Ιστορία Β΄ Γυμνασίου (11) - Η βασιλεία του Μιχαήλ Γ΄ και η αυγή της Νέας Εποχής

Χρυσός σόλιδος με τη Θεοδώρα στη μία όψη. Στην άλλη όψη τα τέκνα της, η Θέκλα δεξιά και ο Μιχαήλ Γ' αριστερά. Επιγραφές ΘΕΟDORA DESPYNA / MIXAHL S ΘEKLA. [πηγή: Βικιπαίδεια]

 

 

Η βασιλεία του Μιχαήλ Γ΄ και η αυγή της Νέας Εποχής

Βασικά σημεία:

1. Ίδρυση της Σχολής της Μαγναύρας

(α) ο ιδρυτής και ο διευθυντής της σχολής:

Η Σχολή της Μαγναύρας ιδρύθηκε με πρωτοβουλία του καίσαρα Βάρδα και τη διεύθυνσή της ανέλαβε ο Λέων Φιλόσοφος ή Μαθηματικός. Η φήμη του είχε φτάσει μέχρι τη Βαγδάτη και είχε απορρίψει πρόσκληση του χαλίφη Μαμούν να διδάξει στους τόπους των Αράβων.

(β) τα αντικείμενα διδάσκονταν στη σχολή:

Φιλοσοφία, γεωμετρία, αστρονομία, γραμματική.

2. Ενδιαφέρον για τους κλασικούς

(α) το γεγονός που φανερώνει το ενδιαφέρον των λογίων για την αρχαία γραμματεία:

Σε αυτήν την περίοδο οι λόγιοι συλλέγουν, μελετούν και αντιγράφουν χειρόγραφα της αρχαίας γραμματείας.

 

Πατριάρχης Φώτιος Α΄. Η μνήμη του τιμάται στις 6 Φεβρουαρίου (πηγή: Βικιπαίδεια) 

(β) ο σπουδαιότερος λόγιος της εποχής και τα κύρια έργα του:

Ο διαπρεπέστερος λόγιος της εποχής υπήρξε ο Φώτιος (820–893), που διετέλεσε Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως από το 858 έως το 867 και από το 877 έως το 886. Σημαντικότερο έργο του είναι η Μυριόβιβλος, μια συλλογή περίπου 300 κριτικών κειμένων (δοκιμίων) για έργα που μελέτησε ο ίδιος. Επίσης,  συνέγραψε λεξικό, θεολογικά έργα και ομιλίες. Την περίοδο που ήταν πατριάρχης ξεκίνησε ο εκχριστιανισμός των Σλάβων.

 

Εξώφυλλο της Μυριοβίβλου από μεταγενέστερη έκδοση (πηγή: Βικιπαίδεια)

3. Αραβικοί πόλεμοι

Αραβικές επιδρομές και βυζαντινή αντεπίθεση· τα κυριότερα γεγονότα:

- οι αραβικές επιθέσεις κορυφώθηκαν με την άλωση του Αμορίου (838), πατρίδας της δυναστείας του Αμορίου που κυβερνούσε τότε το Βυζάντιο. 

- ο αυτοκράτορας Θεόφιλος επιχείρησε να ενώσει τους χριστιανούς Ανατολής και Δύσης εναντίον των Αράβων.

- νίκη του βυζαντινού στρατού σε βάρος του εμίρη της Μελιτηνής (863).

4. Βυζαντινή επική ποίηση

(α) ποιο το κύριο θέμα της;

Η βυζαντινή επική ποίηση έχει ως κύριο θέμα της τα κατορθώματα των ακριτών, δηλαδή των στρατιωτών που υπερασπίζονταν τα ανατολικά σύνορα του Βυζαντίου (ἄκραι). Ξεχωριστός ακρίτης ήταν ο Βασίλειος Διγενής.

(β) ποιοι τραγουδούσαν τα έπη της εποχής εκείνης;

Τα έπη τα τραγουδούσαν περιπλανώμενοι τραγουδιστές στις μικρασιατικές επαρχίες.

 

✽

Παραθέματα:

 Ο χαλίφης Al Mamun ανακαλύπτει τον Λέοντα

Ο Λέων, αφού απέκτησε βαθιά γνώση της φιλοσοφίας, καθώς και «των αδελφών της» επιστημών: της αριθμητικής, της γεωμετρίας, της αστρονομίας και της μουσικής, παρέδιδε στην Κωνσταντινούπολη, στο φτωχικό του σπίτι, ιδιαίτερα μαθήματα για κάθε είδους επιστήμη αδιακρίτως, ανάλογα με ό,τι επιθυμούσε να μάθει καθένας από τους μαθητές του.

