Συνοπτικό διάγραμμα λογοτεχνικών ρευμάτων

Γ. Ροϊλός, Οι ποιητές (π. 1919). Λάδι σε μουσαμά, 130 εκ. x 170 εκ. Φιλολογικός Σύλλογος «Παρνασσός». Μεγάλοι ποιητές της γενιάς του 1880. Στα δεξιά της σύνθεσης απεικονίζεται ο Α. Προβελέγγιος να διαβάζει κάποιο ποίημά του, ενώ από τα αριστερά προς τα δεξιά διακρίνονται οι Γεώργιος Στρατήγης, Γεώργιος Δροσίνης, Ιωάννης Πολέμης, Κωστής Παλαμάς, Γεώργιος Σουρής και Αριστομένης Προβελέγγιος. [πηγή: Βικιπαίδεια]

 

ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ ΜΟΝΤΕΡΝΙΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ

10ος - 1453	19ος - αρχές 20ου αι.
Το  δημοτικό τραγούδι	Η Επτανησιακή Σχολή και Η Παλαιά Αθηναϊκή Σχολή (1830-1880)	Νέα Αθηναϊκή σχολή (1880-1918)
1. Ο λιτός και πυκνός λόγος:  αποφεύγονται οι λεπτομέρειες, τα επίθετα είναι ελάχιστα και δεσπόζουν τα ουσιαστικά και τα ρήματα. 2. Η αρχή της ισομετρίας: κάθε ημιστίχιο και στίχος περιέχει ένα ολοκληρωμένο νόημα· αποκλείονται οι διασκελισμοί.   3. Η επανάληψη ή ολοκλήρωση του νοήματος του πρώτου ημιστίχιου στο δεύτερο. 4. Το θέμα των άσκοπων ερωτημάτων. 5. Το θέμα του αδυνάτου. 6. Οι προσωποποιήσεις: κάθε έμψυχο ή άψυχο μπορεί να μιλάει και να παίρνει μέρος στη δράση.	Ρομαντισμός: καλλιτεχνικό ρεύμα που εμφανίστηκε στην Ευρώπη στα τέλη 18ου αι. και αρχές 19ου  αι. ως αντίδραση στον κλασικισμό και στο ορθολογικό πνεύμα του διαφωτισμού. Κυριάρχησε και στην ελληνική ποίηση για 50 χρόνια. Θέματα-χαρακτηριστικά: φύση, θρησκεία, γυναίκα, έρωτας, θάνατος. Κυριαρχία του συναισθήματος, της φαντασίας, και του απόλυτου, του συγκινησιακού και του ιδανικού. Φτάνει στο παράδοξο, στο μυστηριώδες, στο υπερφυσικό. Διάχυτη η μελαγχολική διάθεση, η απαισιοδοξία, η νοσταλγία. Έντονες εικόνες, υποβλητικά σκηνικά. Κύριοι εκπρόσωποι: Δ. Σολωμός, Ιουλ.Τυπάλδος, Ιακ. Πολυλάς, Γ. Μαρκοράς, Αρ. Βαλαωρίτης, Ανδρ. Κάλβος (Επτανήσιοι)·  Π. Σούτσος, Αλ. Ραγκαβής, Ηλ. Τανταλίδης, Γ. Ζαλοκώστας (Αθηναίοι).	Παρνασσισμός: καλλιτεχνικό ρεύμα που εμφανίστηκε στη Γαλλία στα μέσα του 19ου αι ως αντίδραση στο  Ρομαντισμό. Στην Ελλάδα εισάγεται με τη Νέα Αθηναϊκή σχολή. Θέματα-χαρακτηριστικά: παρμένα από τη μυθολογία και τον αρχαίο πολιτισμό. Οι παρνασσιστές φροντίζουν ιδιαίτερα τη στιχουργική, την ομοιοκαταληξία και την εμφάνιση των ποιημάτων, δίνοντας βαρύτητα στην ακρίβεια της έκφρασης και στη λεπτομέρεια. Αποδίδουν το θέμα χωρίς συναισθηματισμούς, πάθος ή ένταση (απάθεια), με σκοπό να εκφράσουν και το επιστημονικό πνεύμα της εποχής. Οι Έλληνες παρνασσικοί, όσο και αν ακολουθούσαν τους Γάλλους στην προσπάθεια για τεχνική επεξεργασία των στίχων, δεν έφτασαν ποτέ στην τέλεια απάθεια, αλλά διατήρησαν ένα συγκρατημένο συναισθηματισμό. Εισάγουν στα ποιήματά τους την καθημερινότητα, την απλότητα στην έκφραση και τη ζεστασιά της κοινής ομιλίας. Κύριοι εκπρόσωποι:  Κ. Παλαμάς, Γ. Δροσίνης, Ι. Πολέμης, Ι. Γρυπάρης κ.ά. Συμβολισμός και Νεοσυμβολισμός Συμβολισμός: λογοτεχνική κίνηση που εμφανίστηκε στη Γαλλία κατά το 1885. Χαρακτηριστικά: στίχοι δουλεμένοι ώστε να ηχούν όμορφα (μουσικότητα)· μελαγχολία και θολές εικόνες (υποβλητικότητα)· τα πράγματα γίνονται σύμβολα ψυχικών καταστάσεων.                     Κύριοι εκπρόσωποι:  Κ. Χατζόπουλος, Λ. Πορφύρας, Μ. Μαλακάσης. Για τους νεοσυμβολιστές του 1920-30 (Μ. Πολυδούρη, Κ. Ουράνης, Τ. Άγρας, Ν. Λαπαθιώτης κ.ά.).    - Μεταχειρίζονται χαμηλούς τόνους χωρίς εξάρσεις, για να αναδείξουν τη μοναξιά τους, την απομόνωση, την εσωστρέφεια. - Αδιαφορούν για τις πολιτικές εξελίξεις του καιρού τους. - Εκδηλώνουν μια τάση φυγής σε ένα ευτυχέστερο παρελθόν.  - Επαναλαμβάνουν μοτίβα που αναδεικνύουν καταστάσεις όπως: ανία, απαισιοδοξία, πλήξη, παραίτηση, έρωτας.

