Ρητορικά Κείμενα (3) – Ὑπὲρ Μαντιθέου, Διήγηση-απόδειξη 4-8

Δύο ιππείς που καλπάζουν προς τα αριστερά. Παρθενώνας. Δυτική ζωφόρος. Λίθος 9 (IX) [πηγή: ιστότοπος Μουσείου Ακρόπολης]

Ὑπὲρ Μαντιθέου, Διήγηση-απόδειξη 4-8

 

Μετάφραση

[4] Ο πατέρας μας, δηλαδή, πριν από τη συμφορά στον Ελλήσποντο, μας έστειλε στο Σάτυρο, που ήταν βασιλιάς του Πόντου, για να ζήσουμε εκεί· δε ζούσαμε στην πατρίδα ούτε όταν γκρεμίζονταν τα τείχη ούτε όταν άλλαζε το πολίτευμα, αλλά επιστρέψαμε στην Αθήνα πέντε μέρες πριν οι δημοκρατικοί της Φυλής επανέλθουν από την εξορία στον Πειραιά.

[5] Και, πράγματι, ούτε ήταν φυσικό να θέλουμε να μετέχουμε σε κινδύνους ξένων, επειδή είχαμε φτάσει σε τέτοια κρίσιμη στιγμή, ούτε εκείνοι φαίνεται να είχαν τέτοια γνώμη, ώστε να παρέχουν αξιώματα στη διοίκηση της πολιτείας σ’ εκείνους που ήταν μακριά από την πατρίδα τους και σ’ αυτούς που δε διέπραξαν κανένα αδίκημα· περισσότερο στερούσαν τα πολιτικά δικαιώματα ακόμη και από εκείνους που μαζί τους κατέλυσαν τη δημοκρατία.

[6] Και έπειτα είναι, βέβαια, ανόητο να εξετάζει κανείς από την πινακίδα ποιοι υπηρέτησαν στο ιππικό. Γιατί δεν είναι γραμμένοι σ' αυτήν πολλοί απ' αυτούς που παραδέχονται ότι ήταν ιππείς, ενώ είναι καταγραμμένοι μερικοί από εκείνους που είχαν φύγει από την πατρίδα. Να η μεγαλύτερη απόδειξη: όταν ξαναγυρίσατε στην πόλη, αποφασίσατε με ψηφοφορία να σας παραδώσουν οι φύλαρχοι κατάλογο των ιππέων, για να εισπράξετε πίσω απ' αυτούς το επίδομα.

[7] Κανείς, λοιπόν, δε θα μπορούσε να αποδείξει ούτε ότι με ανέφεραν οι φύλαρχοι ούτε ότι παραδόθηκα στους συνηγόρους του δημοσίου ούτε ότι επέστρεψα την προκαταβολή. Και όμως είναι εύκολο να καταλάβουν όλοι ότι ήταν υποχρεωτικό να τιμωρούνται οι ίδιοι οι φύλαρχοι, αν δεν αποκάλυπταν αυτούς που είχαν λάβει την προκαταβολή. Επομένως, θα είχατε πολύ περισσότερο δίκιο αν πιστεύετε στους καταλόγους των φυλάρχων παρά στις πινακίδες. Γιατί ήταν εύκολο να σβηστεί απ' αυτές το όνομά όποιου ήθελε, ενώ στους καταλόγους ήταν υποχρεωτικό να αναφερθούν από τους φυλάρχους εκείνοι που υπηρέτησαν στο ιππικό.

[8] Ακόμη, κύριοι βουλευτές, αν βέβαια υπηρέτησα ως ιππέας, δε θα το αρνιόμουν επίμονα σαν να είχα κάνει κάτι φοβερό, αλλά θα ζητούσα να εγκριθεί η εκλογή μου, αν θα αποδείκνυα ότι δεν έβλαψα κανέναν συμπολίτη μου. Βλέπω μάλιστα ότι κι εσείς αυτήν την άποψη έχετε, αφού πολλοί που τότε υπηρέτησαν στο ιππικό είναι τώρα βουλευτές, ενώ άλλοι απ’ αυτούς έχουν εκλεγεί στρατηγοί και ίππαρχοι. Επομένως, να θεωρείτε ότι δεν κάνω αυτή την απολογία για τίποτε άλλο, παρά γιατί τόλμησαν ολοφάνερα να με συκοφαντήσουν. Ανέβα στο βήμα και κατάθεσε τη μαρτυρία σου για μένα.

