Οδυσσέας Ελύτης, Το Άξιον Εστί

 Στο Άξιον Εστί (1959) ο Ελύτης πέτυχε να συνταιριάσει αρμονικά την ελληνική φύση και παράδοση με την ιστορία. Ο τίτλος Άξιον Εστί προέρχεται από τον επιτάφιο ύμνο της Μεγάλης Παρασκευής («Άξιον εστί μεγαλύνειν σε τον Ζωοδότην…»), είναι όμως και το όνομα μιας εικόνας της Παναγίας στο Άγιο Όρος. […]

Η ποιητική σύνθεση έχει τριαδική υπόσταση και διαιρείται σε τρία μέρη: «Η Γένεσις», «Τα Πάθη», «Δοξαστικόν». Το πρώτο μέρος («Η Γένεσις») αποτελείται από επτά Ύμνους, που αντιστοιχούν στις επτά μέρες της δημιουργίας του κόσμου […]. Το δεύτερο μέρος («Τα Πάθη») απαρτίζεται από Ψαλμούς, Ωδές (άσματα) και Αναγνώσματα […]. Οι Ψαλμοί ακολουθούν το πρότυπο των βυζαντινών τροπαρίων και των Ψαλμών του Δαυίδ[1].

Τα Πάθη, Ε'

Στον πέμπτο ψαλμό των Παθών, του δεύτερου μέρους της σύνθεσης Το Άξιον Εστί, ο Oδυσσέας Ελύτης αναδεικνύει τη σημασία της μνήμης στον αγώνα του ελληνικού λαού για την επιβίωση και την ελευθερία του. Τα Πάθη αναφέρονται στον πόλεμο του 1940 και στην οδυνηρή εμπειρία της Κατοχής και παραλληλίζονται με τα πάθη του Χριστού. Η Ανάστασή Του προοιωνίζεται, κατά τον ποιητή, την απελευθέρωση του ελληνικού έθνους και τη δικαίωση των αγώνων του.[2]

5 10 15 20 25

Τα θεμέλιά μου στα βουνά και τα βουνά σηκώνουν οι λαοί στον ώμο τους και πάνω τους η μνήμη καίει άκαυτη βάτος. Μνήμη του λαού μου σε λένε Πίνδο και σε λένε Άθω. Ταράζεται ο καιρός κι απ’ τα πόδια τις μέρες κρεμάζει αδειάζοντας με πάταγο τα οστά των ταπεινωμένων. Ποιοι, πώς, πότε ανέβηκαν την άβυσσο; Ποιες, ποιων, πόσων οι στρατιές; Τ’ ουρανού το πρόσωπο γυρίζει κι οι εχθροί μου έφυγαν μακριά. Μνήμη του λαού μου σε λένε Πίνδο και σε λένε Άθω. Εσύ μόνη απ' τη φτέρνα τον άντρα γνωρίζεις Εσύ μόνη απ' την κόψη της πέτρας μιλάς Εσύ την όψη των αγίων οξύνεις κι εσύ στου νερού των αιώνων την άκρη σύρεις πασχαλιάν αναστάσιμη! Αγγίζεις το νου μου και πονεί το βρέφος της Άνοιξης! Τιμωρείς το χέρι μου και στα σκότη λευκαίνεται! Πάντα πάντα περνάς τη φωτιά για να φτάσεις τη λάμψη. Πάντα πάντα τη λάμψη περνάς για να φτάσεις ψηλά τα βουνά τα χιονόδοξα. Όμως τι τα βουνά; Ποιος και τι στα βουνά; Τα θεμέλιά μου στα βουνά και τα βουνά σηκώνουν οι λαοί στον ώμο τους και πάνω τους η μνήμη καίει άκαυτη βάτος!