Λίγα λόγια του κριτικού Ανδρέα Καραντώνη για τον Ρομαντισμό

Όσο για τον ρομαντισμό, αν θέλουμε να τον δούμε στην ουσία του, στο ξεκίνημά του, αυτός ο ίδιος ήταν μια καινούργια μεγάλη πράξη «πνευματικής απελευθερώσεως», ύστερα απ’ την Αναγέννηση. Κάποιος είπε πως ο ρομαντισμός είναι ο κλασικισμός της Ευρώπης –δηλαδή πως επρόκειτο για ένα κίνημα που, όπως η Γαλλική Επανάσταση, από μια μεριά, κατέλυσε την παλαιά ασάλευτη τάξη των πραγμάτων της Φεουδαρχικής Ευρώπης, έτσι κι αυτό έσπασε τις παγερές φόρμες του τυποποιημένου κλασικισμού των Βερσαλλιών και επέτρεψε στην Ευρώπη να δημιουργήσει τον δικό της, τον ζωντανό, τον αυτόχθονα κλασικισμό, όπως τον γνωρίζουμε από τις μεγάλες μορφές της νεώτερης λογοτεχνίας και καλλιτεχνίας της. ο ρομαντισμός, είναι πανευρωπαϊκό κίνημα με απώτερες πηγές του τη γερμανική φιλοσοφική σκέψη –και ο Σατωβριάνδος είναι ίσως ο πρώτος που άνοιξε στη Γαλλία τη μεγάλη Πύλη του ρομαντισμού.

