Σοφοκλής, Ἀντιγόνη (2) - Πρόλογος, στ. 1-99

Αντιγόνη (1882) από τον Φρέντερικ Λέιτον (1830-1896)

Άγγλο ζωγράφο και γλύπτη 

 Πρόλογος, στ. 1-17 

Μετάφραση

Μετάφραση (με ελάχιστες τροποποιήσεις) της Στέλλας Μπαζάκου–Μαραγκουδάκη.

Αρχαία Ελληνική Τραγωδία. Σοφοκλής, Αντιγόνη. Αθήνα: Dian Books.

Ἀντιγόνη
Καλή μου, αγαπημένη μου Ισμήνη, αδελφή μου,
ποιο τάχα απ' τον Οιδίποδα κακό δε ρίχνει ο Δίας
στις δυο μας που απομείναμε μες στη ζωή μονάχες;
Τίποτα δεν υπάρχει πια, κατάρα και οδύνη,
ντροπή ή και ατίμωση, που εγώ να μην το βλέπω
μες στις δικές σου συμφορές και μέσα στις δικές μου.
Και τί 'ναι πάλι η προσταγή που λεν πως μόλις τώρα
ο στρατηγός μας έβγαλε για τους πολίτες όλους;
Ξέρεις; Το έχεις ακουστά; Ή δεν καταλαβαίνεις
πως συμφορές ορμήσανε απ' τους εχθρούς στους φίλους;

Ἰσμήνη
Όσο για με, λόγος κανείς για φίλους, Αντιγόνη,
ούτε γλυκός ούτε πικρός, δεν έφτασε αφότου
οι δυο μας στερηθήκαμε τα δυο μας τα αδέλφια,
που αλληλοσκοτώθηκαν μέσα στην ίδια μέρα.
Απ' τη στιγμή που έφυγε πια ο στρατός του Άργους
τη νύχτα που μας πέρασε, τίποτα πιο σπουδαίο
δεν είδα, μεγαλύτερη χαρά ή λύπη νά 'χω.

✻

Ερμηνευτικός σχολιασμός

Ο πρόλογος της τραγωδίας έχει πολλαπλό ρόλο:

1. Δηλώνεται ο τόπος και ο χρόνος.

2. Ενημερώνεται το κοινό σε γενικές γραμμές για το θέμα του έργου (καὶ νῦν τι ... κήρυγμα θεῖναι τὸν στρατηγόν;).

3. Παρουσιάζονται κάποια βασικά πρόσωπα και σκιαγραφείται σε γενικές γραμμές ο χαρακτήρας τους.

4. Προοικονομείται η εμφάνιση άλλων πρωταγωνιστών (Κρέων).

1 η προσφώνηση της Αντιγόνης έχει τη στοργή, το πάθος και την ένταση (ιδίως αν συγκριθεί με την ουδέτερη προσφώνηση της Ισμήνης στο στ. 11) ανθρώπου που νιώθει ότι μια απειλή πλανιέται πάνω από τα αγαπημένα πρόσωπα. Είναι ταραγμένη.

2-3 η σημασία του δίστιχου: υπενθυμίζει την κληρονομική κατάρα (…τῶν ἀπ’ Οἰδίπου κακῶν…)· οι αρχαίοι Έλληνες πίστευαν πως οι βαριές κατάρες παύουν μόνο όταν όλοι οι άνθρωποι που ανήκουν στην ίδια γενιά πεθάνουν.

3 νῷν ἔτι ζώσαιν: η προσωπική αντωνυμία και η μετοχή σε δοτική δυϊκού αριθμού (δες τη μετάφραση). Η φράση τονίζει τη μοναξιά των δύο αδελφών και υπενθυμίζει τη συνέχεια της κατάρας. Ο θεατής αναλογίζεται την τραγική μοίρα της οικογένειας, κάτι που προδικάζει ίσως και το μέλλον των κοριτσιών.

4-5 γάρ: αιτιολογεί την προηγούμενη ερώτηση (στ.2).

     ἀλγεινόν - ἄτης ἄτερ (αναστροφή της πρόθεσης: κανονικά ἄτερ ἄτης) ⇒ οι στίχοι αναφέρονται στις οικογενειακες συμφορές: πατροκτονία που διέπραξε ο Οιδίποδας, αιμομιξία, απαγχονισμός Ιοκάστης, αυτοτύφλωση Οιδίποδα, αδελφοκτονία.

       (προσωπικά)  (κοινωνικά)

         αἰσχρόν    –     ἄτιμον ⇒ έχουν διασυρθεί και από προσωπική (ως άτομα) και από κοινωνική (ως μέλη της κοινωνίας) πλευρά.

         Οὔτε…οὔτε…οὔτε…οὔτε…: σχήμα πολυσύνδετο.

5-6 οι δύο αρνήσεις (οὐ – οὐκ) τίθενται για έμφαση (το οὐ απέχει από το ρήμα που συνοδεύει).

    τῶν σῶν τε κἀμῶν κακῶν: σφιχτή σύνδεση (τε –και) ⇒ οι αδελφές έχουν κοινή μοίρα στις συμφορές. Τριπλή η σκοπιμότητα του στίχου:

· τονίζεται η συνέχεια της κατάρας (οι συμφορές του πατέρα βαρύνουν αυτές πλέον)

·  έχουν κοινό μερίδιο στα βάσανα και

· δίνονται πληροφορίες στους θεατές για το παρελθόν των αδελφών (θεατρική οικονομία).

