-477 μιλά με αποφθέγματα για να στηρίξει τις απόψεις του και να φανεί πιστευτός. Προσπαθεί να κάμψει τη σκληρή και ατίθαση Αντιγόνη, στο τέλος όμως θα καμφθεί ο ίδιος (τραγική ειρωνεία).

479 βλέπε σχόλιο διδακτικού εγχειριδίου σελ. 162.

480-485 κατηγορεί την Αντιγόνη γιατί:

• παράκουσε τις εντολές του. 
• καυχιέται δημόσια χωρίς ίχνος μεταμέλειας. 
• τόλμησε αυτή -μια γυναίκα!- να αμφισβητήσει αυτόν, έναν άντρα και βασιλιά.

Ο Κρέων δεν μπορεί να την κρίνει ψύχραιμα γιατί: 

• είναι αλαζόνας (οι αποφάσεις του είναι πάνω από όλα), αυταρχικός (πιστεύει στην υποταγή του αρχομένου), κάθετος και μονομερής (αρνείται να συζητήσει τις αποφάσεις του). 
• είναι δεσμευμένος από τις προγραμματικές του δηλώσεις και την εξαγγελία της ποινής και, αν υποχωρήσει, θα υπονομεύσει το κύρος του ως βασιλιά. 
• θεωρεί την πράξη της Αντιγόνης κίνηση αμφισβήτησης κι εξευτελισμού του ίδιου και της εξουσίας του. 

482 ὕβρις: απέναντι στην διαταγή του και την εξουσία του.

484 ἀνήρ…ἀνήρ: η γυναίκα δεν μπορεί να συγκριθεί με άντρα ⟶ πάγια αντίληψη της εποχής (βλέπε σχόλιο διδακτικού εγχειριδίου σελ. 162).

491-492 καὶ νιν καλεῖτ(ε): ο Κρέων απευθύνεται στους δορυφόρους του (βωβά πρόσωπα), οι οποίοι πρέπει να αποχωρήσουν και να επιστρέψουν σε λίγο (στ. 525) φέρνοντας την Ισμήνη (σκηνοθετική οδηγία).

Κατηγορεί και την Ισμήνη για συνεργία, μόνο και μόνο γιατί η συμπεριφορά της του φάνηκε ύποπτη! Η επιπολαιότητα τού Κρέοντα και η σύγχυση στην οποία βρίσκεται είναι εμφανής.

493-494 απόφθεγμα.

Ηθογράφηση Κρέοντα

➤ αγανακτισμένος, οργισμένος, ειρωνικός, περιφρονητικός (473-483). 

➤ ασεβής, προκλητικός [περιφρονεί άγραφο νόμο και Ερκείο Δία (486)]. 

➤ επιπόλαιος, καχύποπτος, άδικος (489-490). 

➤ εγωιστής, ισχυρογνώμων, κάθετος, μονομερής (484-485). 

➤ τυραννικός, απολυταρχικός (479).

Ο Κρέων μιλά για τον εαυτό του:

➤ δοῦλος τῶν πέλας: ο σκληρός χαρακτηρισμός οφείλεται στον εκνευρισμό του ή μήπως αποκαλύπτει το τυραννικό του ήθος (όλοι του οφείλουν τυφλή υπακοή, όπως θα έκαναν οι δούλοι του);

➤ ἐγώ οὐκ ἀνήρ: θεωρεί πως η πράξη της Αντιγόνης θίγει τον ανδρισμό του· ο Κρέων έχει πάρει το πράγμα προσωπικά και στο μυαλό του τριγυρνά η εκδίκηση.

➤ εἴτε τοῦ παντός ... κυρεῖ: είναι τόσο τυφλωμένος που δε δίνει δεκάρα για τον οικογενειακό δεσμό που τον συνδέει με τις δύο αδελφές.

➤ καὶ κείνην ἴσον ἐπαιτιῶμαι ...: η αποκορύφωση του παραλογισμού· η αναστάτωση της Ισμήνης εξαιτίας της δυσάρεστης –προβλέψιμης όμως- εξέλιξης εκλαμβάνεται ως ενοχή!

Η ρήση του Κρέοντα είναι γεμάτη με σημεία τραγικής ειρωνείας:
τὰ σκληρά φρονήματα ...	Χαρακτηρίζει «σκληρή» και «άκαμπτη» την Αντιγόνη –ειρωνικά φυσικά· ο «σκληρός» της υπόθεσης όμως θα επιβεβαιώσει ο ίδιος τα λεγόμενά του: θα συντριβεί ευκολότερα και γρηγορότερα απ’ ό,τι θα μπορούσε να πιστέψει.
θραυσθέντα καὶ ῥαγέντα ... σμικρῷ χαλινῷ ...
ὑβρίζειν	Η ανυπακοή της Αντιγόνης δεν του επιτρέπει να σκεφτεί πως και ο ίδιος είναι αυτουργός μιας ύβρεως –και μάλιστα απέναντι στους θεούς.
οὐκ ἀλύξετον μόρου κακίστου ...	Ο Κρέων, ασφαλής και σίγουρος μέσα στην εξουσία του,  δεν αντιλαμβάνεται ότι θα πέσει στο λάκκο που σκάβει για τις αδελφές.

497-499 ψύχραιμη η Αντιγόνη απαντά και ανταποδίδει με πρόκληση, ειρωνεία, σαρκασμό.

503-504 η εξασφάλιση υστεροφημίας κοινός τόπος στους αρχαίους Έλληνες. 

