Αρχαία Ελληνικά Κείμενα (μετάφραση) Β΄ Γυμνασίου (3) - Ιλιάδα, Α 54-306

Μήνις Αχιλλέα από τον Johann Heinrich Tischbein (τον πρεσβύτερο)

 Α 54-306, Συνέλευση των Αχαιών – Σύγκρουση Αχιλλέα και Αγαμέμνονα

Βασικά σημεία:

1. Ενότητες και επιχειρηματολογία.

2. Σύγκρουση Αχιλλέα και Αγαμέμνονα. Το αποτέλεσμα της συνέλευσης.

3. Το ζήτημα της τιμής του ήρωα.

4. Ανθρωπομορφισμός: ενανθρώπιση ή επιφάνεια;

5. Αφηγηματικές τεχνικές.

Ανάπτυξη:

1. Στην εκτεταμένη αυτή ενότητα θα μπορούσε κανείς να διακρίνει τρεις υποενότητες: 

(α) η αποκάλυψη της αιτίας του λοιμού από τον Κάλχαντα και η αντίδραση του Αγαμέμνονα (στ. 54-120)

Στους στίχους 75-84 παίρνει τον λόγο ο μάντης Κάλχας. Είναι ο μόνος που μπορεί να εξηγήσει για ποιον ακριβώς λόγο οι Αχαιοί υποφέρουν τόσο. Παρόλα αυτά, ενώ η κατάσταση είναι τραγική, δεν μπαίνει αμέσως στο θέμα, αλλά πρώτα ζητά από τον Αχιλλέα εγγυήσεις για την ασφάλειά του. Ο ποιητής δηλαδή βάζει τον Κάλχαντα να καθυστερεί την ανακοίνωση της αιτίας του προβλήματος, για να δημιουργήσει ανυπομονησία, να αυξήσει το ενδιαφέρον των ακροατών και να δώσει ιδιαίτερο βάρος στην αποκάλυψη του μυστικού. Η αφηγηματική τεχνική ονομάζεται επιβράδυνση. 

Στους στίχους 111-115 ο Αγαμέμνων εξηγεί γιατί δεν θέλησε αρχικά να δεχθεί τα λύτρα και να δώσει πίσω στον Χρύση την κόρη του:

... την πλούσια ξαγορά της θυγατρός του Χρύση
δεν δέχθηκα· ναι, θέλω εγώ καλύτερα την κόρη
σπίτι μου, αφού την προτιμώ της νυμφευτής μου ακόμα
της Κλυταιμνήστρας και ποσώς κατώτερη δεν είναι
στην κλάση, στο ανάστημα, στη γνώμη και στα έργα.

Στο τέλος του αποσπάσματος ο Αγαμέμνων αναφέρει κάποια στοιχεία που θα μπορούσαν να θεωρηθούν χαρακτηριστικά της ιδανικής γυναίκας για την ομηρική κοινωνία: η κοινωνική τάξη/η καταγωγή (κλάση), η εμφάνιση (ανάστημα), το μυαλό/οι απόψεις/η κρίση (γνώμη) και η ικανότητες στις δουλειές (έργα). 

(β) η σύγκρουση Αχιλλέα και Αγαμέμνονα (στ. 121-189)

 

Στο τμήμα αυτό έχει ενδιαφέρον να δούμε τους λόγους για τους οποίους ο Αχιλλέας νιώθει προσβεβλημένος από τη στάση του Αγαμέμνονα και τα επιχειρήματα που χρησιμοποιεί: 

i. παρόλο που ο ίδιος δεν έχει κανένα λόγο να πολεμά τους Τρώες και μόνο βοηθά τους Ατρείδες, ο Αγαμέμνων τον προσβάλλει ανοιχτά (στ. 153-161)· 

ii. πιστεύει ότι, αν και αυτός κρατά το μεγαλύτερο βάρος του πολέμου, ο Αγαμέμνων τελικά παίρνει τη μερίδα του λέοντος στα λάφυρα (στ. 166-8)· 

iii. η απειλή του Αγαμέμνονα θίγει την τιμή του (172). 