7-8 καὶ νῦν … αὖ (= και τώρα … πάλι): στροφή από το παρελθόν στο παρόν· νέος κίνδυνος απειλεί τα κορίτσια από την εντολή του Κρέοντα (τα βάσανα δε σταματούν).

     κήρυγμα: το περιεχόμενό του δεν αποκαλύπτεται ακόμη (πρβλ. στ.26 κεξ.)· αυτό προκαλεί αγωνία στους θεατές.                 

  στρατηγόν: αναφέρεται στο θείο της Κρέοντα, τον οποίον εμμέσως ειρωνεύεται, γιατί προτιμά να τον αποκαλέσει με τον στρατιωτικό του τίτλο. Αξίζει να προσεχθεί πως δεν τον αποκαλεί βασιλιά (ἄνακτα), όπως π.χ. ο φύλακας παρακάτω στο στίχο 223. 

  πανδήμῳ πόλει: σχήμα μετωνυμίας· αναφέρει την πόλη και εννοεί τους πολίτες.

9-10 σχήμα πρωθύστερο· κανονικά θα έπρεπε να ρωτήσει: εἰσήκουσας καὶ ἔχεις τι; (πρώτα ακούω, ύστερα μαθαίνω).       

        σε λανθάνει: στη φράση υπόκειται μάλλον λεπτή ειρωνεία της Αντιγόνης για την αδιαφορία (;) της αδελφής της. Θεωρεί πολύ σημαντική την ανακοίνωση του Κρέοντα· η Ισμήνη θα έπρεπε να έχει αντιληφθεί κάτι.

      τῶν ἐχθρῶν κακά: δύο ερμηνείες έχουν δοθεί για το χωρίο: συμφορές που ταιριάζουν στους εχθρούς ή συμφορές που προέρχονται από τους εχθρούς. Η Αντιγόνη ξεκαθαρίζει τη στάση της απέναντι στον Κρέοντα: τον θεωρεί εχθρό, αφού αυτός εξέδωσε τη διαταγή.

       Ο Πρόλογος ξεκινά με αλλεπάλληλες ερωτήσεις της Αντιγόνης προς την αδελφή της, οι οποίες υπηρετούν πολλαπλά την εξέλιξη της πλοκής (δραματική οικονομία):

· παρουσιάζονται τα πρόσωπα και δίνονται συνοπτικά πληροφορίες για το παρελθόν τους.

· τονίζεται η τραγική μοίρα των δύο κοριτσιών με τις αναφορές στις οικογενειακό τους δράμα, που οφείλεται στην θεϊκή κατάρα. Ο έλεος και ο φόβος αρχίζουν κιόλας να πραγματώνονται στις ψυχές των θεατών.

· προοικονομείται η εμφάνιση του Κρέοντα και δηλώνεται η αφορμή της σύγκρουσης.

· σε συνδυασμό με τις απαντήσεις της Ισμήνης γίνεται φανερή η διαφορά ήθους των δύο προσώπων (τεχνική αντίθετων χαρακτήρων).

· αυξάνεται η ένταση και η αγωνία, καθώς το ακροατήριο αδημονεί να ακούσει τις απαντήσεις της Ισμήνης.

11-14 πιο συγκρατημένη η προσφώνηση της Ισμήνης (στο στ.1 η Αντιγόνη ήταν πιο διαχυτική).

          «ἡδύς - ἀλγεινός» (στ.12) και «μιᾷ ἡμέρᾳ – διπλῇ χερί» (στ.14): αντιθέσεις. 

          «…δυοῖν…δύο…»: έμφαση.

15-17 ἐν νυκτὶ τῇ νῦν: άρα, δεν έχει καλά καλά ξημερώσει ακόμη [σκηνοθετική οδηγία (ὄψις)].      

          εὐτυχοῦσα - ἀτωμένη: νέα αντίθεση.

     Τα λόγια της Ισμήνης εξυπηρετούν τις εξής σκοπιμότητες:

· απαντά στις ερωτήσεις τις Αντιγόνης (στ.9-10),

· μας πληροφορεί για τις γνώσεις της σχετικά με τα γεγονότα,

· παρουσιάζει τη ψυχολογική της κατάσταση, που έρχεται σε αντίθεση με αυτή της Αντιγόνης.

Ηθογράφηση χαρακτήρων
	Αντιγόνη	Ισμήνη
ΤΕΧΝΙΚΗ ΑΝΤΙΘΕΤΩΝ ΧΑΡΑΚΤΗΡΩΝ	·  στοργική, διαχυτική (στ. 1) · ταραγμένη, αγχωμένη, αναστατωμένη (στ. 2-3) · φρόντισε να μάθει τις τελευταίες εξελίξεις (στ. 7-10) · εχθρική στον «στρατηγόν» (στ. 7-8) · κάπως ειρωνική (στ. 9)	·  συγκρατημένη (στ. 11) · πιο ήρεμη · αγνοεί τις εξελίξεις (στ. 15, 16)

Ετυμολογικά - ομόρριζα - παράγωγα - σύνθετα

Στίχοι 1-17

Στ. 1 κάρα: κράνος, κρανίο, καρατομώ.

Στ. 2 Οἰδίπους < οἰδέω (=πρήζομαι) + πούς.

Στ. 3 ζῶ: ζώο, ζωτικός, ζώδιο, ζωηρός, ζωοδότης.          

         τελῶ < τέλος: τελετή, τέλεση, επιτελώ, διατελώ, αποτελώ.

Στ. 4 ἀλγεινός < ἄλγος (= πόνος): ανάλγητος, αναλγησία, αναλγητικό, οσφυαλγία.

Στ. 5 αἰσχρός < ρίζα αἰδ- (πρβλ. αἰδοῦμαι): αίσχος, αναίσχυντος, αιδώς, αναιδής. ἄτιμον < ἀ- τιμή: ατιμία, ατιμάζω, ατιμωτικός.

Στ. 7  πάνδημος < πᾶς + δῆμος

Στ. 9  στρατηγός < στρατός + ἄγω: στρατήγημα, στρατηγικός, στρατηγική. ἔχω: σχέση, σχήμα, σχεδόν, ισχύς, ένοχος, μέτοχος. λανθάνω: λάθος, αλήθεια, λήθη, λαθραίος.

Στ. 10 ἐχθρός < ἔχθος (=μίσος): εχθρικός, εχθροπραξία. στείχω: στίχος, στοιχείο.

Στ. 12 ἵκνοῦμαι: ικέτης, εφικτός, ανέφικτος, άφιξη.

Στ. 13 ἀδελφός < ἀ- δελφύς (=κοιλιά).

Στ. 14 θανόντων < θνῄσκω: θάνατος, θανατηφόρος, θνητός, θνησιμότητα,  θανάσιμος, μελλοθάνατος.

Στ. 15 στρατός < στορέννυμι (=στρώνω): στρωτός, στρώμα, στρωσίδι.

✻

Πρόλογος, στ.18-38

Μετάφραση

Ἀντιγόνη

Ήμουνα σίγουρη, γι' αυτό σε φώναξα εδώ

έξω από τις πύλες της αυλής, μόνη σου, να μ' ακούσεις.

Ἰσμήνη

Μα τι συμβαίνει; Ταραχή ο λόγος σου δηλώνει.
Ἀντιγόνη

Μήπως δεν έχει ο Κρέοντας τα δυο μας τα αδέλφια

το 'να θαμμένο με τιμές και τ' άλλο ατιμασμένο;
Λένε πως τον Ετεοκλή, σύμφωνα με το δίκιο
και με το νόμο που κρατεί, τον έθαψε στο χώμα,
ώστε να πάει στους νεκρούς με τις τιμές που πρέπει.
Το κακοθάνατο κορμί όμως του Πολυνείκη
εβγήκε, λέει, διαταγή κανείς να μην το θάψει
κι ούτε κανείς στην πόλη αυτή πρέπει να το θρηνήσει,

μα να τ' αφήσουν άκλαυτο κι άταφο, για τα όρνια γλυκιά τροφή,

που ψάχνουνε να φάνε λιμασμένα.
Αυτά, λένε, ο Κρέοντας για σένα και για μένα,
για μένα, ναι, ο αγαθός, έχει διακηρύξει·
και πως θα 'ρθει σε λίγο εδώ για όσους δεν τα ξέρουν

να τους τα πει ξεκάθαρα· και θεωρεί το θέμα

όχι ως κάτι αψήφιστο, μα όποιος το τολμήσει
θα βρει με λιθοβολισμό θάνατο απ' την πόλη.
Έτσι έχουν τα πράγματα για σένα· και [γρήγορα] θα δείξεις

αν είσαι από ευγενική γενιά ή την ντροπιάζεις.

✻

Ερμηνευτικός σχολιασμός

Βασικά σημεία:

1. Η Αντιγόνη εξηγεί στην Ισμήνη το διάταγμα του Κρέοντα και παίρνει σαφή θέση απέναντι σε αυτό.

2. Προετοιμάζει την Ισμήνη γι’ αυτό που θα της ζητήσει.

3. Αναφορά σε ταφικά έθιμα των αρχαίων Ελλήνων.

  

18-20 ἤιδη καλῶς: ειρωνεία.

     ἐκτός αὐλείων πυλῶν: πέρα από το ότι δικαιολογεί την παρουσία τους εκεί (μόνη κλύοις: η Αντιγόνη θεωρεί ότι το περιβάλλον του ανακτόρου δεν είναι κατάλληλο για την κουβέντα τους) αποτελεί συνάμα και σαφή σκηνοθετική οδηγία (ὄψις) [πρβλ. στ.16].

19 ψυχολογική προετοιμασία της ’Ισμήνης.

     τοῦδ’ οὕνεκα= ἕνεκα τούτου (αναστροφή της πρόθεσης).

20 οι ερωτήσεις της Ισμήνης δηλώνουν έκπληξη, ανησυχία, προβληματισμό.

                   

21-22 βλέπε το σχόλιο του διδακτικού εγχειριδίου σελ. 144. 

      τώ κασιγνήτω ⇒ σχήμα καθ’  όλον και μέρος (αιτιατική δυϊκού αντί γενικής διαιρετικής).

23-24 σύν δίκῃ…δικαίᾳ καί νόμῳ: τονίζει την έννοια του δικαίου (δίκῃ…δικαίᾳ: πλεονασμός). Το χωρίο περιέχει πληροφορίες για τα ταφικά έθιμα και τις υποχρεώσεις των ζωντανών απέναντι στους νεκρούς.

24 κατά χθονός ἔκρυψε: περίφραση για έμφαση (αντί του απλού «ἔθαψε»). Δες το σχόλιο 25, σελ. 144 του βιβλίου, το οποίο εξηγεί πως η ταφή του νεκρού -ακόμη και του προδότη- ήταν υποχρεωτική. Ο Κρέων πρέπει να πήρε την απόφασή του εν βρασμώ ψυχής, θέλοντας να δείξει πώς (κατά τη γνώμη του) πρέπει να τιμωρείται αυτός που προδίδει την πατρίδα του.

 

26 τόν δε: συνδέει αντιθετικά με το «’Ετεοκλέα μέν» (στ.23). Ακολουθεί αναλυτικά το περιεχόμενο της διαταγής. 

     ἀθλίως: βλέπε σχόλιο διδακτικού εγχειριδίου σελ. 144.

     θανόντα: έπρεπε να συμφωνεί γραμματικά με το «Πολυνείκους» (υπαλλαγή).

27 ἐκκεκηρῦχθαι: πιο ισχυρό από το απλό «κηρύττομαι».

                                         

27-28 η διαταγή του Κρέοντα τονίζεται με ποικιλία των σχημάτων: το χιαστό, το ασύνδετο, το σχήμα κατ’ άρση και θέση: η ίδια έννοια δηλώνεται πρώτα αρνητικά και μετά θετικά. Σχηματικά:

    …τό μή τάφῳ καλύψαι         μηδέ κωκῦσαι…             (άρση)

                                    ↘           ↙

                                       χιαστό

                                   ↙           ↘

   …ἐᾶν δ’ ἄκλαυτον                ἄταφον…                          (θέση)

                                     ασύνδετο

      Με την ποικιλία των σχημάτων και με τη ρεαλιστική εικόνα του στίχου 30 ο ποιητής καταφέρνει να πολλαπλασιάσει την ένταση και τη δραματικότητα των φράσεων. 

      Η διαταγή του Κρέοντα, που είναι η αρχή όλης της δράσης, δίνεται στους στίχους 21-36 αναλυτικά (α) για να πληροφορηθούν οι θεατές ακριβώς ποια είναι η εξέλιξη που ταράζει την Αντιγόνη και (β) για να αντιληφθεί η Ισμήνη την βάναυση προσβολή του νεκρού Πολυνείκη (δες τους στ.27-30) και να βοηθήσει την Αντιγόνη στο σχέδιό της. Η Αντιγόνη, λοιπόν, προετοιμάζει ψυχολογικά την αδελφή της. 

31 ἀγαθόν Κρέοντα: λέγεται με ειρωνική, φυσικά, διάθεση.

31-32 σοί κἀμοί: μπορεί η διαταγή να εκδόθηκε για όλη την πόλη [πρβλ. πανδήμῳ πόλει (στ.7)], αλλά η Αντιγόνη θεωρεί πως αφορά κυρίως αυτές, διότι η ταφή του Πολυνείκη είναι οικογενειακό καθήκον τους. 

32 λέγω γάρ κἀμέ: η Αντιγόνη υπονοεί ότι δεν ανέχεται τέτοιες διαταγές· οι εξαγγελίες αυτές δεν την αγγίζουν (βλέπε σχόλιο διδακτικού εγχειριδίου σελ. 144). Με τις έμμεσες αναφορές στους στ. 8 («στρατηγόν»), 10 («τῶν ἐχθρῶν κακά»), 31 («ἀγαθόν Κρέοντα») και εδώ στον στ. 32 ο ποιητής αποκαλύπτει την αρνητική στάση της Αντιγόνης απέναντι στη διαταγή και τον Κρέοντα.

     κηρύξαντ’ ἔχειν: ο περιφραστικός παρακείμενος δίνει έμφαση αλλά με σκοπό την ειρωνεία (γενικά στους στίχους 31-32 έντονη η ειρωνεία).

33 καί δεῦρο νεῖσθαι: προοικονομείται η εμφάνιση του Κρέοντα και του χορού (τοῖσι μή εἰδόσιν) [θεατρική οικονομία].

34-35 τὸ πρᾶγμα ἄγειν οὐχ ὡς παρ’ οὐδέν: προοικονομείται η ανυποχώρητη στάση του Κρέοντα· ο Κρέων λοιπόν έχει δεσμευθεί με σοβαρή διαταγή.

 

36 βλέπε σχόλιο διδακτικού εγχειριδίου σελ. 144. Ο Κρέων θεωρεί προδότη όποιον θάψει τον Πολυνείκη.

37 σοί: η Αντιγόνη ασχολείται μόνο με τη στάση της Ισμήνης· Η δική της είναι δεδομένη.

38 βλέπε σχόλιο διδακτικού εγχειριδίου σελ. 144.

Ηθογράφηση χαρακτήρων
Αντιγόνη	Ισμήνη	Κρέων
· ειρωνική (στ.18, 31-32) · υπεύθυνη -προσεκτική (στ.19) · οργισμένη (στ.21 κεξ.) · πονεμένη –πικραμένη (στ.30) · δυναμική –αποφασιστική (στ.32, 37-38) · αισθάνεται το χρέος (στ.37-38)	· αναστατωμένη, ταραγμένη (στ.20)	· φαίνεται πατριώτης και αμερόληπτος (τιμά τον υπερασπιστή και τιμωρεί τον προδότη)· παράλληλα, όμως δείχνει περιφρόνηση στα ταφικά έθιμα (βλ. σχόλιο 25, σελ.144) · αυστηρός –σκληρός (λόγω της ποινής) · αποφασιστικός (παίρνει πρωτοβουλία για την έκδοση της απόφασης)

Ρηματικοί τύποι

Στ.18 ἤιδη: οἶδα.

Στ.19 ἐξέπεμπον: ἐκπέμπω, κλύοις: κλύω.

Στ.20 δηλοῖς: δηλόω, -ῶ, καλχαίνουσ(α): καλχαίνω.

Στ.22 προτίσας: προτίνω, ἀτιμάσας: ἀτιμάζω.

Στ.24 χρησθείς: χρήομαι, -ῶμαι.

Στ.25 ἔκρυψε: κρύπτω.

Στ.26 θανόντα: θνῄσκω.

Στ.27 φασιν: φημί, ἐκκεκηρῦχθαι: ἐκ-κηρύττομαι.

Στ.28 καλύψαι: καλύπτω, κωκῦσαι: κωκύω.

Στ.29 ἐᾶν: ἐάω, -ῶ.

Στ.30 εἰσορῶσι: εἰσοράω, -ῶ.

Στ.33 νεῖσθαι: νέομαι, εἰδόσιν: οἶδα.

Στ.34 ἄγειν: ἄγω.

Στ.35 δρᾷ: δράω, -ῶ.

Στ.36 προκεῖσθαι: πρόκειμαι [παρακείμενος του προ-τίθεμαι με σημασία ενεστώτα (εδώ)].

Στ.37 δείξεις: δείκνυμι.

Στ.38 πέφυκας: φύομαι.

Σχήματα λόγου

Στ.21-22 τώ κασιγνήτω…τόν μέν…τόν δ’(έ): καθ’ όλον και μέρος.

                προτίσας…ἀτιμάσας ἔχει: περιφράσεις και αντίθεση.

Στ.23-24  δίκῃ…δικαίᾳ: πλεονασμός.

Στ.24-25  κατὰ χθονὸς ἔκρυψε: πλεονασμός.

Στ.26  θανόντα Πολυνείκους νέκυν: υπαλλαγή και πλεονασμός.  

Στ.29  ἄκλαυτον, ἄταφον, γλυκύν θησαυρόν:  ασύνδετο.

Στ.31  ἀγαθόν Κρέοντα: ειρωνεία.

Στ.36  δημόλευστον ἐν πόλει: πλεονασμός.

Στ.38  εὐγενής…κακή: αντίθεση.

Ετυμολογικά - ομόρριζα - παράγωγα - σύνθετα

Στ. 19 πέμπω: πομπή, παραπομπή, εκπομπή, πομπός, διαπομπεύω.

Στ. 21 κασιγνήτω < κάσις (=αδελφός) + γίγνομαι.

Στ. 23 Ἐτεοκλέα < ἐτεός (=γνήσιος, πραγματικός) + κλέος (=δόξα).

            λέγω: λέξη, λόγος, λογικός, ρήμα, ρήση, ρήτορας, ρητός, άρρητος, απόρρητος, πρόλογος, λεξιλόγιο, λεπτολόγος, γλωσσολόγος, αντιλέγω.

Στ. 24  νόμος < νέμω (=μοιράζω): νομή, διανομή, άνομος, νομικός, έννομος.

            χρῶμαι: χρήση, χρήσιμος, χρηστικός, χρήμα, χρηστός.

Στ. 26  Πολυνείκης < πολύ + νεῖκος (=φιλονικία)

Στ. 30  βορά < βιβρώσκω (=τρώω): βορά, σαρκοβόρος, βρώση.

Στ. 34  ἄγω: αγωγή, αγωγός, αγώγιμος, παράγω, διάγω, εισάγω, παρείσακτος, άξονας, οδηγός, ξεναγός.   

Στ. 35  δρῶ: δράμα, δράση, δραστικός, αποδρώ, αναπόδραστα.

Στ. 36  δημόλευστος < δῆμος (=λαός) + λεύω (=λιθοβολώ).

Στ. 37  δείκνυμι: δείγμα, παράδειγμα, δείκτης, αποδεικνύω, επιδεικνύω, καταδεικνύω, αναπόδεικτος, αυταπόδεικτος.

Στ. 38  πέφυκας < φύω: φυτό, έμφυτος, σύμφυτος, ευφυής, φύλο, φυλή, φύση.

✻

Πρόλογος, στ. 39-68

Μετάφραση

Ἰσμήνη

Τι παραπάνω δύστυχη, αν όντως έχουν έτσι,
λύνοντας είτε δένοντας, θα ήταν να προσθέσω;

Ἀντιγόνη

Σκέψου αν θα συνεργαστείς και θα με βοηθήσεις.

Ἰσμήνη

Σε ποια πράξη παράτολμη; Πού πάει το μυαλό σου;

Ἀντιγόνη

Αν θα σηκώσεις το νεκρό μαζί μ' αυτό το χέρι.

Ἰσμήνη

Μα να τον θάψεις σκέφτηκες τον αποκηρυγμένο;

Ἀντιγόνη

Τον αδερφό μου βέβαια μαζί και το δικό σου,
άμα εσύ δεν το δεχτείς· και δε θα τον προδώσω.

Ἰσμήνη

Ω δύστυχη! Ο Κρέοντας το έχει απαγορεύσει!

