Νεοελληνική Λογοτεχνία Α΄ Γυμνασίου (5) - H πείνα του Καραγκιόζη

Καραγκιόζης (πηγή: Βικιπαίδεια)

Αντώνης Μόλλας, H πείνα του Καραγκιόζη

Βασικά σημεία

1. Η προέλευση του θεάτρου σκιών

Το θέατρο σκιών, το γνωστό αυτό είδος του λαϊκού θεάματος, έχει αφετηρία του την Άπω Ανατολή. Με τη μεσολάβηση των Αράβων και των Τούρκων φτάνει στα Βαλκάνια και στην Ελλάδα. Στον εξελληνισμό του τουρκικού Karagöz σημαντικό ρόλο έπαιξε, γύρω στα 1880, ο Πατρινός καραγκιοζοπαίχτης Μίμαρος. Κορυφαία είναι και η συμβολή του Αντώνη Μόλλα, ο οποίος εμπλούτισε τον Καραγκιόζη με αντιπροσωπευτικούς ελληνικούς τύπους (γύρω στα 1920). 

Το λαϊκό θέατρο αποτελεί ενδιάμεση κατηγορία ανάμεσα στο πρωτογενές θέαμα και στο θέατρο. Ο Καραγκιόζης ως λαϊκή παράσταση είχε ομοιογενές και ευρύ λαϊκό κοινό που συμμετείχε με το νου και το συναίσθημα στο θέαμα. 

Η αμεσότητα, το χιούμορ, η σάτιρα, η παιδαγωγική πρόθεση είναι τα συστατικά του λαϊκού θεάτρου, και ειδικότερα του θεάτρου σκιών. Ιδιαίτερα σημαντική είναι η αμεσότη­τα της επικοινωνίας καραγκιοζοπαίχτη - κοινού. 

Στο απόσπασμα από την κωμωδία του Αντώνη Μόλλα εμφανίζονται τρεις από τους χαρακτηριστικότερους τύπους του θεάτρου αυτού: ο Καραγκιόζης, ο Χατζηαβάτης και ο Μπαρμπαγιώργος. 

 Βιβλίο του καθηγητή, σελ.21

 

2. Οι χαρακτήρες των ηρώων 

 
«Ο Καραγκιόζης: Είναι ένας θεόφτωχος, μα αιώνια ζωηρός και κεφάτος άνθρωπος του λαού, που κατοικεί με την οικογένειά του σε μια μεγάλη σύγχρονη ελληνική πόλη, Αθήνα μάλλον ή Πειραιά. Η κατοικία του είναι μια ετοιμόρροπη όσο και περίφημη καλύβα. Απέναντι της, πάντως, λάμπει το σαράι του πασά [...]. Ο ίδιος ο Καραγκιόζης είναι κακομούτσουνος, σαν σάτυρος-σκυλομούτρης, όπως τον λέει ο ωραιοπαθής Βεληγκέκας. Επιπλέον παρουσιάζει και λίγη ή πολλή καμπούρα [...]. Ο Καραγκιόζης δεν ξέρει καλά καμιά τέχνη, είναι όμως πρόθυμος ν’ ανακατευτεί παντού, ακόμα και σε επιστημονικές δουλειές, γιατί αποτυχαίνοντας δεν έχει τίποτε να χάσει. Το ξύλο, εξάλλου, δεν το φοβάται, το έχει συνηθίσει. Από αυτή την τάση του, να χώνεται με κάθε ευκολία σε όλες τις δουλειές, έχουν πηγάσει ένα σωρό κωμωδίες, όπου διά του Καραγκιόζη γελοιοποιούνται αγρίως διάφορα επαγγέλματα, επιστήμες και ιδιότητες [...]. φυσικά, στα επαγγέλματα αυτά πάντα αποτυχαίνει, κάνει ζημιές, αποκαλύπτεται, και τέλος, ύστερα από πανηγυρικούς ξυλοδαρμούς, καταλήγει στην καλύβα του πεινασμένος όσο και πρώτα. Αυτή η αιώνια πείνα του, που διαλαλεί με όλους τους τόνους και τους τρόπους, είναι το σπαραχτικότερο μα και αληθινότερο παράπονο και ψυχικό τραύμα του ελληνικού λαού [...]».