(γ) οι επεμβάσεις της Αθηνάς και του Νέστορα, που σκοπό έχουν να εκτονώσουν την κρίση (στ. 190-306)

Η θεά Αθηνά (στ. 195 κεξ.) επεμβαίνει για να συγκρατήσει τον Αχιλλέα: στέκεται πίσω του και του αρπάζει τα μαλλιά. Ο Αχιλλέας ξαφνιάζεται και την αναγνωρίζει. Εδώ έχουμε μια χαρακτηριστική περίπτωση επιφάνειας της θεάς, δηλαδή εμπλοκής της θεάς στη δράση χωρίς να κρύβει την ταυτότητά της από το πρόσωπο που την ενδιαφέρει.

Μήνις Αχιλλέα, από τον Giovanni Battista Tiepolo

 

Στους στίχους 213-5 και 241 κεξ. συναντούμε δύο προοικονομίες. Ο ποιητής προετοιμάζει τους ακροατές του γι' αυτά που θα συμβούν σε κάποιο μελλοντικό σημείο του έργου:

έλα, την μάχην άφησε, το ξίφος σου μη σύρεις,
μόνον με λόγια τ' όνειδος που αυτός θα πάθει ειπέ του.
Ότι να γίνει θέλ' ιδείς αυτό που σου προλέγω·
τρίδιπλα δώρ' ατίμητα θα λάβεις μιαν ημέρα
γι' αυτήν την ύβριν ·τώρα συ κρατήσου και άκουσέ μας». 

θ' αποζητήσουν οι Αχαιοί μια μέρα τον Πηλείδη
όλοι και συ περίλυπος την δύναμιν δεν θα 'χεις
να τους βοηθείς, όταν πολλούς θα στρώσει χάμω η λόγχη
του ανθρωποφόνου Έκτορος και σε θα τρώγει ο πόνος,
που αψήφησες των Αχαιών τον πρώτον πολεμάρχον

Στους στίχους 234-239 εντοπίζουμε το σχήμα του αδυνάτου: ο Αχιλλέας δηλώνει ξεκάθαρα ότι η παρουσία του στο πεδίο της μάχης, μετά από όσα έχουν ειπωθεί από τον Αγαμέμνονα, είναι πια αδύνατη, όπως αδύνατο είναι να καρπίσει το ραβδί που κρατά.

αλλ' έναν λόγον θα σου ειπώ, και ομόνω μέγαν όρκον·
ναι, μα το σκήπτρο τούτ' οπού κλαδί δεν βγάζ' ή φύλλα,
καθώς αφήκε τον κορμόν στα όρη εκεί που εκόπη,
και δεν θ' αναχλωράνει, αφού τα φύλλα και το φλούδι
γύρω του ελέπισε ο χαλκός, και το φορούν στο χέρι
οι δικαιοκρίτες Αχαιοί τους νόμους να φυλάγουν,
όπως τους έδωκεν ο Ζευς, και θα 'ναι μέγας όρκος·

Στον στίχο 246 κεξ. επεμβαίνει ο σοφός Νέστορας και προσπαθεί να ηρεμήσει τα πνεύματα. Τα επιχειρήματά του:

(α) η διαμάχη των αρχηγών συμφέρει τους Τρώες (στ.256-9)· 

(β) ήρωες πολύ ανώτεροι από αυτούς που έχει μπροστά του πρόσεχαν τις συμβουλές του (260-274)· 

(γ) να πάψουν τη διαμάχη και τις προσβολές ο Αχιλλέας και ο Αγαμέμνονας, γιατί ο καθένας έχει την αξία του στο στράτευμα και στον πόλεμο (στ. 276-285).

 

2. Ας παρακολουθήσουμε με προσοχή τον τρόπο με τον οποίο χειρίζεται ο ποιητής το κεντρικό θέμα της ενότητας: τη σύγκρουση του Αχιλλέα και του Αγαμέμνονα.