Ἀντιγόνη

Να εμποδίσει χρέος μου δικαίωμα δεν έχει.

Ἰσμήνη

Αλίμονο! Σκέψου, αδελφή, πόσο πια μισημένος
και ντροπιασμένος χάθηκε ο δόλιος μας πατέρας,
που ρήμαξε τα μάτια του με το δικό του χέρι,
σαν έφερε μόνος στο φως τα μαύρα κρίματά του.
Ύστερα η γυναίκα του και μάνα του, πια ένα,
με την πολύπλεχτη θηλιά ρημάζει τη ζωή της.
Τρίτωσαν τα αδέλφια μας τα δυο, που σε μια μέρα
τα μαύρα αλληλοσφάχτηκαν, κι ο ένας απ' το χέρι
του άλλου βρήκε θάνατο πικρό, καταραμένο.
Και τώρα εμείς, που μείναμε έρμες και μόνες,

σκέψου πόσο φρικτότερα κι οι δυο θ' αφανιστούμε,

αν ίσως παράνομα αψηφήσουμε τη δύναμη τυράννου.
Βάλε καλά μες στο μυαλό πως είμαστε γυναίκες
και πόλεμο ν' ανοίξουμε με άνδρες δεν μπορούμε.
Κι έπειτα, αφού μας κυβερνούν πιο δυνατοί στ' αλήθεια,

κι αυτά πρέπει ν' ακούσουμε και πιο σκληρά ακόμα.
Γι' αυτό κι εγώ γυρεύοντας απ' τους νεκρούς συγγνώμη,

που αναγκάζομαι σ' αυτό παρά τη θέλησή μου,

θα υποταχτώ στους άρχοντες· είναι καθάρια τρέλα

να θέλεις ό,τι ξεπερνάει τη δύναμη που έχεις.

 ✻

Ρηματικοί τύποι

Στ.40 λύουσ(α): λύω, ἄπτουσα: άπτω, προσθείμην: προστίθεμαι.

Στ.41 ξυμπονήσεις: ξυμπονέω, -ῶ, ξυνεργάσῃ: ξυνεργάζομαι (η πρόθεση ξυν αντί της συν: συμπονῶ, συνεργάζομαι), σκόπει: σκοπῶ.

Στ.42 εἶ: εἰμί.

Στ.43 κουφιεῖς: μέλλοντας του κουφίζω.

Στ.44 νοεῖς: νοέω, -ῶ, θάπτειν: θάπτω.

Στ.45 θέλῃς: θέλω.

Στ.46 προδοῦσ(α): προδίδωμι, ἁλώσομαι: ἁλίσκομαι.

Στ.47 ἀντειρηκότος: ἀντιλέγω.

Στ.48 εἴργειν: εἴργω, μέτα = μέτεστιν (απρόσωπο).

Στ.49 φρόνησον: φρονέω, -ῶ.

Στ.50 ἀπώλετο: ἀπόλλυμαι.

Στ.52 ἀράξας: ἀράσσω.

Στ.54 λωβάται: λωβάομαι, -ῶμαι.

Στ.56 αὐτοκτονοῦντε: αὐτοκτονέω, -ῶ.

Στ.57 κατειργάσαντ(ο): κατεργάζομαι.

Στ.58 λελειμμένα: μτχ. παρακειμένου, θηλ. γένους, δυϊκού αριθμ. του λείπομαι.

Στ.59 ὀλούμεθ(α): ὄλλυμαι.

Στ.60 παρέξιμεν: παρεξέρχομαι.

Στ.61 ἐννοεῖν: ἐννοέω, -ῶ.

Στ.62 ἔφυμεν: φύομαι, μαχουμένα: μάχομαι.

Στ.63 ἀρχόμεσθ(α): ἄρχομαι.

Στ.65 αἰτουσα: αἰτέω, -ῶ.

Στ.66 ἴσχειν: ἴσχω (= επιτατικό του ἔχω).

Στ.67 βεβῶσι: αντί βεβηκότες (μτχ. πρκμ. του βαίνω), πείσομαι: πείθομαι. 

Στ.68 πράσσειν: πράσσω ή πράττω.

 Ετυμολογικά - ομόρριζα - παράγωγα - σύνθετα

Στ. 39  ταλαίφρων < τάλας (=δυστυχής) + φρήν.

Στ. 40  ἄπτω: αφή, απτός, εφαπτομένη, αψίδα.

Στ. 41  σκοπῶ: σκοπός, σκέψη, διάσκεψη, περίσκεψη, απερίσκεπτος, σκόπιμος, επισκόπηση.

Στ. 42  γνώμη < γιγνώσκω: γνωμικό, γνώση, γνωστικός, συγγνώμη.

Στ. 43  κουφίζω < κοῦφος (=ελαφρύς): κούφιος, ανακουφίζω.

Στ. 46 προδίδωμι: ανταπο-, κατα-, επι-, παρα-, προδίδω, προδοσία, δόση, δώρο, αιμοδοσία, τροφοδοσία, πληροφοριοδότης. 

Στ. 46 ἁλίσκομαι: άλωση, αιχμάλωτος, αιχμαλωσία, ευάλωτος.

Στ. 50 ἀπεχθής < ἀπό + ἔχθος (=μίσος): απέχθεια. ἀπόλλυμι: όλεθρος, ολέθριος, απώλεια, πανωλεθρία.

