Ιστορία Γ΄ λυκείου (2) - Η Ελληνική Επανάσταση του 1821

Προσωποποίηση της Ελλάδας στο Σάλπισμα Πολεμιστήριον του Κοραή (1801). Λεζάντα: ὤ μοι ἐγὼ πανάποτμος, ἐπεὶ μ’ ἕλε δούλιον ἦμαρ. [πηγή: Wikimedia Commons]

Βασικά σημεία

Ο χαρακτήρας της Ελληνικής Επανάστασης

§§ 1-2 Η Επανάσταση του 1821 ως εθνικό κίνημα· οι καταβολές της.

Εθνικά κινήματα θεωρούμε τις κινήσεις μεταξύ ανθρώπινων κοινοτήτων με κοινή γλώσσα ή/και θρήσκευμα, με διακριτές παραδόσεις και ιστορία, με αντίληψη κοινής ταυτότητας μεταξύ των μελών τους, οι οποίες κοινότητες επιδίωκαν την ανεξαρτησία τους από την εξουσία άλλης διακριτής κοινότητας. (σελ.13 του σχολικού βιβλίου)

• αναπτύχθηκε κατά τις τελευταίες δεκαετίες του 18ου αιώνα και τις πρώτες του 19ου.
• οι καταβολές της: τα εθνικά κινήματα της ίδιας εποχής που αναπτύχθηκαν στις ιταλικές και τις γερμανικές χώρες (αργότερα Ιταλία και Γερμανία), στις βρετανικές αποικίες στη Βόρεια Αμερική (μετέπειτα ΗΠΑ) καθώς και στην προεπαναστατική και επαναστατημένη Γαλλία.
  

 

§ 3 Η Επανάσταση του 1821 ως πολιτικό κίνημα 

Σκοποί του ελληνικού εθνικού κινήματος:
(α) απελευθέρωση του έθνους και συγκρότηση ανεξάρτητου εθνικού κράτους,
(β) σύσταση αντιπροσωπευτικής και ευνομούμενης πολιτείας.

Τα κυριότερα συστατικά στοιχεία του ελληνικού εθνικού κινήματος:
(α) οι Έλληνες της εποχής είναι απόγονοι και κληρονόμοι των αρχαίων Ελλήνων,
(β) οι Έλληνες είναι Ευρωπαίοι και όχι Τούρκοι,
(γ) η τουρκική κυριαρχία είναι παράνομη και η εξουσία του σουλτάνου αυθαίρετη,
(δ) οι Έλληνες έχουν το δικαίωμα να απελευθερωθούν από τους Τούρκους και να συστήσουν ανεξάρτητη και ευνομούμενη πολιτεία με βάση τις αρχές της εθνικής αυτοδιάθεσης και της λαϊκής κυριαρχίας.

 

Οργάνωση και έκρηξη της επανάστασης

§ 1 Ο ρόλος και τα ιδρυτικά μέλη της Φιλικής Εταιρείας (1814, Οδησσός)

Στόχοι της Φιλικής Εταιρείας:
(α) να ενταχθούν στην Εταιρεία όσο το δυνατόν περισσότεροι σημαντικοί Έλληνες,
(β) να ανατεθεί η ηγεσία στον Ιωάννη Καποδίστρια, υπουργό Εξωτερικών τότε της Ρωσίας,
(ν) να εξασφαλιστεί η υποστήριξη της Ρωσίας.

 

§ 2 Η στάση του Καποδίστρια

Μόνο ο πρώτος στόχος επετεύχθη. Ο Καποδίστριας αρνήθηκε γιατί:
(α) οι συγκυρίες δεν ήταν ευνοϊκές,
(β) ως διπλωμάτης δεν μπορούσε να υιοθετήσει τις ριζοσπαστικές ιδέες της Φιλικής Εταιρείας,
(γ) οι μεγάλες ευρωπαϊκές δυνάμεις θα ήταν αρνητικές απέναντι στο εγχείρημα των Ελλήνων,
(δ) αν η Ρωσία στήριζε την Ελληνική Επανάσταση θα έστρεφε τις άλλες ευρωπαϊκές δυνάμεις εναντίον της.

