Ιστορία Β΄ λυκείου (8) – Επεξεργασία ιστορικής πηγής

Σύνοψις Ιστοριών του Ιωάννη Σκυλίτζη. Βυζαντινό εικονογραφημένο χειρόγραφο (δεκαετία του 1070), Εθνική Βιβλιοθήκη της Ισπανίας. [πηγή: Βικιπαίδεια]

Η ολοκληρωμένη απάντηση στην επεξεργασία μιας πηγής ή ενός παραθέματος προϋποθέτει απλή αλλά μεθοδική δουλειά. Ουσιαστικά πρέπει να ακολουθήσουμε τα εξής βήματα:

 

Βήμα 1^ο

Μελετούμε την πηγή, κατανοούμε το θέμα της (συνήθως βοηθά και ο τίτλος) και τη συνδέουμε με τη σχετική ενότητα της ύλης.

Βήμα 2^ο

Σημειώνουμε τον συντάκτη, το είδος της πηγής (πρωτογενής ή δευτερογενής) και τον σκοπό για τον οποίο δημιουργήθηκε.

 

Με τον όρο πηγές της Ιστορίας προσδιορίζουμε γενικότερα οτιδήποτε θα ήταν δυνατό να μας δώσει πληροφορίες για το παρελθόν. Αν λάβουμε, ωστόσο, υπόψη την απόσταση, χρονική και πολιτισμική, η οποία μας χωρίζει από την εποχή που εξετάζουμε, μπορούμε εξ αρχής να επισημάνουμε τη δυσκολία που ενέχει ο προσδιορισμός του υλικού το οποίο θεωρείται «ιστορική πηγή». Είναι βέβαιο ότι οι πληροφορίες που έχουν φθάσει μέχρι τις ημέρες μας για οποιαδήποτε εποχή είναι περιορισμένες, αποσπασματικές και εν μέρει φορτισμένες από την παρέμβαση των ανθρώπων που συντέλεσαν εκούσια ή ακούσια στη διατήρησή τους.

Πολλοί μελετητές της Ιστορίας προσδιορίζουν την έννοια της ιστορικής πηγής χρησιμοποιώντας τον όρο τεκμήριο, όρος ο οποίος, όμως, προϋποθέτει τη διαδικασία της κριτικής προσέγγισής της. Το τεκμήριο υφίσταται ύστερα από αναζήτηση και επιλογή. Είναι αναγκαίο να προσδιοριστεί από τον μελετητή τι θεωρεί κάθε φορά ως τεκμήριο και τι απορρίπτει από το ανεπεξέργαστο σύνολο των πληροφοριών που διαθέτει.

 

Κατηγοριοποίηση των ιστορικών πηγών

Οι πηγές διακρίνονται σε πρωτογενείς και δευτερογενείς, με κριτήριο τη χρονική απόσταση από το θέμα στο οποίο αναφέρονται, και σε άμεσες και έμμεσες σχετικά με τον σκοπό που υπηρετεί η λειτουργία τους. Η χρήση αυτών των όρων πρέπει να γίνεται από τους μαθητές και τις μαθήτριες με ιδιαίτερη προσοχή, για την αποφυγή παρανοήσεων.

Πρωτογενής θεωρείται η ιστορική πηγή της οποίας ο δημιουργός-συγγραφέας είναι σύγχρονος με την εποχή στην οποία αναφέρεται η πηγή, ενώ δευτερογενής είναι εκείνη που δημιουργήθηκε μετά από την εποχή στην οποία αναφέρεται, στην πραγματικότητα πρόκειται για αποστασιοποιημένη προσέγγιση ή για αναθεώρηση πληροφοριών προηγούμενων πηγών. Οι δευτερογενείς πηγές, όπως είναι οι ιστοριογραφικές μελέτες, τα απομνημονεύματα, οι αυτοβιογραφίες κ.ά., ουσιαστικά συγκροτούν τη βιβλιογραφία, που αξιοποιεί κάθε ερευνητής/-τρια αλλά και ο μαθητής ή η μαθήτρια στη σύνθεση μιας εργασίας.

