 |
| Θάνατος Πάτροκλου. Αττική ερυθρόμορφη κύλικα, περίπου 530 π.Χ. (πηγή: Ψηφίδες για την Ελληνική Γλώσσα) |
Π 684-867, το κύκνειο άσμα και ο θάνατος του Πατρόκλου
Βασικά σημεία:
1. Η αριστεία και ο θάνατος του Πατρόκλου.
2. Ύβρις.
3. Αφηγηματικές τεχνικές κι εκφραστικοί τρόποι.
Ανάπτυξη:
1. Ο Πάτροκλος πρέπει να σκοτωθεί· το επιβάλλει η πλοκή του έπους. Μόνο τότε ο Αχιλλέας θα πειστεί να μπει στη μάχη και να εκδικηθεί το θάνατο του αγαπημένου του φίλου. Ο ποιητής όμως έχει προετοιμάσει για τον ήρωα έναν θάνατο λαμπρό, που αναδεικνύει την ασύγκριτη γενναιότητα και μαχητικότητά του. Αναλυτικά:
(α) ο Πάτροκλος ξαπλώνει στη γη νεκρούς εννιά Τρώες (στ. 694-6)· κάποιοι άλλοι τρέχουν να γλιτώσουν.
(β) παράλληλα, προσπαθεί να σκαρφαλώσει –τρεις φορές!- στο τείχος της Τροίας και μόνο ο Απόλλωνας μπορεί να τον απωθήσει.
(γ) ο Έκτορας πάνω στο άρμα κυνηγά τον Πάτροκλο. Αυτός σηκώνει με το ένα χέρι πέτρα και την εκσφενδονίζει προς το κινούμενο άρμα πάνω στον Έκτορα. Η πέτρα όμως θα πετύχει τελικά τον ηνίοχο του Έκτορα, τον Κεβριόνη, και θα του συντρίψει το κεφάλι (στ. 733-743). Στη συνέχεια, ο Πάτροκλος έρχεται στα χέρια με τον Έκτορα, καθώς ο δεύτερος προσπαθεί εμποδίσει τον Πάτροκλο να μαζέψει το πτώμα του Κεβριόνη (στ. 755-771).
(δ) αφού οι Αχαιοί καταφέρνουν να πάρουν το πτώμα του Κεβριόνη, ο Πάτροκλος ξαναρίχνεται -τρεις φορές!- στις γραμμές τους· θα πάρει εννιά ζωές τη φορά (στ. 783-785).
(ε) κανένας θνητός δεν μπορεί να τον σταματήσει. Θα χρειαστεί να επέμβει ένας θεός, ο Απόλλωνας, για να μπει τέλος στην αριστεία του Πατρόκλου: ο θεός στέκεται πίσω του (!) και με ένα πισώπλατο χτύπημα τον παραλύει· η πανοπλία του πέφτει στο χώμα (στ. 789-805).
(στ) το δεύτερο χτύπημα έρχεται από έναν ξεχωριστό ήρωα (στ. 808-811), τον Εύφορβο, που πληγώνει τον Πάτροκλο στην πλάτη και το βάζει στα πόδια!
(ζ) τώρα εμφανίζεται ο Έκτορας και δίνει το τελειωτικό χτύπημα στον Πάτροκλο, καθώς ο τελευταίος υποχωρεί στις γραμμές των Αχαιών (818-821). Ο Έκτορας θα ειρωνευτεί τον ήρωα που ξεψυχά, αλλά ο Πάτροκλος θα του απαντήσει χωρίς περιστροφές:
Έκτορ, καυχήσου όσο ημπορείς, τώρα που ο Ζευς και ο Φοίβος
την νίκην σού εχαρίσαν -και αυτοί με καταβάλλουν
εύκολ', αφού μου αφαίρεσαν τα όπλ' από τους ώμους.
Για να νικηθεί ο Πάτροκλος, θα χρειαστεί η συνδυασμένη δράση ενός θεού και δυο σημαντικών ηρώων. Χωρίς να το δηλώνει ξεκάθαρα, ωστόσο σε μια προσεκτική ανάγνωση είναι φανερό ότι ο ποιητής της Ιλιάδας ένιωθε μια συμπάθεια για τον Πάτροκλο· γι’ αυτό, άλλωστε, έφτιαξε τόσο ηρωική την πτώση του ήρωα.
 |
| Ο Έκτορας στα αριστερά, ο Γλαύκος στα δεξιά και στο άρμα ο ηνίοχος Κεβριόνης. Μελανόμορφη υδρία, αποδίδεται στο ζωγράφο του Λονδίνου, 575-550 π.Χ. Λονδίνο, Βρετανικό Μουσείο (πηγή: Ψηφίδες για την Ελληνική Γλώσσα) |
2. Η περιγραφή του θανάτου του Πατρόκλου δίνει στον ποιητή την ευκαιρία να προβάλει το ξεχωριστής σημασίας για τον αρχαίο Έλληνα θέμα της ύβρεως, της αλαζονείας, δηλαδή της υπέρβασης των ανθρώπινων ορίων· κάτι που φέρνει απαραίτητα την τιμωρία του υβριστή.