Ο. Ελύτης, Το Άξιον Εστί, Ίκαρος

Σχόλια:

1-2 Τα βουνά είναι τα βάσανα και η ιστορία του λαού και αυτά τα σηκώνει στον ώμο του. Η μνήμη είναι τόσο βαριά όσο αυτά τα βουνά, αλλά και ταυτόχρονα τόσο λυτρωτική όσο και η λάμψη της κορυφής.[3]

3-4 η μνήμη καίει / άκαυτη βάτος: η μνήμη καίει πάνω στα βουνά και μέσα από το φως της περνάει ζωντανή η ελληνική ιστορία. Η φράση «άκαυτη βάτος» παραπέμπει άμεσα στην Παλαιά Διαθήκη.[4]
5 Μνήμη του λαού μου σε λένε Πίνδο και σε λένε Άθω: Η αναφορά αμέσως μετά στα ονόματα Πίνδος και Άθως αποτελεί μια σαφή γείωση τόσο στα βιώματα του ποιητή από το αλβανικό μέτωπο, με το όνομα Πίνδος, όσο και στο πλαίσιο που κινείται όλο το «Άξιον Εστί», η οποία συνδέεται με τη βυζαντινή-χριστιανική κληρονομιά, με τη χερσόνησο του Άθω. Ο Ελύτης πολέμησε στην Πίνδο και έτσι το όνομα αυτό είναι βαθιά συνδεδε­μένο όχι μόνο με την προσωπική του μνήμη, αλλά και με τη μνήμη μιας ολόκληρης γενιάς που έζησε τον πόλεμο. Δεν είναι τυχαίο ότι αυτός ο στίχος επαναλαμβάνεται άλλες δυο φορές μέσα στο ποίημα, ίσως γιατί συνενώνει το παρελθόν με το παρόν.[5] Η μνήμη του ελληνικού λαού ακουμπά, λοιπόν, στην Πίνδο, που συμβολίζει τους αγώνες για ελευθερία, και στον Άθω, που συμβολίζει τη χριστιανική παράδοση.

6-8 Στους στίχους αυτούς η τολμηρή εικόνα θέλει τον ταραγμένο «καιρό», τη δύσκολη εποχή των αγώνων για την ελευθερία, να αναποδογυρίζει τις μέρες σαν σακιά· μέσα από τις μέρες πέφτουν μόνο κόκαλα «ταπεινωμένων», δηλαδή των ανθρώπων που εξευτελίστηκαν: στερήθηκαν την ελευθερία, βασανίστηκαν και πέθαναν με άθλιο τρόπο στη διάρκεια του πολέμου και της Κατοχής.

9-10 αναφορά στους άγνωστους που θυσιάστηκαν για την πατρίδα, που βρήκαν τον θάνατο στις ανηφόρες των βουνών («…ανέβηκαν την άβυσσο»): γνωρίζει κανείς τίποτε για όλους αυτούς;

11 «Τ’ ουρανού το πρόσωπο γυρίζει κι οι εχθροί μου έφυγαν μακριά»: αλλάζουν οι εποχές/συνθήκες/καταστάσεις, και οι εχθροί έχουν πια φύγει.

13 Στο στίχο «Εσύ μόνη απ' τη φτέρνα τον άντρα γνωρίζεις» γίνεται μια σαφής αναφορά στο μύθο του Αχιλλέα και στη «βάπτιση του» στα νερά της Στυγός προκειμένου να γίνει αθάνατος. Μόνο η φτέρνα του από την οποία τον κρατούσε η μητέρα του, η Θέτις, δεν μετείχε στην αθανασία και αποτελούσε το τρωτό σημείο του.[6] Η φτέρνα, λοιπόν, είναι η αδυναμία του Αχιλλέα. Με αυτό ως δεδομένο θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο στίχος θέλει τη μνήμη να γνωρίζει τις αδυναμίες των ανθρώπων, γι’ αυτό μπορεί να βοηθήσει όσους θυμούνται ν’ αποφεύγουν τα ίδια λάθη.

14 απ’ την κόψη της πέτρας μιλάς: μάλλον πρέπει να εννοήσουμε κάποιο δύσκολο σημείο, μια επικίνδυνη συγκυρία. Το νόημα: η μνήμη στα δύσκολα μιλά, δηλαδή συμβουλεύει, και δείχνει το σωστό δρόμο. 