[πηγή: Οδηγίες διδασκαλίας Ιστορίας γενικού λυκείου για το σχολικό έτος 2023-2024]

 

Βήμα 3^ο

Εντοπίζουμε τις πληροφορίες της πηγής που χρειαζόμαστε για την απάντησή μας. Μπορούμε να υπογραμμίσουμε τα σχετικά χωρία ή να κρατήσουμε σημειώσεις στο πρόχειρο (π.χ. συνοπτικές πληροφορίες-πλαγιότιτλοι).

 

Βήμα 4^ο

Εντοπίζουμε τις πληροφορίες της ιστορικής αφήγησης που απαιτεί η απάντηση. Και εδώ μπορούμε να καταγράψουμε συνοπτικά στο πρόχειρο τις γνώσεις που αποκτήσαμε από τη μελέτη της ενότητας του βιβλίου.

 

Χαρακτηριστικά ερωτήματα που θα μπορούσαν να τεθούν είναι τα ακόλουθα:

- Ποιο είναι το θέμα του κειμένου;

- Ποιες είναι οι απόψεις του συγγραφέα σχετικά με το θέμα;

- Πού και πότε συντάχθηκε το κείμενο; Ποιοι λόγοι οδήγησαν στη δημιουργία του;

- Με ποια επιχειρήματα ή τεκμήρια ο συντάκτης του κειμένου στηρίζει τις απόψεις του;

- Ο συγγραφέας προβάλλει κάποια γεγονότα και πρόσωπα και κάποια άλλα αποσιωπά; Για ποιους λόγους;

- Μπορούν να συνδυαστούν οι πληροφορίες της πηγής με τις γνώσεις που έχετε;

- Οι πληροφορίες, που σας παρέχει, είναι περισσότερες ή πιο συγκεκριμένες από τις ιστορικές σας γνώσεις;

[πηγή: Οδηγίες διδασκαλίας Ιστορίας γενικού λυκείου για το σχολικό έτος 2023-2024]

 

Βήμα 5^ο

Συνθέτοντας την απάντησή μας μπορούμε είτε να καταγράψουμε τις πληροφορίες βιβλίου και πηγής διαδοχικά (π.χ. πρώτα του βιβλίου και μετά της πηγής ή αντίστροφα, ανάλογα με την περίπτωση) είτε να συνδυάσουμε το υλικό της πηγής και της ιστορικής αφήγησης, βάζοντας τις πληροφορίες στη σωστή σειρά, ώστε να συνθέσουμε ένα κείμενο με λογική σειρά και συνοχή. Σε κάθε περίπτωση, εννοείται ότι γράφουμε με δικά μας λόγια και δεν αντιγράφουμε την πηγή. Μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε φράσεις της πηγής, μόνο όταν θέλουμε να τεκμηριώσουμε τις απόψεις μας ή όταν δεν μπορούμε να διατυπώσουμε την πληροφορία με άλλο τρόπο.

 

♦

 

Πρώτο παράδειγμα

Αξιοποιώντας τις πληροφορίες του παραθέματος και τις ιστορικές σας γνώσεις: (α) να ερμηνεύσετε τον όρο εποικιστική πολιτική και (β) να εξηγήσετε τη σκοπιμότητα της πολιτικής αυτής.

 

Επέκταση θεμάτων και εποικιστική πολιτική

Η επέκταση του δικτύου των θεμάτων σήμαινε αποκατάσταση της βυζαντινής εξουσίας σε περιοχές που κατοικούνταν εν μέρει από Σλάβους και ως τότε είχαν παραμείνει αυτόνομες από την κεντρική εξουσία. Η αποκατάσταση εκφραζόταν με την παρουσία στρατιωτικών αρχών και την πληρωμή φόρων. Σχετικά με τους εποικισμούς επισημαίνουμε ότι εξυπηρετούσαν δημογραφικές (ενίσχυση πληθυσμού), οικονομικές (εξασφάλιση καλλιεργητών) και αμυντικές (εξασφάλιση στρατιωτών) σκοπιμότητες.