 

Γλωσσικός σχολιασμός §§ 4-8

§ 4

συμφοράς < συν + φέρω: ασύμφορος, φορείο, αμφορέας, περιφορά, συμφέρον, υδροφόρος.

διαιτησομένους < διαιτάομαι, -ῶμαι: διαιτητής, δίαιτα, διαιτητικός.

ἐξέπεμψε < ἐκ + πέμπω: πομπώδης, πομπή, πομπός, θεόπεμπτος, διαπομπεύω, από-, εκ-, παραπέμπω.

καθαιρουμένων < κατά + αἱρέομαι, -οῦμαι: (αν-, αφ-, δι-, καθ-, συν-, υπεξ-)αιρώ, (προ)αίρεση, καλοπροαίρετος.

μεθισταμένης < μετά + ἵσταμαι: βλέπε § 1.

 

§ 5

εἰκός (μτχ. πρκμ.) < ἔοικα (βλέπε ΓΑΕ § 351, 11): εικόνα, (απ)εικονίζω, εικονικός, εικονογράφηση.

ἀφιγμένους < ἀπό + ἱκνέομαι –οῦμαι: άφιξη, (αν)εφικτός, ικέτης, ικανός, ίχνος, προίκα.

ἀλλοτρίων < ἀλλότριος < ἄλλος > ἀλλοτριόω, -ω: αλλοτριώνω, (απ)αλλοτρίωση, αλλοτριωμένος.

ἐξαμαρτάνουσι < ἐκ + ἁμαρτάνω: αμαρτωλός, αναμάρτητος.

ἀτίμαζον < ἀτιμάζω.

μεταδιδόναι < μετά + δίδωμι: δίνω, δώρο, δότης, δόση, ανα-, απο-, δια-, εν-, κατα-, μετα-, παρα-, προδίδω, αιμοδότης, λογοδοτώ, εξουσιοδοτώ, επιδοτώ, δωροδοκώ, δωροληψία, δοσίλογος, ασυδοσία, αντίδοτο, ανταποδίδω.

συγκαταλύσαντας < συν + κατά + λύω: λυτός, άλυτος, ανα-, απο-, δια-, κατα-, παραλύω.

 

§ 6

σκοπεῖν < σκοπέω, -ῶ: σκοπός, σκοπεύω, σκοπιά, σκόπιμος, σκέψη, απερίσκεπτος.

ὁμολογούντων < ὁμολογέω, -ῶ (< ὁμοῦ + λέγω): ομολογία, εξομολόγηση.

ἀπενεγκεῖν < ἀπό + φέρω: ανα-, απο-, δια-, επι-, παρα-, περι-, συν-, υποφέρω, φόρος, φορά, φορέας, φαρέτρα, φόρος, φορτίο, φορώ, φόρεμα.

 

§ 7

ἀποδείξειεν < ἀπό + δείκνυμι: δείγμα, παράδειγμα, δείκτης, ανα-, από-, επι-, κατά-, υποδεικνύω, αναπόδεικτος, αυταπόδεικτος, ένδειξη.

γνῶναι < γιγνώσκω: (συγ)γνώμη, (δια)γνώση, (ά)γνωστός, άγνοια.

πιστεύοιτε < πιστεύω: πίστη, εμπιστοσύνη, δύσπιστος.

ζημιοῦσθαι < ζημιόομαι, -οῦμαι: ζημία, αζημίωτος, αζήμιος, ζημιογόνος, ζημιώνω.

ῥᾴδιον: ραδιούργος, ραδιουργία.

ἐξαλειφθῆναι < ἐκ + ἀλείφομαι: αλοιφή, επάλειψη, ανεξάλειπτος.

βουλομένῳ < βούλομαι: βούληση, άβουλος, αβουλία.