Ο Πάτροκλος υποπίπτει στο αμάρτημα της ύβρεως, όταν χλευάζει τον Κεβριόνη, παρομοιάζοντάς τον με επιδέξιο δύτη, καθώς βλέπει τον τρόπο με τον οποίο σωριάζεται νεκρός στο έδαφος (744-750). Η ειρωνεία σε βάρος νεκρού είναι βλασφήμια. Λίγο παρακάτω, στο ίδιο λάθος θα υποπέσει και ο Έκτορας: χτυπά τον Πάτροκλο και, καθώς ο δεύτερος ξεψυχά, τον ειρωνεύεται (832, 837, 842). Ο Πάτροκλος θα προφητέψει το θάνατο του Έκτορα, αλλά αυτός -μεθυσμένος από τη νίκη του- φαντάζεται ότι μπορεί να σκοτώσει και τον ίδιο τον Αχιλλέα.
3. Στην ενότητα αυτή οι αναγνώστες προετοιμάζονται για το τι επιφυλάσσει το μέλλον σε μερικούς από τους σπουδαιότερους ήρωες του έπους. Οι προοικονομίες, λοιπόν, της ενότητας:
(α) στ. 707-709· ο Απόλλων προφητεύει ότι ούτε ο Πάτροκλος ούτε ο Αχιλλέας θα είναι οι πορθητές της Τροίας.
(β) στ. 851-854· ο Έκτορας ακούει από το στόμα του ετοιμοθάνατου Πατρόκλου το τέλος που τον περιμένει.
Στην ενότητα εντοπίζουμε και επική ειρωνεία:
(α) στ. 839-842, όπου ο Έκτορας υποθέτει ότι ο Αχιλλέας είχε ζητήσει από τον Πάτροκλο τον θάνατο του Έκτορα· στην πραγματικότητα ο Αχιλλέας ζήτησε από τον Πάτροκλο το ακριβώς αντίθετο: να φυλάγεται, αλλά ο τελευταίος -για κακή του τύχη- δεν υπάκουσε.
(β) στ. 859-861, καθώς ο Πάτροκλος προφητεύει το τέλος του Έκτορα, εκείνος φαντάζεται ότι μπορεί να σκοτώσει και τον ίδιο τον Αχιλλέα.
Τέλος, πολύ ενδιαφέρουσες είναι οι παρομοιώσεις στο απόσπασμα αυτό. Ο ποιητής θέλοντας να αναδείξει τη σφοδρότητα των συγκρούσεων και να κάνει πιο παραστατική την αφήγησή του, τις χρησιμοποιεί αρκετές φορές:
➤ στ. 745-750: ο Πάτροκλος παρομοιάζει τον Κεβριόνη που πέφτει κεραυνοβολημένος από τον βράχο με ικανό βουτηχτή.
➤ στ. 823-829: ο Έκτορας και ο Πάτροκλος παρομοιάζονται αντίστοιχα με λιοντάρι και αγριόχοιρο που συγκρούονται λυσσασμένα για το νερό μιας πηγής -τελικά, ο αγριόχοιρος θα υποκύψει.
Ιδιαίτερη σημασία έχουν τρεις συνεχόμενες παρομοιώσεις, που συναντούμε στο επεισόδιο του Κεβριόνη:
➤ στ. 751-753: ο Πάτροκλος, καθώς ορμά να πάρει το πτώμα του Κεβριόνη, παρομοιάζεται με λιοντάρι που εξολοθρεύει ταύρους.
➤ στ. 756-761: εδώ ο Έκτορας επιχειρεί να υπερασπιστεί το σώμα του Κεβριόνη και να εμποδίσει τον Πάτροκλο. Οι δυο τους συγκρίνονται με δύο πεινασμένα λιοντάρια που μάχονται πάνω από ένα ελάφι.
➤ και στ. 765-771: τώρα η σύγκρουση πάνω από τον νεκρό Κεβριόνη έχει γενικευτεί και οι Τρώες και οι Αχαιοί παρομοιάζονται με δύο ανέμους, τον Εύρο (ο σιρόκος, νοτιοανατολικός άνεμος) και τον Νότο που φυσούν ορμητικά μέσα σε δάσος και δημιουργούν χάος.
Είναι αξιοπρόσεκτο ότι, καθώς προχωρά η αφήγηση, η ένταση ανεβαίνει: στην πρώτη παρομοίωση (3 στίχοι), ένας μαχητής, ο Πάτροκλος, ορμά να κερδίσει το πτώμα του Κεβριόνη· στη δεύτερη (6 στίχοι), δύο πολεμιστές, ο Έκτορας και ο Πάτροκλος μάχονται για τον ίδιο λόγο· και στην τρίτη (7 στίχοι), δύο παρατάξεις συγκρούονται με σφοδρότητα όμοια με τις θυελλώδεις δυνάμεις της φύσης. Μπορούμε να φανταστούμε ότι κατά την απαγγελία του χωρίου αυτού ο αοιδός (ή ο ραψωδός) θα ύψωνε τον τόνο της φωνής του, για να αποδώσει την κλιμάκωση της έντασης που εμπνεύστηκε ο ποιητής.
❦
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου