Λαϊκισμός (μια συνέντευξη και κάποιες σημειώσεις)

Ας ξεκινήσουμε με ένα σύντομο βίντεο, στο οποίο ο καθηγητής αρχαίας Ιστορίας στο ερευνητικό ινστιτούτο του Princeton Άγγελος Χανιώτης μιλά για τον λαϊκισμό και τη θεατρική συμπεριφορά των πολιτικών προσώπων. Τα σημεία που μας ενδιαφέρουν ξεκινούν στο 4΄ περίπου:

Κατά τον Χανιώτη λαϊκιστής είναι ο πολιτικός που προτείνει αυτό που θέλει να ακούσει ο ψηφοφόρος. Ωστόσο, τον 19ο αι. ο λαϊκισμός είχε διαφορετικό χαρακτήρα: οι βασιλιάδες προσπαθούσαν να πλησιάσουν τον λαό, για να δώσουν την ψευδαίσθηση ότι η εξουσία τους βασίζεται σε αυτόν. Παράδειγμα το εθνόσημο της ελληνικής μοναρχίας με το σύνθημα: Ισχύς μου η αγάπη του λαού. 

 

 Το εθνόσημο του Βασιλείου της Ελλάδας την περίοδο 1863-1973 επί δυναστείας Γκλύξμπουργκ

Επίσης, ο λαϊκισμός επιχειρεί να πείσει ότι ο πολιτικός είναι πολύ κοντά στα ενδιαφέροντα του πολίτη. Ταυτόχρονα πρέπει να κρατήσει μια απόσταση, για να δημιουργήσει δέος. Υπάρχει μια λεπτή ισορροπία προσήνειας και δέους, που αν διαταραχθεί, ο πολιτικός γίνεται γελοίος.

Περίπου στο 8' του βίντεο ο Χανιώτης κάνει μια αναφορά στην προεκλογική εκστρατεία του ελληνοαμερικανού πολιτικού Μάικλ Δουκάκη. Οι φωτογραφίες στις οποίες αναφέρεται είναι οι παρακάτω:

Ο Μάικλ Στάνλεϋ Δουκάκης (Michael Stanley Dukakis, 3 Νοεμβρίου 1933) ήταν κυβερνήτης της Μασσαχουσέτης
και υποψήφιος πρόεδρος των ΗΠΑ στις εκλογές του 1988

 

 ❧ 

Λαϊκισμός: βασικές έννοιες

λαϊκότητα: η ιδιότητα του λαϊκού, αυτού που προέρχεται από το λαό, είναι δημιούργημά του, που απευθύνεται στο λαό ή που τον εκφράζει.

λαϊκισμός: ιδεολογία ή στάση που εκφράζεται κυρίως στην πολιτική και στην τέχνη και που χαρακτηρίζεται από υπερβολική και μη αυθεντική λαϊκότητα: H πολιτική της κυβέρνησης (ή της αντιπολίτευσης) κυριαρχείται από φτηνό λαϊκισμό. Λεξικό Κοινής Νεοελληνικής [ΛΚΝ]

λαϊκισμός: ο έπαινος και η κολακεία των αδυναμιών και των ελαττωμάτων του λαού, καθώς και η υιοθέτηση επιχειρημάτων ή θέσεων που ευχαριστούν τον λαό (και γενικότ. τους πολλούς), χωρίς όμως και να τον ωφελούν, με σκοπό την εξασφάλιση της εύνοιάς του. -λαϊκίζω ρ. [ΕΤΥΜ. μεταφραστικό δάνειο από το αγγλ. populism] (Λεξικό Μπαμπινιώτη)

πατερναλισμός: προστατευτική στάση της εργοδοσίας απέναντι στους εργαζομένους και γενικότερα του κράτους απέναντι στους πολίτες, η οποία αποβλέπει στον έμμεσο αλλά απόλυτο έλεγχο των διεκδικήσεών τους. [λόγ. < αγγλ. paternalism (-ism = -ισμός)] [ΛΚΝ]

Πτυχές του λαϊκισμού

Ο λαϊκισμός έχει διεισδύσει:

• Στην πολιτική με τη μορφή της δημαγωγίας (π.χ. υπερβολικές οικονομικές παροχές), της κολακείας του λαού, της επιβολής της προσωπολατρίας. Τυπική εκδήλωση λαϊκισμού στις μέρες μας είναι η προσπάθεια πολλών πολιτικών να πείσουν ότι βρίσκονται κοντά στο λαό και κατανοούν καλύτερα τα προ­βλήματα του υιοθετώντας, περιστασιακά βέβαια, «λαϊκές» συνήθειες (π.χ. πηγαίνουν σε λαϊκές ταβέρνες, οδηγούν μηχανάκια ή φτηνά αυτοκίνητα).
• Στην ιδεολογία: πολλοί καπηλεύονται ιερές ιδέες και αξίες με έντονη φόρτιση (π.χ. επικαλούνται συνεχώς την πατρίδα, τη θρησκεία, το έθνος, κτλ), προκειμένου να πείσουν για τα πατριωτικά αισθήματα και να προσελκύσουν τα πλήθη.
• Στην εκπαίδευση: ο λαϊκισμός στα πλαίσια αυτού του θεσμού εκδηλώνεται με την επίδειξη εύνοιας προς τους μαθητές (π.χ. χαριστική βαθμολογία) και με την εισαγωγή αδικαιολόγητα μεγάλου αριθμού φοιτητών στα Α.Ε.Ι. και Τ.Ε.Ι.
• Στην ψυχαγωγία: κυριαρχούν τρόποι ψυχαγωγίας που υποβαθμίζουν την αισθητική και την ψυχοπνευματική καλλιέργεια του κοινού (π.χ. εκπομπές ή θεατρικές παραστάσεις με κυρίαρχο στοιχείο τη χυδαιότητα). Επικρατεί το φτηνό γούστο στο όνομα του δήθεν λαϊκού.
• Στα Μ.Μ.Ε.: κυριαρχεί ο κιτρινισμός, η σκανδαλοθηρία και η μυθοποίηση των εμπορικών καλλιτεχνών και των δημοφιλών αθλητών με αποτέλεσμα τα σημαντικά γεγονότα να περνούν απαρατήρητα.

  
Αιτίες λαϊκισμού

• Πολιτική: τον λαϊκισμό καλλιεργούν αυταρχικά πολιτικά κόμματα και ηγέτες με δημο­κρατικό μανδύα με στόχο να ελέγχουν και να καθοδηγούν τις μάζες σύμφω­να με τα συμφέροντα τους.
• Άτομο: η αλλοτρίωση και η ισοπέδωση της προσωπικότη­τας δεν επιτρέπουν να αναπτύξει κανείς μηχανισμούς αντίστασης και να δια­μορφώσει προσωπική αντίληψη για τη ζωή.
• Εκπαίδευση: η ανεπάρκεια της εκπαίδευσης και η παροχή αποσπασματικής και εξειδικευμένης γνώσης δεν ευνοούν την ανάπτυξη της κριτικής ικανότητας, της βούλησης και τη συγκρότηση ιδεολογίας.

  

Συνέπειες

• Πολιτική: κυριαρχεί η ασυδοσία· υπονομεύεται το δημοκρατικό πολί­τευμα, εφόσον οι πολιτικοί ελέγχουν τη λαϊκή βούληση και αποφεύγουν την κριτική στο έργο τους. Ο λαός αποπροσανατολίζεται, γίνεται παθητικός παρατηρητής των πολιτικών εξελίξεων και αδιαφορεί για τα προβλήματά του, επειδή νιώθει ότι δεν μπορεί να επηρεάσει τις αποφάσεις των πολιτικών.
• Κοινωνία: η κοινωνική παθητικότητα ευνοεί τη διατήρηση των ανισο­τήτων, της εκμετάλλευσης, της δια­φθοράς, της κακοδιοίκησης και γενι­κότερα όλων των αδυναμιών της κοι­νωνίας.
• Πολιτισμός: η κυριαρχία του «φτηνού» και του χυδαίου στην πολιτιστική δραστηριό­τητα αποτρέπει την ανέλιξη της γνή­σιας τέχνης.

Τρόποι αντιμετώπισης

• Πλατιά παιδεία, που εξασφαλίζει κριτική σκέψη και συγκροτημένη ιδεολογία.
• Παρακολούθηση των πολιτικών εξελίξεων (μέσω εφημερίδων, διαδικτύου κλπ.), για να είναι σε θέση ο πολίτης να κρίνει αν υπάρχει αντίφαση μεταξύ πολιτικών λόγων και έργων.
• Συμμετοχή των πολιτών στα κοινά, για να ακούγονται οι απόψεις και τα προβλήματά τους.
• Οι διανοούμενοι, που οφείλουν να αποκαλύπτουν, με όσα μέσα διαθέτουν, τις προσπάθειες εξαπάτησης του λαού από δημαγωγούς πολιτικούς.