Έτσι, η ρομαντική ελευθερία δημιουργεί και στήνει τα νέα της είδωλα: λατρεία στη φύση-καταφυγή του ατόμου που της εμπιστεύεται τα μεγάλα του πάθη. Πίστη στο Θεό της Δικαιοσύνης. Μίσος εναντίον της τυραννίας που με βαρβαρότητα και απανθρωπία επιβάλλουν οι δυνατοί λαοί στους αδύνατους. Αναγνώριση του δικαιώματος των εθνών να ζήσουν ελεύθερα, αποτινάσσοντας κάθε ξένο κατακτητή. Άνοιγμα του νου και της ψυχής προς το παρελθόν του ανθρώπου και, κατά συνέπεια, ανασκαφή της ιστορίας, προώθηση της αρχαιολογίας και μελέτη όλων των παλαιών θρησκειών και μυθολογιών, με στόχο πάντα της αναζήτηση της ιδεώδους ανθρώπινης μορφής. Θα πείτε ότι αυτό γίνεται και σήμερα, και μάλιστα σε πολύ μεγαλύτερη έκταση, βάθος και πληρότητα. Βεβαιότατα –αλλ’ αν αυτό γίνεται σήμερα είναι γιατί είχε αρχίσει τ ό τ ε.  

Από τον πρόλογο του Ανδρέα Καραντώνη στο βιβλίο του Σατωμπριάν, Οδοιπορικό, Η Ελλάδα του 1806, από το Παρίσι στην Ιερουσαλήμ, εκδ. Δωδώνη 1979, σελ.13-14

 

 