Η ενότητα ξεκινά με την έναρξη της συνέλευσης των Αχαιών, όπου ο Αχιλλέας ζητά από τον Κάλχαντα να αποκαλύψει το λόγο της οργής του Απόλλωνα. Ο Κάλχας αποκαλύπτει στους Αχαιούς το βαρύ λάθος του Αγαμέμνονα. Μετά την αποκάλυψη η ένταση αρχίζει να αυξάνεται. Ο Αγαμέμνονας δίνει πικρή απάντηση στο μάντη, αλλά συμμορφώνεται με την υπόδειξη του Κάλχαντα, αφήνοντας όμως μια αόριστη –προς το παρόν- απειλή για αποζημίωσή του με άλλο λάφυρο. Η τελευταία απαίτηση του αρχηγού οδηγεί τον Αχιλλέα σε ένα ξέσπασμα θυμού: νιώθει ότι η απληστία του Αγαμέμνονα ξεπερνά τα όρια, ενώ δε θα έπρεπε, μια που όλοι πολεμούν ουσιαστικά για το συμφέρον των Ατρειδών –και περισσότερο ο ίδιος ο Αχιλλέας. Ο Αγαμέμνονας απαντά σκληρά με τη σειρά του, ταπεινώνει τον Αχιλλέα (στ.178-9) και τον προκαλεί πλέον ανοιχτά: για να καταλάβει ποιος κάνει κουμάντο στο στράτευμα, θα πάρει το δικό του λάφυρο, τη Βρισηίδα (στ.185-6)!

Στην κορύφωση της σκηνής η κατάσταση κινδυνεύει να βγει εκτός ελέγχου, όταν η επέμβαση της Αθηνάς αποτρέπει τον Αχιλλέα από τη σκέψη να σφάξει επιτόπου τον Αγαμέμνονα. Ο Αχιλλέας συνεχίζει να υβρίζει τον Αγαμέμνονα και ορκίζεται ότι θα αποσυρθεί από τον πόλεμο, πράγμα που θα έχει οδυνηρές συνέπειες για τους Αχαιούς. Μια δεύτερη παρέμβαση, του σεβάσμιου Νέστορα τώρα, θα εκτονώσει ακόμη περισσότερο την κατάσταση, χωρίς όμως να αλλάξει κάτι ουσιαστικό: ο Αχιλλέας δηλώνει ρητά ότι δε θα υπακούει πλέον στον Αγαμέμνονα, και ο Αγαμέμνονας φαίνεται αποφασισμένος να τιμωρήσει τον προκλητικό πολεμιστή, αφαιρώντας του τη Βρισηίδα[1].

Ανακεφαλαιώνοντας θα λέγαμε πως με την αφήγηση της συνέλευσης ο ποιητής αποκαλύπτει χαρακτηριστικά στοιχεία τη τεχνικής του. Η σύγκρουση εισάγεται ομαλά, κορυφώνεται σταδιακά με τη φιλονικία των δύο ξεχωριστών ηρώων και η ένταση καταλαγιάζει πάλι σταδιακά με δύο παρεμβάσεις (Αθηνάς και Νέστορα), χωρίς όμως να λυθεί η παρεξήγηση ανάμεσα στους δύο αρχηγούς. Το ενδιαφέρον τώρα εστιάζεται στην απειλή του Αγαμέμνονα: θα πάρει τη Βρισηίδα από τον Αχιλλέα με όποιες συνέπειες μπορεί να έχει αυτό ή θα υποχωρήσει; Ο ποιητής, βέβαια, μας έχει προετοιμάσει ήδη από το προοίμιο για τη συνέχεια. 