Αυτό διαρκούσε πολύν καιρό και ο Λέων είχε πολλούς μαθητές. Κάποτε ένας από αυτούς, στον όποιο είχε διδάξει γεωμετρία, έγινε γραμματέας κάποιου στρατηγού, τον ακολούθησε στον πόλεμο, αιχμαλωτίστηκε από τους Άραβες και έγινε σκλάβος. Αυτό έγινε την εποχή του χαλίφη Mamun (813-833), που ενδιαφερόταν για τις ελληνικές επιστήμες, και κυρίως για τη γεωμετρία. Όταν ο μαθητής του Λέοντα το έμαθε, κατόρθωσε να γνωριστεί με το χαλίφη, και ο Mamun τον έφερε σε αντιπαράσταση με τους γεωμέτρες του, που γνώριζαν να σχεδιάζουν και να ονομάζουν τα σχήματα και να διατυπώνουν τους κανόνες του Ευκλείδη, αλλά ήταν ανίκανοι να δώσουν επεξηγήσεις και αποδείξεις. Ο νεαρός Έλληνας τους τις έδωσε, και αυτοί έμειναν κατάπληκτοι και ρώτησαν αν το Βυζάντιο «τρέφει πολλούς σοφούς σαν αυτόν». Ένα πλήθος, απάντησε εκείνος με βεβαιότητα, προσθέτοντας ότι ο ίδιος κατατάσσει τον εαυτό του ανάμεσα στους μαθητές, και όχι ανάμεσα στους δασκάλους. Τον πίεσαν με ερωτήσεις να τους μιλήσει για το δάσκαλο του: εκείνος απάντησε ότι ο δάσκαλος του δεν έχει πεθάνει και ότι ζει φτωχός και αφανής, λάμποντας μονάχα με την επιστήμη του.

Ο Mamun έγραψε αμέσως στον Λέοντα μια επιστολή για να τον προσκαλέσει, και του υποσχέθηκε αμέτρητα πλούτη. Την έστειλε στην Κωνσταντινούπολη με τον νεαρό Έλληνα, που ο Λέων στην αρχή δεν τον αναγνώρισε, γιατί ο χρόνος και οι δοκιμασίες της αιχμαλωσίας τον είχαν αλλάξει. Έπειτα, κρίνοντας ότι θα ήταν επικίνδυνο να δεχτεί έτσι μια επιστολή του εχθρού, ο Λέων την έδειξε στον λογοθέτη Θεόκτιστο, που με τη σειρά του ενημέρωσε τον αυτοκράτορα Θεόφιλο.

Έτσι ο Λέων βγήκε από την αφάνεια και τη μετριότητα. Πραγματικά ο Θεόφιλος τον κάλεσε, του δώρισε ένα χρηματικό ποσό, και του ανέθεσε να παραδίδει δημόσια μαθήματα […] στην εκκλησία των Αγίων Σαράντα.

Αφού ο Λέων δεν πήγαινε, ο Mamun του έστειλε με γράμμα μια σειρά από δύσκολα ερωτήματα σχετικά με τη γεωμετρία, την αστρονομία και άλλες επιστήμες. Ο Λέων του έστειλε τη λύση τους. Έπειτα από αυτό η επιθυμία του χαλίφη να τον πείσει να έρθει κοντά του έγινε ακόμα μεγαλύτερη. Έγραψε στο Θεόφιλο και τον παρακάλεσε να αφήσει τον Λέοντα να φύγει, για λίγο. Ως αντάλλαγμα πρόσφερε είκοσι κεντηνάρια χρυσού και μια συνθήκη αιώνιας ειρήνης. Ο αυτοκράτορας αρνήθηκε, για να μην παραδώσει στους ξένους αυτή τη γνώση […]  που αποτελούσε παντού τη δόξα των Ελλήνων. Αλλά, για να τιμήσει τον Λέοντα, ζήτησε από τον πατριάρχη Ιωάννη [τον Γραμματικό], που ήταν συγγενής του, να τον χειροτονήσει μητροπολίτη Θεσσαλονίκης.

Paul Lemerle, Ο πρώτος Βυζαντινός Ουμανισμός, σελ.130-132.

Χάρτης της αλυσίδας φρυκτωριών που συνέδεαν την Κωνσταντινούπολη με τις Κιλίκιες Πύλες. Θεωρείται έργο του Λέοντα του Μαθηματικού. (πηγή: Βικιπαίδεια)

 