Ιστορία του Μεσαιωνικού και του Νεότερου Κόσμου 565-1815, βιβλίο του καθηγητή, εκδ. ΟΕΔΒ, σελ.23

 

Οδηγίες

Μελετώντας το παράθεμα βλέπουμε ότι οι πληροφορίες του απαντούν κυρίως στο β΄ ερώτημα. Έτσι, ξεκινούμε την απάντησή μας καταγράφοντας τις γνώσεις μας από το βιβλίο, που καλύπτουν το α΄ ερώτημα. Ενδεικτικά:

(α) Το Βυζαντινό Κράτος, για να αντιμετωπίσει το πρόβλημα της εγκατάστασης πολυάριθμων σλαβικών πληθυσμών στις ευρωπαϊκές επαρχίες του, εφάρμοσε εποικιστική πολιτική, δηλαδή …

(β) Σύμφωνα με το παράθεμα, στόχοι της πολιτικής αυτής ήταν το κράτος να ενισχύσει τον πληθυσμό σε διάφορες περιοχές που είχαν λίγους κατοίκους και να παραχωρήσει σε καλλιεργητές εκτάσεις που παρέμεναν ακαλλιέργητες. Τέλος, από τους πληθυσμούς που εγκαθιστούσε το κράτος μπορούσε να εξασφαλίσει στρατιώτες, που θα υπερασπίζονταν τους τόπους εκείνους σε περίπτωση κινδύνου. 

 

 

Δεύτερο παράδειγμα

Αξιοποιώντας τις πληροφορίες των παρακάτω παραθεμάτων (Στρατιωτικά επώνυμα και κάστρα, Ένα πρώιμο παράδειγμα στρατιωτικοποίησης) και τις ιστορικές σας γνώσεις: (α) να εξηγήσετε το περιεχόμενο του όρου στρατιωτικοποίηση της μεσοβυζαντινής κοινωνίας και (β) να αναφέρετε στοιχεία που τεκμηριώνουν την εμφάνιση του φαινομένου.

 

Στρατιωτικά επώνυμα και κάστρα

Είναι χαρακτηριστικό ότι από αυτήν ακριβώς την εποχή αρχίζει η χρήση οικογενειακών ονομάτων. Όσα διέσωσαν οι πηγές είναι σχεδόν αποκλειστικά επώνυμα στρατιωτικών οικογενειών, αφού η βυζαντινή αριστοκρατία προερχόταν από το στρατό και ήταν περήφανη για τα κατορθώματα των προγόνων της... Η στρατιωτικοποίηση της χώρας φαίνεται ιδιαίτερα στη μορφή που αποκτούν αυτό το διάστημα οι βυζαντινές πόλεις... Οι πόλεις είναι φυσικά ή τεχνητά οχυρωμένες. Πολλές πόλεις αυτής της εποχής είναι χτισμένες σε απόκρημνα και δυσπρόσιτα μέρη. Χρησιμεύουν σαν καταφύγια των αγροτικών πληθυσμών της περιοχής και στεγάζουν μόνιμα περισσότερο ή λιγότερο σημαντικές στρατιωτικές φρουρές, χαρακτηρίζονται όλες ως «κάστρα» (φρούρια) και έχει ιδιαίτερη σημασία το γεγονός, ότι αυτός ο όρος αντικαθιστά προοδευτικά τον όρο «πόλις».

Ε. Γλύκατζη-Αρβελέρ, Η πολιτική ιδεολογία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, μετ. Τ. Δρακοπούλου, Αθήνα 1977, 36-37.