❧

20ος αι.
Μετάβαση από την παράδοση στο μοντερνισμό (πρόδρομοι του νεωτερισμού)	Μοντέρνα ή νεωτερική ποίηση (1930-σήμερα)
Ο Κώστας Καρυωτάκης διαφοροποιείται κάπως από τους νεοσυμβολιστές, καθώς εκφράζει την καταθλιπτική πραγματικότη- τα της εποχής του χρησιμοποιώντας τη σάτιρα και τον αυτοσαρκα- σμό, για να φτάσει στην απογοήτευση, στην απελπισία, στη διάλυση και στο μηδενισμό. Καινοτομεί και μορφικά, εισάγοντας συχνά πεζολογικά στοιχεία στην ποίησή του, όπως απουσία ομοιοκαταλη- ξίας, καθημερινές-«αντιποιητικές» λέξεις, διασκελισμούς. Η περίπτωση Καβάφη (1863-1933) Μορφή: ποίηση πεζολογική, μακριά από τα παραδοσιακά λυρικά σχήματα· λιτότητα και ακρίβεια στην έκφραση· στίχος ελεύθερος, με άνισο αριθμό συλλαβών· μέτρο ιαμβικό· ιδιότυπη γλώσσα: στη ουσία πρόκειται για κράμα με βάση τη δημοτική και συχνή χρήση της καθαρεύουσας. Συναντώνται και πολίτικοι ιδιωματισμοί. Περιεχόμενο: λεπτή ειρωνεία· οξύτατη σκέψη, διδακτισμός, θεατρικότητα· βαθιά αίσθηση τραγικού, δραματικότητα· σοβαρότητα και βαρυθυμία, μα και εκλεπτυσμένη ευαισθησία· αίσθηση παρακμής και ματαιότητας (που δεν οδηγεί, όμως, στη διάλυση), αλλά και ευγένειας, αξιοπρέπειας και υπερηφάνειας· διάκριση ποιημάτων σε ιστορικά (κυρίως ελληνιστική/ ελληνορωμαϊκή/ πρώιμη βυζαντινή εποχή), φιλοσοφικά, ερωτικά· υποβολή και συμβολισμός. Τι τον συνδέει με την παράδοση Τι τον απομακρύνει από την παράδοση μέτρο ιαμβικό, αίσθηση παρακμής και ματαιότητας ποίηση πεζολογική, στίχος ελεύθερος, ιδιότυπη γλώσσα, θεατρικότητα, καβαφική  ειρωνεία, ιστορικά ποιήματα (κυρίως ελληνιστική/ ελληνορωμαϊκή εποχή)	Γ. Σεφέρης: με τη «Στροφή» (1931) και ιδίως με το «Μυθιστόρημα» (1935) καθιερώνεται ως εισηγητής της μοντερνιστικής ποίησης στην Ελλάδα. Μοντερνισμός: διάλυση της παραδοσιακής μορφής (έμμετρος στίχος, στροφές, ομοιοκαταληξία κλπ.)· αποσπασματικές/ελλειπτικές προτάσεις· κατάργηση ή δραστικός περιορισμός των σημείων στίξης· γλώσσα της καθημερινής ομιλίας· τόλμη εκφραστική: απρόσμενοι και πρωτότυποι συνδυασμοί λέξεων· ποίηση δυσνόητη· γλώσσα υπαινικτική και πολύσημη. Υπερρεαλισμός: λογοτεχνικό και καλλιτεχνικό κίνημα το οποίο επηρεασμένο από την ψυχανάλυση θέλησε να εκφράσει τις ανθρώπινες επιθυμίες, τα ένστικτα, το ασυνείδητο και τα όνειρα, μέσω της αυτόματης γραφής και της απόλυτης ελευθερίας στο λεξιλόγιο και στη στιχουργική. Βασικό εργαλείο είναι οι εντυπωσιακές εικόνες και οι πρωτότυποι και απρόσμενοι συνδυασμοί λέξεων. Κύριοι εκπρόσωποι:  Α. Εμπειρίκος, Οδ. Ελύτης, Ν. Εγγονόπουλος, Ν. Γκάτσος κ.ά. Μεταπολεμική ποίηση Πρώτη μεταπολεμική γενιά (εκδίδει μετά το 1940) 1. Η αντιστασιακή ή κοινωνική ποίηση· κύριοι εκπρόσωποι:  Μ. Αναγνωστάκης, Αρ. Αλεξάνδρου, Μ. Κατσαρός, Κλ. Κύρου, Τ. Πατρίκιος, Τ. Λειβαδίτης κ.ά. Ζουν την Κατοχή, την Αντίσταση και τον Εμφύλιο και προσπαθούν να εκφράσουν ποιητικά αυτά τα γεγονότα. Η ήττα της αριστερής παράταξης τους κάνει να στραφούν στη διερεύνηση των αιτίων της αποτυχίας.  2. Η νεοϋπερρεαλιστική ποίηση· κύριοι εκπρόσωποι: Μίλτος Σαχτούρης,  Ελένη Βακαλό, Νάνος Βαλαωρίτης, Ε.Χ. Γονατάς κ.ά. Χρησιμοποιώντας τα εκφραστικά μέσα των υπερρεαλιστών θέλουν να εκφράσουν την γύρω τους εφιαλτική πραγματικότητα· έτσι, αποκτούν μια τραγική αίσθηση της ζωής. 3. Υπαρξιακή ή μεταφυσική ποίηση· κύριοι εκπρόσωποι: Όλγα Βότση, Γιώργης Κότσιρας: μεταφυσική αγωνία, άγχος του μοναχικού ατόμου μπροστά στο πρόβλημα της ζωής και του θανάτου. Δεύτερη μεταπολεμική γενιά (εκδίδει μετά το 1960) Κύριοι εκπρόσωποι: Κ. Δημουλά, Μαρία Κέντρου-Αγαθοπούλου,  Βασίλης Καραβίτης, κ.ά. Εκφράζουν τις τραυματικές τους εμπειρίες (πολιτικές ή  ερωτικές) και την αίσθηση της διάψευσης των οραμάτων τους και μιας ζωής χαμένης.