 

Διαμάχη Αγαμέμνονα Αχιλλέα. Γάλλου καλλιτέχνη, τέλη 18ου αι. Harvard Art Museums

3. Πολύ σημαντική στον ηρωικό κόσμο που περιγράφει το έπος ήταν η έννοια της τιμής του ήρωα. Σύμφωνα με την αντίληψη αυτή η ήρωας πρέπει να τιμάται όπως αρμόζει στη θέση του, στο αξίωμα, και στην πολεμική του αξία –γι’ αυτό, άλλωστε, και ο Αχιλλέας και ο Αγαμέμνονας εξεγείρονται μπροστά στην πιθανότητα να τους αφαιρεθούν τα λάφυρά τους. Η ενέργειά αυτή θα πληγώσει την τιμή τους και πρέπει να αποζημιωθούν. Ο Αγαμέμνονας αποφάσισε με ποιον τρόπο θα ικανοποιηθεί η θιγμένη τιμή του. Ο Αχιλλέας όμως;

4. Οι θεοί και οι θεές επιλέγουν δύο τρόπους, για να εμπλακούν στη δράση (για την ακρίβεια η επιλογή είναι του ίδιου του ποιητή):

(α) να πάρουν τη μορφή κάποιου θνητού, οπότε έχουμε ενανθρώπιση του θεού,

(β) να αποκαλύψουν με κάποιο τρόπο τη θεϊκή τους υπόσταση, την ταυτότητά τους, οπότε μιλάμε για επιφάνεια του θεού.

Στους στίχους 195-219 έχουμε προφανώς επιφάνεια της Αθηνάς.

5. Ο ποιητής αξιοποιεί διάφορες αφηγηματικές τεχνικές, για να διατηρήσει τη συνοχή της αφήγησης και να κρατήσει ζωηρό το ενδιαφέρον του ακροατή. Στο συγκεκριμένο απόσπασμα, για παράδειγμα, εντοπίζουμε την προοικονομία: στους στ. 213-5 η Αθηνά πρώτα προλέγει ότι, αν κατακτηθεί η Τροία (κάτι που γνωρίζουμε από το μύθο πως θα συμβεί), ο Αχιλλέας θα αποζημιωθεί για τη Χρυσηίδα που τώρα υποχρεώνεται να στερηθεί, και στη συνέχεια (στ. 241-5) ο ίδιος ο ήρωας, φανερά εξοργισμένος, ορκίζεται ότι θα αποσυρθεί από τη μάχη, κάτι για το οποίο οι Αχαιοί θα μετανιώσουν. Πράγματι, στη συνέχεια του έπους οι Αχαιοί θα κινδυνέψουν σοβαρά από τον Έκτορα και τους Τρώες.

Στους στ. 75-84 ο Κάλχας, ενώ φαίνεται καθαρά ότι ξέρει την αιτία του λοιμού που πλήττει το στρατόπεδο των Αχαιών, καθυστερεί να αποκαλύψει το κρίσιμο μυστικό, για να πάρει εγγυήσεις για την ασφάλειά του[2]. Ο ακροατής θα πρέπει να περιμένει λίγο να ολοκληρώσει το λόγο του ο Αχιλλέας. Η σκόπιμη αυτή καθυστέρηση ονομάζεται τεχνική της επιβράδυνσης και σκοπό έχει να κρατήσει αδιάπτωτο το ενδιαφέρον για τη συνέχεια.

---

[1] Το όνομα Βρισηίδα σημαίνει κατά λέξη «κόρη του Βρίση» και Χρυσηίδα «κόρη του Χρύση». Τα πραγματικά ονόματα των δύο κοριτσιών δεν αναφέρονται στο ομηρικό έπος, αλλά είναι γνωστά από άλλες πηγές: Ιπποδάμεια έλεγαν την κόρη του Βρίση και Αστυνόμη την κόρη του Χρύση. 
[2] Στην ουσία, βέβαια, ο Κάλχας δε φταίει σε τίποτε· ούτε έχει λόγο να φοβάται και να ζητά εγγυήσεις, αφού δεν ευθύνεται ο ίδιος για τα παθήματα των Αχαιών, αλλά ο Αγαμέμνονας. Παρόλα αυτά, ο ποιητής επιστρατεύει αυτό το τέχνασμα, για να καθυστερήσει λίγο την αποκάλυψη του μυστικού και να κρατήσει τον ακροατή σε αγωνία.

❦