 

§ 8

δεινόν < δέος < δείδω: δεινότητα, δεινοπαθώ, δεινόσαυρος.

πέπονθε < πάσχω: πάθος, πάθημα, παθητικός, πάθηση, πένθος, πασχίζω, παθογόνος.

δοκιμάζεσθαι < δοκιμάζομαι: δοκιμή, δοκιμαστικός, (απο)δοκιμασία, (α)δόκιμος.

χρωμένους < χρήομαι, -ῶμαι: χρήση, χρήσιμος, χρηστικός, χρήμα, χρηστός.

στρατηγούς < στρατός + ἄγω: αγώνας, αγωγή, αγωγός, ανάγω, απάγω, διαγωγή, εξάγω, επαγωγικός, προάγω, λοχαγός, ξεναγός, χορηγός.

κεχειροτονημένους < χειροτονέομαι, -οῦμαι: χειροτονία, χειροτονώ.

ἀπολογίαν < ἀπολογέομαι, -οῦμαι (< ἀπό + λόγος < λέγω): λέξη, λόγος, λογικός, ρήμα, ρήση, ρήτορας, ρητός, άρρητος, παρρησία, απόρρητος, πρόλογος, λεξιλόγιο, λεπτολόγος, γλωσσολόγος, αντιλέγω.

περιφανῶς < περιφανής < περί + φαίνομαι: βλέπε γλωσσικά σχόλια της § 3.

ανάβηθι < ἀνά + βαίνω: βάση, πρόσβαση, βατός, βήμα, βάδην, βαδίζω, βαθμός, βαθμίδα, βάθρο,

μαρτύρησον < μαρτυρέω, -ῶ: μάρτυρας, μαρτύριο, (δια)μαρτυρία, αδιαμαρτύρητος.

 

Ερμηνευτικά σχόλια

§ 6

ἐκεῖνος…μέγιστος: ο ρήτορας προαναγγέλλει το βασικότερο επιχείρημά του με σκοπό να δώσουν οι βουλευτές τη δέουσα σημασία.

ἐπεί γάρ κατήλθετε: ο Μαντίθεος προσπαθεί να παρουσιάσει τους βουλευτές ως υπέρμαχους της δημοκρατικής μερίδας, που πολέμησαν το τυραννικό καθεστώς και πρωτοστάτησαν στην παλινόρθωση της δημοκρατίας στην Αθήνα. Φανερή η προσπάθεια να κολακέψει και να κερδίσει την εύνοιά τους (παθοποιία).

 

§ 7

οὔτε παραδοθέντα τοῖς συνδίκοις: οι σύνδικοι ήταν συνήγοροι του δημοσίου. Αυτοί μετά την πτώση των Τριάκοντα φρόντιζαν να επιστραφούν στους ιδιοκτήτες τους ύστερα από δίκη τα δημευμένα από τους τυράννους κτήματα. Αν ο Μαντίθεος είχε συνεργαστεί με τους τυράννους σε δημεύσεις περιουσιών, τότε οι σύνδικοι θα τον είχαν σύρει σε δίκη, για να τιμωρηθεί. Κάτι τέτοιο, όμως, δε συνέβη, άρα ο Μαντίθεος δεν είχε εμπλακεί σε ανάλογες δραστηριότητες σε βάρος του λαού.

 

§ 8

εἴπερ ἵππευσα, οὐκ ἄν ᾖ ἔξαρνος: επιχειρεί να προβάλει την ειλικρίνεια και την ακεραιότητά του. Γιατί να αρνηθεί ότι υπηρέτησε ως ιππέας, αφού λόγω χαρακτήρα δεν υπήρχε περίπτωση να βλάψει κανέναν πολίτη; Άλλωστε, πολλοί ιππείς των Τριάκοντα ήταν βουλευτές την εποχή που εκφωνήθηκε ο λόγος. Επομένως, το κριτήριο για την εκλογή τους στο βουλευτικό αξίωμα ήταν ο ακέραιος χαρακτήρας τους.