 

§ 3 Ο Αλέξανδρος Υψηλάντης και η έκρηξη της Επανάστασης

• Φαναριώτης, αξιωματικός του ρωσικού στρατού.
• Ανέλαβε την ηγεσία της Φιλικής Εταιρείας στις αρχές του 1820.
• Εισέβαλε στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες (Φεβρουάριος 1821): στόχος του φαίνεται ότι ήταν ένας ρωσοτουρκικός πόλεμος και όχι μια γενική εξέγερση, όπως ήθελαν ορισμένοι Φιλικοί.

 

§ 4 Επαναστατικές εστίες

Επαναστατικές εστίες προκλήθηκαν σε πολλά μέρη της επικράτειας του Οθωμανού σουλτάνου: Παραδουνάβιες Ηγεμονίες, Πελοπόννησος, Μακεδονία, Ήπειρο, Θεσσαλία, Στερεά Ελλάδα, Κρήτη, Κύπρο και νησιά του Αιγαίου.

 

Η σφραγίδα της Πελοποννησιακής Γερουσίας (πηγή: Βικιπαίδεια)

 Η πολιτική συγκρότηση των Ελλήνων

§ 1 Τοπικά επαναστατικά συμβούλια

Στους επαναστατημένους τόπους σχηματίστηκαν τοπικά επαναστατικά συμβούλια («εφορίες», «σύγκλητοι», «καγκελαρίες» και «διευθυντήρια»): ελέγχονταν από τοπικούς άρχοντες, παλαιούς προεστούς ή καπετάνιους. Από αυτά προέκυψαν οι τρεις πρώτες τοπικές γερουσίες: «Πελοποννησιακή Γερουσία», «Άρειος Πάγος» (Ανατολική Στερεά Ελλάδα) και «Γερουσία της Δυτικής Χέρσου Ελλάδος».

 

§ 2 Συνέχεια της προεπαναστατικής ελληνικής εξουσίας

Ουσιαστικά, την εξουσία διατήρησαν οι τοπικοί άρχοντες (πολιτικοί και στρατιωτικοί) που επί Οθωμανών διοικούσαν τις ελληνικές κοινότητες. Οι νεοφερμένοι της ελληνικής Διασποράς είχαν μικρή συμμετοχή στην άσκηση της εξουσίας.

 

§ 3 Πολιτικές συγκρούσεις

Ο Δημήτριος Υψηλάντης μαζί με πιστούς σε αυτόν Φιλικούς και στρατιωτικούς ήθελαν να περιορίσουν τη δύναμη των προκρίτων, ζητώντας εκλογή αντιπροσώπων από καταξιωμένα πρόσωπα κάθε τόπου («ολιγαρχικοί»). Οι πρόκριτοι, αντιθέτως, υποστήριζαν πως οι αντιπρόσωποι στην εξουσία έπρεπε να εκλέγονται απευθείας από τον λαό («δημοκρατικοί»).

 

§ 4 Εθνοσυνέλευση Επιδαύρου και πρώτο δημοκρατικό σύνταγμα

Στο τέλος του 1821 συγκλήθηκε Εθνοσυνέλευση στην Επίδαυρο και ψηφίστηκε, τον Ιανουάριο του επόμενου έτους, το πρώτο δημοκρατικό σύνταγμα της χώρας. Οι επαναστάτες ανέδειξαν αιρετούς άρχοντες: επικράτησε η αντίληψη ότι η εξουσία πηγάζει από τον λαό (λαϊκή κυριαρχία).

 

§ 5 Η φιλελεύθερη κληρονομιά και η συμβολή των συντηρητικών δυνάμεων του τόπου

 

§ 6 Η Μεγάλη Ιδέα και ο μύθος της «Βαλκανικής Ομοσπονδίας»

Η Μεγάλη Ιδέα: πολιτική που αποσκοπούσε στην απελευθέρωση των ιστορικών ελληνικών χωρών και των τόπων γενικά όπου κατοικούσαν Έλληνες, οι οποίοι στο εξής ονομάστηκαν αλύτρωτοι Έλληνες.