15 εννοεί πως το μήνυμα του βίου κάθε άγιου γίνεται πιο έντονο και αγγίζει βαθύτερα, μόνο αν κανείς θυμάται τη ζωή τους, τη δράση τους και το θάνατο ή το μαρτύριό τους. Ο στίχος προβάλλει τη σημασία της θρησκείας στη διαμόρφωση της νεοελληνικής ψυχής.

Οι στίχοι 13-15 μπορούν να ερμηνευτούν και ως αναφορές σε σημαντικές πλευρές της ελληνικής ιστορίας: μύθος («Εσύ μόνη απ' τη φτέρνα τον άντρα γνωρίζεις»), τέχνη («απ’ την κόψη της πέτρας μιλάς») και θρησκεία.

16-17 μόνο η μνήμη μπορεί να δει ότι στο τέλος μεγάλων χρονικών περιόδων («στου νερού των αιώνων την άκρη») έρχεται η λύτρωση («πασχαλιάν αναστάσιμη»).

18 η μνήμη δεν έχει μόνο θετική επίδραση· όταν έρχεται, φέρνει στο νου («αγγίζεις το νου μου») επώδυνα γεγονότα, ικανά να συγκρατήσουν την αισιοδοξία («και πονεί το βρέφος της Άνοιξης»).

19 η μνήμη δείχνει τα λάθη του ανθρώπου («Τιμωρείς το χέρι μου»)· όμως, μέσα από τα λάθη και την αποτυχία ο άνθρωπος θα συγχωρεθεί, θα λυτρωθεί για να επανορθώσει («στα σκότη λευκαίνεται»).

20-22 το νόημα των στίχων: πρέπει κάποιος να δώσει αγώνες («περνάς τη φωτιά»), για να φτάσει στα κατορθώματα και στις επιτυχίες («για να φτάσεις τη λάμψη»). Όλες αυτές με τη σειρά τους θα συγκροτήσουν την ιστορία του λαού (στ.22).

24-27 Οι τέσσερις τελευταίοι στίχοι, που επαναλαμβάνονται, κλείνουν κυκλικά τον Ψαλμό, θίγοντας έμμεσα την ιδέα να κρατήσουν οι Έλληνες ακμαία τη δύναμη της μνήμης, για να ζωντανεύουν το παρελθόν σε κάθε δύσκολη ιστορική περίσταση, ώστε να ξεπερνούν τα Πάθη και να φτάνουν στην Ανάσταση. Γιατί ο δρόμος προς την ελευθερία είναι μοναδικός· διέρχεται αναγκαστικά μέσα από τη θυσία.[7]

 Ερωτήσεις:

1. Ποια χαρακτηριστικά του μοντερνισμού μπορείτε να εντοπίσετε στο παραπάνω ποίημα του Ελύτη; Να αναφερθείτε τόσο στη μορφή, όσο και στο περιεχόμενο του ποιήματος.

2. Ποιες λέξεις ή φράσεις θεωρείτε ότι κρατούν το κεντρικό νόημα του ποιήματος; Να τις καταγράψετε και να τις σχολιάσετε.

---

[1] Αγάθη Γεωργιάδου, Η ποιητική περιπέτεια, σελ.198.

[2] Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Γ΄ γυμνασίου, βιβλίο μαθητή, σελ.183.

[3] Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Γ΄ γυμνασίου, βιβλίο εκπαιδευτικού, σελ.124.

[4] Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Γ΄ γυμνασίου, βιβλίο εκπαιδευτικού, σελ.123.

[5] Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Γ΄ γυμνασίου, βιβλίο εκπαιδευτικού, σελ.123.

[6] Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Γ΄ γυμνασίου, βιβλίο εκπαιδευτικού, σελ.123.

[7] Αγάθη Γεωργιάδου, Η ποιητική περιπέτεια, σελ.200.