ὅτι καταφανῶς…καταψεύσασθαι: επίθεση στους κατηγόρους του με στόχο να φανούν τα στοιχεία τού χαρακτήρα τους (κακοήθεια, φαυλότητα, μικροπρέπεια, ανειλικρίνεια, φθόνος), και να παρουσιαστεί ο ίδιος ως θύμα συκοφαντίας.

 

Ρητορικά ήθη (ηθοποιία) [§§ 4-8]

Ρήτορα: φιλήσυχος πολίτης (§5), έντιμος (§8).

Κατηγόρων: μοχθηροί, κακόβουλοι, συκοφάντες, ψεύτες (§8).

Ακροατών: υπερασπιστές και αγωνιστές της δημοκρατίας (§6).

 

Ρητορικά πάθη (παθοποιία) [§§ 4-8]

Στην τέταρτη παράγραφο ο Μαντίθεος ξεκινά αμέσως την αναίρεση της κατηγορίας με ένα πολύ δυνατό επιχείρημα: την απουσία του από την πόλη κατά τη διάρκεια της εξουσίας των Τριάκοντα. Ο ρήτορας, λοιπόν, επιδιώκει να εξασφαλίσει την εύνοια και τη συμπάθεια των ακροατών τονίζοντας την αθωότητα και την εντιμότητά του (εἴπερ ἵππευσα, οὐκ ἄν ᾖ ἔξαρνος) και κολακεύοντας τους βουλευτές με αναφορές στους αγώνες τους για την παλινόρθωση της δημοκρατίας (ἐπειδή γάρ κατήλθετε), όπως και με τη φιλολαϊκή δράση κάποιων από αυτούς ακόμη και ως ιππείς των Τριάκοντα (ὁρῶ…ὑμᾶς…χρωμένους… κεχειροτονημένους). Παράλληλα, προσπαθεί να εξάψει την οργή και την αποστροφή τους απέναντι στους κατηγόρους του, τους οποίους παρουσιάζει ως άθλιους ψευδολόγους (ὅτι περιφανῶς…καταψεύσασθαι).

 

Απολογία/Επιχειρηματολογία

Στο τμήμα αυτό του λόγου ο Μαντίθεος επιχειρεί να αντικρούσει τη βασική κατηγορία, ότι δηλαδή επί Τριάκοντα υπηρέτησε στο σώμα των ιππέων και άρα υπήρξε συνεργάτης των δικτατόρων. Τα επιχειρήματά του είναι τα εξής:

• την εποχή που κυβερνούσαν οι Τριάκοντα ο Μαντίθεος έλειπε από την Αθήνα. [§ 4]
• όταν επέστρεψε στην Αθήνα, το καθεστώς των Τριάκοντα ήταν έτοιμο να καταρρεύσει, αφού δεχόταν τις επιθέσεις των δημοκρατικών που είχαν ηγέτη τον Θρασύβουλο. Δεν ήταν λογικό σε τέτοια κρίσιμη να υποστηρίξει τους Τριάκοντα ένας νεοφερμένος. [§ 5]
• οι Τριάκοντα δεν έδειχναν εμπιστοσύνη στους συνεργάτες τους, πόσο μάλλον στους νεοφερμένους. [§ 5]
• η πινακίδα είναι αναξιόπιστο στοιχείο, γιατί ήταν αναρτημένη σε δημόσιο χώρο και ο καθένας μπορούσε να γράψει και να σβήσει όποιο όνομα ήθελε. [§ 6]
• οι λίστες των φυλάρχων είναι αξιόπιστα στοιχεία για να εντοπίσει κανείς όσους υπηρέτησαν στο ιππικό, αλλά το όνομα του Μαντίθεου δεν είναι εκεί γραμμένο· άρα, δεν είχε υπηρετήσει στο ιππικό τον καιρό των Τριάκοντα. [§ 7]
• ακόμη κι αν είχε υπηρετήσει ο Μαντίθεος, δε θα το αρνιόταν, αφού δεν έβλαψε κανέναν. Άλλωστε, πολλοί ιππείς επί Τριάκοντα έχουν πλέον τιμηθεί με αξιώματα από τους δημοκρατικούς. [§ 8]

 

❦