Στόχος της Φιλικής Εταιρείας δεν ήταν η ίδρυση «Βαλκανικής Ομοσπονδίας», αλλά ελεύθερης ελληνικής πολιτείας, στην οποία θα συμμετείχαν και όλοι οι άλλοι ετερόγλωσσοι χριστιανοί ως Έλληνες πολίτες.

 

§ 7 Το πρώτο Σύνταγμα

Το πρώτο Σύνταγμα, το «Προσωρινόν Πολίτευμα της Ελλάδος» (1822), αποτελούσε διακήρυξη και υπόσχεση μάλλον παρά πραγματικότητα.

 

§ 8  Εμφύλιες συγκρούσεις

Ο εμφύλιος πόλεμος και οι καταστροφές του στρατεύματος του Ιμπραήμ προκάλεσαν εκκλήσεις να βοηθήσουν οι χριστιανικές δυνάμεις της Ευρώπης τους Έλληνες επαναστάτες. Αυτό οδήγησε στη δημιουργία των πρώτων ελληνικών κομμάτων («γαλλικό», «αγγλικό», «ρωσικό»). Η αγγλική κυβέρνηση ενθάρρυνε τραπεζίτες, ώστε να χορηγήσουν δάνεια στις ελληνικές επαναστατικές κυβερνήσεις.

 

Χάρτης που δείχνει την αρχική επικράτεια του Βασιλείου της Ελλάδας, όπως ορίζεται στη συνθήκη του 1832 (με σκούρο μπλε) [πηγή: Βικιπαίδεια]

 

Η έκβαση της Επανάστασης

§ 1 Το Πρωτόκολλο της Ανεξαρτησίας
Το ελληνικό κράτος ιδρύθηκε με το Πρωτόκολλο Ανεξαρτησίας, 22 Ιανουαρίου/3 Φεβρουαρίου 1830. Οι τρεις μεγάλες δυνάμεις της Ευρώπης (Βρετανία, Γαλλία και Ρωσία) εγγυήθηκαν την εδαφική ακεραιότητα, την εθνική ανεξαρτησία και το μοναρχικό πολίτευμα του νέου κράτους.

 

§ 2 Η έκταση του νέου κράτους
Η Ελλάδα περιορίστηκε στη νότια ελληνική χερσόνησο, περιλάμβανε δε τη Στερεά Ελλάδα, την Πελοπόννησο και τις Κυκλάδες.

 

§ 3 Οι «φυσικοί ηγέτες» του τόπου και ο Καποδίστριας
«Φυσικοί ηγέτες» του τόπου: πρόκριτοι, αρχιερείς, καπετάνιοι και λόγιοι («προκομμένοι» του έθνους).

 

Ιωάννης Καποδίστριας

• έφθασε στην Ελλάδα το 1828.
• έθεσε τις βάσεις της οικονομίας, της δημόσιας διοίκησης και δικαιοσύνης, του στρατού και της εκπαίδευσης.
• δολοφονήθηκε στο Ναύπλιο το 1831.

 

§ 4 Όθων

Στη συνέχεια, ήρθε στην Ελλάδα και ο Όθων, ο πρώτος ηγεμόνας των Ελλήνων, γιος του φιλέλληνα βασιλιά της Βαυαρίας Λουδοβίκου των Βίτελσμπαχ. Έγινε δεκτός ως μεσσίας, με ανακούφιση και ενθουσιασμό.

♦

 

Σχετικά κείμενα

 