504-506 απερίφραστα τον αποκαλεί τύραννο. Η Αντιγόνη μπορεί να εκφράζεται άφοβα, γιατί είναι εσωτερικά ελεύθερη κι έχει εκπληρώσει το καθήκον της.

❧

Β΄ σκηνή: στ. 508-525

Σχολιασμός

510 από την απάντηση του Κρέοντα συνάγεται ότι δεν τον ενδιαφέρει τόσο η άποψη των πολιτών, όσο να μην υπάρχουν αντιρρησίες. Η απάντησή του, βεβαίως, αποκαλύπτει το ήθος του.

512 εννοεί τον Ετεοκλή.

519 προσπαθεί να υπενθυμίσει πάλι τους νόμους που κυβερνούν τους νεκρούς. Ο Κρέοντας όμως -ιδίως τώρα!- δεν είναι σε θέση να αντιληφθεί τίποτα. 

522-523 πρόσεξε την αντιστοιχία στους σημαντικούς αυτούς στίχους: 

ΚΡ.              …οὑχθρός…        …φίλος.

                              ⇕                      ⇕

ΑΝΤ. …οὔτοι συνέχθειν, ἀλλά συμφιλεῖν ἔφυν ⟶ παρήχηση

οὔτοι – οὔτοι: παρατήρησε ότι στο στίχο 523 η Αντιγόνη επαναλαμβάνει στην απάντησή της την ίδια λέξη που είπε ο Κρέων στην αρχή του δικού του στίχου. Η επιλογή, σκόπιμη, τονίζει την προκλητική και ειρωνική στάση της Αντιγόνης απέναντί του.

524 εἰ φιλητέον, φίλει ...: ο Κρέων αντιλαμβάνεται την ειρωνεία και δεν αφήνει την ευκαιρία να πάει χαμένη· απαντά με σαρκαστική επανάληψη: «τώρα που θα πας στον Κάτω Κόσμο, αν πρέπει να τους αγαπάς, αγάπα τους.»

525 ἐμοῦ ζῶντος οὐκ ἄρξει γυνή: αν η μετοχή δε θεωρηθεί απόλυτη, αλλά συνημμένη στο αντικείμενο (ἐμοῦ) του ρήματος, έχουμε την εξής μετάφραση: «όσο ζω, γυναίκα δε θα με κυβερνήσει».

Άξονες αντιπαράθεσης	Κρέων	Αντιγόνη
α) Ανυπακοή στη νόµιµη εξουσία της πόλης και προσβολή νόµου που ορίζεται από τον άρχοντα της πόλης εκ µέρους της Αντιγόνης.	- μόνη η Αντιγόνη εκφράζει απόψεις αντίθετες με του Κρέοντα	- όλοι τα ίδια σκέφτονται· φοβούνται, όμως, να το ομολογήσουν. - τίμησα το νεκρό αδελφό μου· αυτό δεν είναι ντροπή.
β) Περιφρόνηση των οικογενειακών δεσµών, των ταφικών εθίµων και των άγραφων νόµων του κάτω κόσµου εκ µέρους του Κρέοντα.	- η ταφή του Πολυνείκη είναι ατιμία σε βάρος του Ετεοκλή.	- ο Πολυνείκης ήταν αδελφός, όπως ο Ετεοκλής, και δικαιούται να τιμηθεί όπως αρμόζει σε αδελφό.
	- ο εχθρός ούτε μετά θάνατο δεν πρέπει να απολαύσει σεβασμό.	- οι κανόνες του Άδη, η ταφή του νεκρού δηλαδή, δεν κάνουν διακρίσεις· αφορούν όλους τους νεκρούς.
	- ο ενάρετος και ο τιποτένιος δεν αξίζουν την ίδια τιμή

Το σκεπτικό του Κρέοντα έχει κάποια βάση: η διαταγή του (κήρυγµα) αντανακλά τον ηθικό κώδικα των ηρωικών χρόνων: τοὺς φίλους εὖ ποιεῖν, τοὺς δ’ ἐχθροὺς κακῶς (να ευεργετείς τους φίλους σου και να βλάπτεις τους εχθρούς σου), ο οποίος ίσχυε ακόµη και στη δηµοκρατική Αθήνα. Το µίσος συνεχιζόταν µάλιστα και µετά θάνατον (πρβλ. στ. 522. Δες, επίσης, και το σχόλιο 25 του διδακτικού βιβλίου, σ. 144).

Ηθογράφηση Αντιγόνης και Κρέοντα

Αντιγόνη	Κρέοντας
➤ τολμηρή, σκληρή, ➤ σαρκαστική, προκλητική (497) ➤ ειλικρινής, ανεξάρτητη (499-507, 509) ➤ ευσεβής (502-503, 519, 521) ➤ δρα με γνώμονα την αγάπη (523)	➤ τυραννικός, εγωιστής (510) ➤ ασεβής, ισχυρογνώμων, αδιάλλακτος (520-522) ➤ ειρωνικός, εκδικητικός, κυνικός, μοχθηρός (498, 524-525) ➤ δρα με γνώμονα το μίσος (524-525)

Σχήματα λόγου
Στ. 509 «ὑπίλλουσι στόμα»: μεταφορά.
Στ. 515 «κατθανών νέκυς»: πλεονασμός.
Στ. 523 «συνέχθειν…συμφιλεῖν ἔφυν»: παρήχηση.

❦