 

Ένα πρώιμο παράδειγμα στρατιωτικοποίησης

Η πρώτη πολιορκία της Θεσσαλονίκης, αποτέλεσμα της αβαροσλαβικής επίθεσης του 617 ή 619, βρήκε πολλούς από τους κατοίκους της έξω από τα τείχη να μαζεύουν τη σοδειά. Αντίθετα από τους τρομοκρατημένους ναυκλήρους που δεν βοήθησαν τη Θεσσαλονίκη το 597, οι κυβερνήτες και τα πληρώματα πήραν τα όπλα και βοήθησαν στην απόκρουση των βαρβάρων. Δεν μπορεί να υπάρξει καλύτερο παράδειγμα για το τι σημαίνει πραγματικά ο όρος  «στρατιωτικοποίηση» στο Βυζαντινό Κράτος. Η στρατιωτικοποίηση δεν έγκειται τόσο στο τυπικό θέμα της συγκέντρωσης της πολιτικής και στρατιωτικής εξουσίας στα χέρια του στρατηγού του θέματος, αλλά σήμαινε μάλλον το να μάθουν οι Βυζαντινοί να ζουν με τον κίνδυνο, ένα μάθημα που φαίνεται ότι είχαν αφομοιώσει από τις αρχές του 7ου αι.

J.L. Teall, The grain supply of the Byzantine Empire (330-1025), Dumbarton Oaks Papers 13 (1959), σ.121 [πηγή: Ιστορία του Μεσαιωνικού και του Νεότερου Κόσμου 565-1815, βιβλίο του καθηγητή, σελ.24].

 

Οδηγίες

Μελετώντας τα παραθέματα παρατηρούμε ότι οι πληροφορίες τους συμπληρώνουν και επεκτείνουν τις πληροφορίες του βιβλίου. Μπορούμε, λοιπόν, να αρχίσουμε την απάντησή μας καταγράφοντας τις γνώσεις μας από το βιβλίο και παράλληλα να εντάσσουμε στα κατάλληλα σημεία το υλικό των παραθεμάτων. Ενδεικτικά (υπογραμμίζονται οι πληροφορίες που αντλήθηκαν από τα παραθέματα):

(α) Με τον όρο στρατιωτικοποίηση εκφράζεται η έντονη παρουσία του στρατού στο Βυζαντινό Κράτος από τα μέσα του 7^ου έως τα μέσα του 9^ου αι. Ο Teall στο έργο του The grain supply of the Byzantine Empire αναφέρει το χαρακτηριστικό παράδειγμα την αβαροσλαβικής επίθεσης στη Θεσσαλονίκη το 617 ή 619. Στην περίπτωση αυτή, οι κυβερνήτες και τα πληρώματα των πλοίων βοήθησαν στην απόκρουση των εισβολέων. Έτσι, κατά τον Teall, ο όρος στρατιωτικοποίηση δείχνει καθαρά ότι οι κάτοικοι της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας ήταν υποχρεωμένοι να ζουν με τον κίνδυνο των επιδρομών και γι’ αυτόν τον λόγο ήταν αναγκαία η διαρκής παρουσία και δραστηριότητα του στρατού.

(β) Το φαινόμενο της στρατιωτικοποίησης τεκμηριώνεται από την εμφάνιση πολλών οικογενειακών επωνύμων, που ανήκαν σε στρατιωτικές αριστοκρατικές οικογένειες. Σύμφωνα άλλωστε με τη Γλύκατζη-Αρβελέρ, η βυζαντινή αριστοκρατία προερχόταν από τον στρατό και ήταν περήφανη για τα κατορθώματα των προγόνων της. Ένα άλλο τεκμήριο είναι το χτίσιμο οχυρών κάστρων, τα οποία αντικαθιστούν τις πόλεις που βρίσκονται σε παρακμή. Τα κάστρα, όπως αναφέρει η Αρβελέρ, είναι φυσικά ή τεχνητά οχυρωμένα και χτίζονται σε απόκρημνα και δυσπρόσιτα μέρη. Στα κάστρα αυτά βρίσκουν καταφύγιο οι αγροτικοί πληθυσμοί της περιοχής και στεγάζονται μόνιμα περισσότερο ή λιγότερο σημαντικές στρατιωτικές φρουρές. Τέλος, τη στρατιωτικοποίηση τεκμηριώνει και η σταδιακή επέκταση των θεμάτων όπως και η δημιουργία ναυτικών θεμάτων, που στόχο είχαν την προστασία των παράλιων περιοχών.

 

♦