Πώς βλέπουν οι Τούρκοι την Ελληνική Επανάσταση

Εκτός από κάποιες λιγοστές, πρόσφατες εξαιρέσεις, οι αφηγήσεις των Τούρκων ιστορικών για την Ελληνική Επανάσταση δεν απομακρύνθηκαν πολύ από εκείνες των προκατόχων τους Οθωμανών χρονικογράφων, 200 χρόνια πριν. Η έκρηξη της Ελληνικής Επανάστασης το 1821 είχε τότε αντιμετωπιστεί ως «αταξία», ως ένα εσωτερικό ζήτημα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Αν και οι Οθωμανοί χρονικογράφοι, όπως ο Ataullah Şanizade, ο Mehmed Esad Efendi και ο Ahmed Cevdet, μας έχουν αφήσει λεπτομερή χρονικά των γεγονότων, επιχειρώντας έως ένα βαθμό να διακρίνουν το 1821 από τις προηγούμενες εξεγέρσεις, οι Τούρκοι ιστορικοί απλοποίησαν αυτή την αφήγηση κάνοντας λόγο για απείθαρχους Έλληνες που επαναστατούν κατά της οθωμανικής κυριαρχίας, πλήρως καθοδηγούμενοι από εξωτερικούς παράγοντες, κυρίως από τη Ρωσία. Για τους Τούρκους, οι Οθωμανοί ήταν πιο δίκαιοι και ανεκτικοί προς τους μη μουσουλμάνους, άφηναν τους Έλληνες ελεύθερους να ασκούν τη θρησκεία τους και να ζουν ευτυχισμένοι υπό την οθωμανική κυριαρχία, την οποία και προτιμούσαν σε σχέση με κάποια άλλη ξένη κυριαρχία· όμως η υποδαύλιση της Ρωσίας οδήγησε τους Έλληνες στην ιδέα της ανεξαρτησίας το 1821. Στην αφήγηση αυτή, οι Έλληνες που σπούδασαν στη Ρωσία παίζουν σημαντικό ρόλο: στη συνέχεια υπηρέτησαν στον ρωσικό στρατό και ίδρυσαν μια μυστική οργάνωση, την Εθνική Εταιρεία (είναι τόσο μεγάλη η πραγματολογική άγνοια, που οι Τούρκοι ιστορικοί μέχρι πολύ πρόσφατα συχνά μπέρδευαν τη Φιλική Εταιρεία με τη μεταγενέστερη Εθνική Εταιρεία). Υποσχόμενη την ανεξαρτησία τους, η οργάνωση αυτή εξαπάτησε σταδιακά και άλλους Έλληνες, που ήταν ώς τότε πιστοί υπήκοοι των σουλτάνων. Στην αφήγηση αυτή, οι Έλληνες, που ξαφνικά ύψωσαν τη σημαία της εξέγερσης ενώ ζούσαν ευτυχισμένοι υπό οθωμανική κυριαρχία, είναι ύπουλοι, επαναστάτες, αχάριστοι και άπιστοι. Κατόρθωσαν να συνεχίσουν την εξέγερσή τους μόνο χάρη στην υποστήριξη των ευρωπαϊκών δυνάμεων και τελικά απέκτησαν την ανεξαρτησία τους χάρη σε εκείνες. «Μας χτύπησαν από πίσω», πιστεύουν οι Τούρκοι. Βεβαίως, στη συμβατική τουρκική αφήγηση δεν αναφέρεται καμία μάχη στην οποία οι επαναστάτες να νίκησαν τους Οθωμανούς. Στη διάδοση και τη δημοφιλία μιας τέτοιας αφήγησης, ακόμη και σήμερα, σημαντικό ρόλο έπαιξε οπωσδήποτε το ζήτημα της Κύπρου, που ξύπνησε τα παλαιότερα στερεότυπα εναντίον των Ελλήνων, αλλά και τα δύο στρατιωτικά πραξικοπήματα, του 1971 και του 1980, που ανέκοψαν την πολιτιστική και επιστημονική εξέλιξη, σε μια εποχή ριζικών αλλαγών. Τόσο οι χούντες όσο και οι κυβερνήσεις που τις διαδέχθηκαν υιοθέτησαν και προώθησαν την ιδεολογία της «ισλαμο-τουρκικής σύνθεσης», του «ισλαμο-τουρκικού» εθνικισμού, η οποία δοξάζει τον μαχητικό οθωμανικό και τουρκικό ηρωισμό απέναντι στους Έλληνες, που θεωρούνται λίγοι, αδύναμοι και πονηροί.