Μανόλης Αναγνωστάκης (1925-2005). Πηγή: ΕΚΕΒΙ

Ο ποιητής Μανόλης Αναγνωστάκης μιλά

για την παραδοσιακή και την νεωτερική ποίηση

Αναγνωστάκης: Η παλιά ποίηση, η λεγόμενη παραδοσιακή, είναι τονισμένη σε αυτό που λέμε ρυθ­μική ή μουσική λαλιά. Ακολουθεί ορισμένους κανόνες προσω­δίας που, όσο ευρύ και αν είναι το πλαίσιο των δυνατοτήτων χρησιμοποίησής τους, δεν παύει να αποτελεί ένα κλειστό και αυστηρά περιχαρακωμένο σύστημα, από το οποίο ο ποιητής δεν μπορεί ή δεν θέλει, τελικά, δεν επιχειρεί να ξεφύγει. Ο νεωτερι­κός ποιητής, αντίθετα, απαρνείται αυτούς τους κανόνες, τους σπάζει, του φαίνονται σαν ένα βάρος περιττό και δεσμευτικό. Ο ελεύθερος στίχος, βέβαια, από μόνος του, δεν αποτελεί διαπιστευτήριο. Αλλά είναι μια προϋπόθεση απελευθέρωσης. Από κει και πέρα, αρχίζει η κατάργηση των κανόνων της προσωδίας και στήνεται ένας προσωπικός κώδικας που επιβάλλεται ή δεν επι­βάλλεται στον αναγνώστη.

Ζεβελάκης: Μιλάμε, δηλαδή, για μια διαφοροποίηση της μορφής...

Αναγνωστάκης: Διαφοροποίηση, ή μάλλον μιαν άλλη αντίληψη της μορφής, που καταλήγει μοιραία και σε διαφοροποίηση ουσίας. Όταν υπάρ­χει ο πειρασμός να πούμε περισσότερα πράγματα χωρίς τη δέσμευση ενός προκαθορισμένου συστήματος, μιας δοσμένης δηλαδή μορφής, τίποτα δεν μπορεί να μας συγκρατήσει. Ναι, και σαν μορφή αλλά και σαν ουσία, σαν περιεχόμενο, η νεωτερική ποίηση, με ποικίλους πειραματισμούς και αναζητήσεις -μην ξεχνάμε εδώ την καταλυτική εμπειρία του υπερρεαλισμού- απλώθηκε σε μια τρομακτική γκάμα εκφραστικών δυνατοτήτων. Θέματα «ποιητικά» και θέματα που δεν αρμόζουν στην ποίηση δεν υπάρχουν πια. Καταργήθηκαν οι προλήψεις για τη λεγόμενη ποιητική και αντιποιητική έκφραση. Ακόμη, τα όρια ανάμε­σα στον στίχο και στον αυτόχρημα πεζό λόγο τείνουν να εκμη­δενιστούν. Ο ποιητής δεν αρκείται πια στο σιωπηρά παραδε­δεγμένο λεξικό των «ποιητικών λέξεων», αλλά αντλεί από όλο τον γλωσσικό πλούτο της παράδοσης και της καθημερινής ζωής. Στους ποιητές που θ’ ακούσουμε θα διακρίνουμε τάσεις συντη­ρητικές εντός εισαγωγικών, που μόλις δειλά κάνουν βήματα απελευθέρωσης από το κλίμα της παραδοσιακής ποιητικής αντίληψης αλλά σαφώς εντάσσονται στον νεωτερικό χώρο, όπως τον ορίσαμε. Και, από την άλλη μεριά, ακραίες περιπτώσεις που στον καιρό τους θεωρήθηκαν σκέτη πρόκληση, επέσυραν τη χλεύη των κριτικών και του κοινού, θεωρήθηκαν σαν απάτη εις βάρος της ποίησης και, φυσικά, ολότελα έξω από το νόημά της, αλλά που σήμερα έχουν γίνει σχεδόν κλασικοί και έχουν περάσει και στα σχολεία.

Συνέντευξη στον Ν. Ζεβελάκη στο Ο Μανόλης Αναγνωστάκης Ανθολογεί, 

εκδ. Μεταίχμιο 2019, σελ.18-19.

❦