Στ. 51 αὐτόφωρος < αὐτός + φωράω (=ανακαλύπτω), φώρ = κλέφτης.

Στ. 52 αὐτουργός < αὐτός + ἔργον: αυτουργία, συναυτουργία.

Στ. 56 μόρος < μείρομαι (=μοιράζω): μόριο, μοίρα, μοιράζω, μερίδα.

Στ. 58 λείπω: λοιπός, υπόλοιπος, έλλειψη, έλλειμμα, διάλειμμα, ελλιπής, παραλείπω, αδιάλειπτος, λειψυδρία, λείψανο.

Στ. 60 ψῆφος < ψάω (=ψηλαφώ): ψαύω, ψηλαφώ, ψηφοφόρος.

Στ. 63 ἄρχω: αρχή, αρχηγός, άναρχος, αναρχικός, υπαρκτός, ύπαρξη.

Στ. 67 πείθω: πίστη, έμπιστος, εύπιστος, εμπιστοσύνη, αμετάπειστος, πεποίθηση.

Στ. 68 πράττω: πράξη, πράγμα, άπρακτος, πρακτικός, πράκτορας.

✻

Ερμηνευτικός σχολιασμός

Βασικά σημεία:

1. Η αποκάλυψη του σχεδίου της Αντιγόνης.

2. Αντίδραση και επιχειρηματολογία της Ισμήνης.

3. Η γυναίκα στην αρχαιοελληνική κοινωνία.

39-40 Η Ισμήνη φανερώνει την ταραχή, την αμηχανία και την απροθυμία της (υπεκφεύγει: τί δ’ ἄν προσθείμην πλέον;). 

      ταλαῖφρον: τρυφερότητα, φόβος. (βλέπε και σχόλιο διδακτικού εγχειριδίου σελ.144).

41   ξυμπονήσεις καὶ ξυνεργάσῃ: η Αντιγόνη επιβεβαιώνει την απόφασή της. (προοικονομία)

        (γενικότερο)       (ειδικότερο)                   

42  Η Ισμήνη αντιλαμβάνεται πλέον ότι κάτι παράτολμο σκέφτεται η Αντιγόνη (κινδύνευμα), δεν έχει καταλάβει όμως τι ακριβώς. Οι αλλεπάλληλες ερωτήσεις της επιτείνουν την αγωνία (βλέπε και σχόλιο διδακτικού εγχειριδίου σελ.145).

43 Η Αντιγόνη αποκαλύπτει πλέον το σχέδιό της. τῇδε χερί: χαρακτηριστική η χρήση της δεικτικής αντωνυμίας (η Αντιγόνη πρέπει εδώ να δείχνει το χέρι της). [Σκηνοθετική οδηγία]

44 κατάπληκτη η Ισμήνη πληροφορείται το σχέδιο. Το θράσος της Αντιγόνης της φαίνεται απίστευτο για μια ενέργεια που η ίδια δεν θα τολμούσε ούτε να σκεφτεί! Η απάντησή της σε απόλυτη συμφωνία με το ήθος της (= ἁρμόττον, ταιριαστό). [δραματουργική τεχνική Σοφοκλή]

45-46 Η Αντιγόνη τονίζει το χρέος της Ισμήνης απέναντι στον άταφο Πολυνείκη, αλλά και το ότι είναι έτοιμη να εκτελέσει το έργο μόνη της (αποφασιστικότητα). Έμμεσα καταλογίζει ευθύνη στην Ισμήνη (προδοῦσα). Χαρακτηριστικές οι αρχές των στίχων (γοῦν= βέβαια, οπωσδήποτε), καθώς και η στίξη μετά το «ἀδελφόν».

47 Επιτείνεται η ένταση, η ταραχή και η αγωνία (σχετλία). Η απάντησή της σε απόλυτη συμφωνία με το ήθος της (πρβλ. στ. 44). Η Ισμήνη κλιμακώνει την επιχειρηματολογία: «…ἀπόρρητον πόλει;», «…Κρέοντος ἀντειρηκότος;».

48  Άκαμπτη η Αντιγόνη παρά τις αγωνιώδεις προσπάθειες της αδελφής της.

«(…) Η Αντιγόνη αρχίζει με μια δύναμη όχι γυναικεία και μ΄ ένα ύφος αλαζονικό (…). Ο Σοφοκλής δε φοβάται να διακινδυνεύσει μ΄ αυτή ή να την παρουσιάσει προς στιγμή αρκετά διαφορετική από τα ελληνικά ιδεώδη για τη γυναικεία φύση. (…) Πραγματικά με το να δώσει ο Σοφοκλής αυτόν τον τολμηρό κι αποφασιστικό ρόλο σε μια γυναίκα, μπορεί βέβαια να έχει σοκάρει συμβατικές αντιλήψεις. (…)  Στην πρώτη εμφάνιση η Αντιγόνη θα προκάλεσε βέβαια κάποια δυσπιστία, γιατί είναι γυναίκα που ανακοινώνει πως θα κάμει κάτι τολμηρό κι επικίνδυνο. Αυτό το συναίσθημα θα φούντωσε, όταν το ακροατήριο διαπίστωσε ότι είναι αποφασισμένη ν’ αψηφήσει το νόμο. Οι ίδιοι οι Αθηναίοι περηφανεύονταν πως ήταν λαός προσκολλημένος στο νόμο (…), γιατί η ανυπακοή και σ’ ένα μόνο σημείο τους υπονόμευε όλο τους το κύρος (…). Δύσκολα μπορούμε ν’ αμφιβάλλουμε ότι πολλοί θα πίστευαν πως η περιφρόνηση των νόμων είναι άδικη σ’ οποιαδήποτε περίπτωση και θα καταδίκαζαν την Αντιγόνη, επειδή έχει τέτοιες προθέσεις.» (Bowra)