Ωστόσο, από τις αρχές της δεκαετίας του 2000 μια νεότερη γενιά ιστορικών, που αποφοιτά κυρίως από αμερικανικά πανεπιστήμια και γράφει στα αγγλικά, κομίζει νέες ερμηνείες και εισάγει νέες προοπτικές για την κατανόηση των κοινωνικοοικονομικών και πολιτικών συνθηκών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, συμβάλλοντας σημαντικά στη μελέτη της ανάδυσης των εθνών-κρατών στα Βαλκάνια, συμπεριλαμβανομένου και του ελληνικού κράτους. Σε αντίθεση με την πλήρη αδιαφορία της συμβατικής τουρκικής αφήγησης για την Ελληνική Επανάσταση, οι Τούρκοι της επιστημονικής πρωτοπορίας του εξωτερικού μελετούν πλέον το 1821 ως καταλύτη εξελίξεων για την οθωμανική πολιτική σκέψη και ριζικών μετασχηματισμών της ίδιας της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας (Ilıcak 2011), αναθεωρώντας τη συμβατική αντίληψη μιας αυτοκρατορίας που βρισκόταν εκτός της Εποχής των Επαναστάσεων (Karabıçak 2020). Χάρη στους νεότερους Τούρκους ιστορικούς, συχνά σε συνεργασία και με Έλληνες ιστορικούς, ξεκίνησε μια προσπάθεια να δημοσιευθούν έστω ορισμένες από τις πολλές και πλούσιες οθωμανικές πηγές για την Ελληνική Επανάσταση, κάτι που αποτελούσε επιστημονικό αίτημα ετών και στις δύο πλευρές του Αιγαίου.

Παρ’ όλα αυτά, στο εσωτερικό της τουρκικής κοινωνίας σήμερα, και μάλιστα στα χρόνια της καθολικής επικράτησης του ΑΚP και του Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, το κυρίαρχο πνεύμα στην προσέγγιση του οθωμανικού παρελθόντος από τους Τούρκους ιστορικούς εξακολουθεί να τελεί υπό την επίδραση μιας μονολιθικής τουρκικής εθνικιστικής αφήγησης, λόγω της πολιτικής και ιδεολογικής υποστήριξης από την κυρίαρχη πολιτική ελίτ. Επομένως, στα δημοφιλή βιβλία Ιστορίας και στα σχολικά εγχειρίδια, στα μέσα ενημέρωσης, στις εφημερίδες και στα περιοδικά, η παλαιά ιστορική αφήγηση και οι αρχικές αντιλήψεις επιμένουν. Και μολονότι τον τελευταίο καιρό έχουν γίνει προσπάθειες να αναδειχθούν οι νέες προοπτικές και οι διαφορετικές προσεγγίσεις, φαίνεται ότι η ουσιαστική αλλαγή της ιστοριογραφίας στην άλλη πλευρά του Αιγαίου θα αργήσει.

Η κ. Ντιλέκ Οζκάν-Πανταζή είναι διδάκτωρ του ΕΚΠΑ και μεταδιδακτορική ερευνήτρια στο Cyprus Institute.

O κ. Ηλίας Κολοβός είναι καθηγητής Οθωμανικής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης.

πηγή: Η Καθημερινή, 24.3.204

Θέλω κι άλλο!

• Δείτε σε αυτόν τον σύνδεσμο την παρουσίαση που χρησιμοποιήσαμε στην τάξη.
• Σε αυτόν τον σύνδεσμο θα βρείτε υπογραμμισμένα τα βασικά σημεία των ενοτήτων του Α΄ κεφαλαίου. Εδώ τα βασικά σημεία της Εισαγωγής του κεφαλαίου.
• Η Εμφύλια Σύγκρουση: ντοκιμαντέρ της σειράς '21 Η Επανάσταση των Ελλήνων.
• Ιωάννης Καποδίστριας: ντοκιμαντέρ της σειράς '21 Η Επανάσταση των Ελλήνων.
  
• Τα Συντάγματα του Αγώνα: ντοκιμαντέρ της σειράς '21 Η Επανάσταση των Ελλήνων.
• Στιγμές Ιστορίας: Τι Απέγιναν οι Αγωνιστές του '21 και οι Φιλικοί - ντοκιμαντέρ από το Hellenic Parliament TV.

 

 ❦