Χατζηαβάτης (πηγή: Σπαθάρειο Μουσείο)

«Ο Χατζηαβάτης: Εξωτερικά, τουρκοφέρνει περισσότερο απ’ όλα τα άλλα πρόσωπα του θεάτρου σκιών. Σαν φιγούρα έμεινε σχεδόν ανεξέλικτος. Φορεί πάντα την τούρκικη φορε­σιά και μια σκούφια [...]. Επίσης, είναι λίγο κουλός απ’ το αριστερό χέρι, γι’ αυτό συνή­θως εικονίζεται να κρατάει το γενάκι του. Σαν χαρακτήρας είναι ακόμα πιο αντιλεγόμενος κι απ’ τον Καραγκιόζη. Άλλοτε πονηρός και κλέφτης - πάντα όμως σοβαροφανής [...]. Όπως και να έχει το πράγμα, έξω απ’ τον Καραγκιόζη, στο στόμα του ελληνικού λαού σήμερα, το όνομά του είναι συνώνυμο με τον κόλακα, τον δουλοπρεπή, τον αιώνια συμβι­βαστικό και τον συνεργαζόμενο πάντα με τις δυνάμεις κατοχής της εξουσίας, όποιες κι αν είναι αυτές. Αλλά και μέσα στο θέατρο του Καραγκιόζη συχνά έτσι παρουσιάζεται, με την διαφορά ότι τις γαλιφιές του και τις ασυνειδησίες του τις κάνει για να βοηθήσει όχι μόνο τον εαυτό του, μα και τους συνανθρώπους του, το φίλο του Καραγκιόζη, ιδίως [...]». 

Μπαρμπα-Γιώργος (πηγή: Σπαθάρειο Μουσείο)

«Ο Μπαρμπαγιώργος: Ο τύπος αυτός είναι ασφαλώς η κορυφαία δημιουργία των ελλήνων καραγκιοζοπαιχτών. Εκπροσωπεί το Ρουμελιώτη και γενικά τον πρωτόγονο και αφελή, αλλά σχετικά αχάλαστο στην ψυχή Έλληνα [...]. Πότε πότε “ροβολάει” στην πολιτεία είτε για δουλειές του είτε και για να γλιτώσει τον Καραγκιόζη απ’ τα ατέλειωτα μπλεξίματά του. Εντούτοις, δεν έχει καθόλου καλή ιδέα για τον ανεψιό του, και «λουμποδύτ» τον ανεβάζει και τον κατεβάζει. Αλλά και ο Καραγκιόζης, σαν γνήσιος εξαθλιωμένος προλετάριος, τον ποτίζει διαρκώς με το φαρμάκι της αχαριστίας. Διαρ­κώς του κάνει “χουνέρια”, κι ο Μπαρμπαγιώργος μετά τα παθήματά του αγρίως του τις βρέχει [...]. Ο Μπαρμπαγιώργος μιλάει τα ρουμελιώτικα κι έχει, βέβαια, κι αυτός ένα σωρό αδυναμίες, που καθόλου δεν αποκρύβονται. Είναι τσιγκούνης, προληπτικός και για τα καλά ερωτιάρης. Όταν είναι να “ροβολήσει” απ’ τα βουνά στην πολιτεία, κάνει τέτοιες απίθανες και για όλες τις περιπτώσεις ετοιμασίες, που η περιγραφή τους είναι απ’ τα ωραιότερα και αστειότερα κομμάτια του θεάτρου σκιών [...]». 

Βιβλίο του καθηγητή, σελ.22

Θέλω κι άλλο!

- Πλατύτερη ενημέρωση για τον Καραγκιόζη και γενικότερα για το θέατρο σκιών μπορείτε βρείτε στις εξής ηλεκτρονικές διευθύνσεις:

•  στην ιστοσελίδα Ένα ταξίδι του θεάτρου σκιών στο χώρο και το χρόνο [πηγή: Ιστοσελίδα Ντορίνας Παπαλιού].
•  στο Σπαθάρειο Μουσείο.
•  στο σχετικό άρθρο της Βικιπαίδειας.

- Πολλές πληροφορίες για τις παραστάσεις του Καραγκιόζη μπορείτε να διαβάσετε στο απόσπασμα από τα απομνημονεύματα του Σωτήρη Σπαθάρη Πώς γνώρισα τον Τσαρούχη (ανάρτηση στο ιστολόγιο του Ν. Σαραντάκου). 

- Η τελευταία συνέντευξη του γνωστού καραγκιοζοπαίχτη Σωτήρη Σπαθάρη: άρθρο από τη Lifo.

❦