Η άνοδος του Φωτίου στον πατριαρχικό θρόνο

Μετά το θάνατο του [πατριάρχη] Μεθοδίου (847) ανέβηκε στον πατριαρχικό θρόνο ο Ιγνάτιος, κατά κόσμο Νικήτας, γιος του Μιχαήλ Α΄ και ιδρυτής και ηγούμενος μιας μονής στα Πριγκηπόννησα. Ο νέος πατριάρχης είχε ασκητεύσει ήδη από πολύ νεαρή ηλικία και είχε ζυμωθεί με τον αυστηρό τρόπο ζωής και την άκαμπτη μοναχική νοοτροπία. Σκοπός του ήταν η αποκάθαρση της εκκλησιαστικής ζωής από κάθε μελανό σημάδι, έστω και το παραμικρό, καθώς και η καυτηρίαση κάθε κακίας. Έτσι, όμως, αφενός ήρθε σε διάσταση με τον αρχιεπίσκοπο Συρακουσών Γρηγόριο Ασβεστά και τους υποστηρικτές του, μεταξύ των οποίων σπουδαιότερος ήταν ο μετέπειτα πατριάρχης Φώτιος, και αφετέρου έκανε εχθρό του τον καίσαρα Βάρδα, του οποίου τον έκλυτο βίο καυτηρίασε και του απαγόρεψε να λάβει τη Θεία Κοινωνία στα Θεοφάνεια του 858.

Η απάντηση στη συμπεριφορά αυτή του Ιγνατίου ήρθε σύντομα. Ο Βάρδας κατηγόρησε τον Ιγνάτιο για συνωμοσία κατά του αυτοκράτορα, τον καθαίρεσε και τον εξόρισε (Νοέμβριος 858) [...]. Λίγες εβδομάδες αργότερα ανέβηκε στον πατριαρχικό θρόνο ο πρωτοασηκρήτης Φώτιος (25 Δεκεμβρίου 858), αφού μέσα σε τέσσερις μέρες έγινε διαδοχικά αναγνώστης, υποδιάκονος, διάκονος, πρεσβύτερος και τέλος επίσκοπος. Το γεγονός αυτό, το γεγονός ότι ο Φώτιος ανέβηκε στον πατριαρχικό θρόνο μέσα σε τέσσερις μέρες και τέλος το γεγονός ότι ο πατριαρχικός θρόνος της Κωνσταντινούπολης de jure δεν ήταν ελεύθερος, γιατί ο Ιγνάτιος ούτε είχε παραιτηθεί ούτε είχε καθαιρεθεί από συνοδικό δικαστήριο, αποτέλεσαν τις κυριότερες αντιρρήσεις και τα επιχειρήματα των αντιπάλων του Φωτίου κατά τη διάρκεια των μακροχρόνιων αντιπαραθέσεων που ακολούθησαν στους κόλπους της βυζαντινής Εκκλησίας. 

Ι. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους, τόμος Β΄, σελ. 269-270.

Η προσωπικότητα του Φωτίου

Ο Φώτιος ήταν μια από τις πιο αξιόλογες προσωπικότητες της εποχής του. Βαθύτατα μορφωμένος, ευφυέστατος και με διπλωματικά χαρίσματα πρώτης τάξεως ήταν ο ενδεδειγμένος αρχηγός της ανατολικής εκκλησίας την κρίσιμη εκείνη εποχή και αντάξιος αντίπαλος του [πάπα] Νικολάου και των οικουμενικών του αξιώσεων. Όπως ο Νικόλαος, έτσι και ο Φώτιος έβλεπε από οικουμενικής σκοπιάς το έργο και την αποστολή της ανατολικής εκκλησίας· την αντίληψή του αυτή ενίσχυε το γεγονός ότι ο εκκλησιαστικός του θρόνος υποστηριζόταν από τον ισχυρότερο κοσμικό θρόνο της εποχής.

Ι. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους, τόμος Β΄, σελ. 277.

Μοναδική και αποκαλυπτική των φιλολογικών ενδιαφερόντων του Φωτίου και της μέχρι τότε σωζόμενης αρχαίας και μεταγενέστερης ελληνικής γραμματείας είναι η υπό τον τίτλο Μυριόβιβλος ή Βιβλιοθήκη συλλογή 279 σημειωμάτων [...]. Περιέχουν ανάλυση και κριτική αξιολόγηση πεζογράφων που είχε διαβάσει ο ίδιος [...]. Ο Φώτιος διάβασε 31 ιστοριογράφους [...]. 20 γνωρίζουμε αποκλειστικά χάρη στη Βιβλιοθήκη.

Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Βυζαντινή Ιστορία, τόμος Β1, σελ. 226-7. 

 

 

✍ Άσκηση

Δοκιμάστε τις γνώσεις σας λύνοντας την επόμενη διαδραστική άσκηση:

 

Θέλω κι άλλο!

• Διαβάστε το σχεδιάγραμμα της ενότητας με παράθεμα, ερωτήσεις και ασκήσεις πολλαπλής επιλογής.  
• Πληροφορίες για τις φρυκτωρίες αναφέρονται στην ομιλία του Άγγελου Χανιώτη Η τεχνολογία της νύχτας στον αρχαίο ελληνικό κόσμο (στο 27΄ - 34΄, δείτε την ομιλία μαγνητοσκοπημένη εδώ ή εδώ).

 

 ❦