Ηθογράφηση
Αντιγόνη	Ισμήνη
· αποφασισμένη (στ. 41, 43, 45-46,48) · βαθιά αίσθηση χρέους (στ. 45-46, 48) · κάθετη-απότομη στις απαντήσεις της (στ. 41, 43 45-46, 48)= αποφασιστικότητα.	· τρυφερή (στ. 39,47) · άτολμη (στ. 39-40) · φοβισμένη –αμήχανη (στ. 39-40, 42,47) · κατάπληκτη (στ. 42,44,47)

       Αξίζει να σημειωθεί ότι ο Σοφοκλής δεν αποκαλύπτει το περιεχόμενο του σχεδίου κατά τη διάρκεια της ρήσης της Αντιγόνης (στ. 21-38), αλλά κατά τη διάρκεια της στιχομυθίας των δύο αδελφών (⇒ κλιμάκωση έντασης, αγωνίας). Ο ποιητής φτάνει στο ίδιο αποτέλεσμα με δύο ακόμη τρόπους:

· με την ολοένα αυξανόμενη κατάπληξη και αγωνία της Ισμήνης και

· με την αμετανόητη-αδιάλλακτη στάση της Αντιγόνης.

49 Η Ισμήνη με τη ρήση της ξεκινά την ύστατη προσπάθεια να μεταπείσει την Αντιγόνη. Πρόσεξε πώς το «οἴμοι» στην  αρχή του στίχου κορυφώνει την αγωνία της Ισμήνης και την ένταση της σκηνής. (βλέπε και σχόλιο διδακτικού εγχειριδίου σελ.145).

52 αὐτός αὐτουργῷ χερί: με την επανάληψη τονίζεται η ελεύθερη βούληση του ατόμου. Ο Οιδίποδας τυφλώθηκε αυτοπροαίρετα.

53 ἔπειτα: εισάγει νέο επιχείρημα και δεν έχει βέβαια χρονική έννοια, γιατί η Ιοκάστη απαγχονίστηκε, πριν την αυτοτύφλωση του Οιδίποδα.

55 ἀδελφώ δύο: πλεονασμός (ἀδελφώ= δυϊκός).

58-64 Οι απόψεις σχετικά με την πλήρη υποταγή της γυναίκας στην εξουσία του άνδρα ήταν κοινά αποδεκτές στην αρχαιότητα. Χαρακτηριστικά τα λόγια του Αριστοτέλη: «το θάρρος μιας γυναίκας δείχνεται στην υποταγή» (Πολιτικά, 1260). Τα λόγια της Ισμήνης σε απόλυτη συμφωνία με το ήθος της (ἁρμόττον= ταιριαστό, ὅμοιον= φυσικό, ὁμαλόν= συνεπές με ό,τι έχει πει ως τώρα).

65 μέν οὖν (= λοιπόν): ανακεφαλαιώνει και καταλήγει.

66 ὡς βιάζομαι τάδε: μεταθέτει την ευθύνη (=εγώ δεν ευθύνομαι που δεν κάνω το χρέος μου, οι άλλοι με αναγκάζουν). Η Ισμήνη αντιλαμβάνεται βέβαια το χρέος της, αλλά θεωρεί αδιανόητο να παρακούσει την εντολή του Κρέοντα.

68 « (…) Η Ισμήνη δεν παρακινείται από αρχές, αλλά από δειλία. Δεν τολμά να ενωθεί με την Αντιγόνη σ’ ένα τόσο μεγάλο κίνδυνο. Πραγματικά έχει τύψεις και το συναίσθημα κάποιας ενοχής για την άρνησή της. Ξέρει πως ο νεκρός δεν θα είναι ευχαριστημένος απ΄ αυτήν.» [Βowra]  (πρβλ. στ. 65-67).

    Η Ισμήνη κλείνει με απόφθεγμα:

· μέσο ενίσχυσης της επιχειρηματολογίας της. Τη χρήση αποφθεγμάτων τη συνήθιζαν και στη ρητορική, γιατί οι καθολικές γνώμες δύσκολα αντικρούονται. [πρβλ. στ. 92]

· απολογείται και δικαιολογεί τη στάση της.

· έμμεσα επιτιμά -με τη σειρά της!- την Αντιγόνη (πρβλ. στ. 45-46).

Το ρητό της Ισμήνης έχει καθολική ισχύ: όποιος ξεπερνά τα ανθρώπινα μέτρα/όρια τιμωρείται. Δεν την καλύπτει όμως, γιατί η ίδια παραβλέπει τον θεϊκό νόμο με «εύλογη» δικαιολογία. Σημείωσε το «ἐγώ» σε αντιδιαστολή με το α΄ πληθυντικό που χρησιμοποιεί στους στίχους 58-64: διαχωρίζει πλέον τη θέση της. Η Ισμήνη κοιτά πώς να γλιτώσει από τον ορατό κίνδυνο. Η απάντηση της Αντιγόνης στους στίχους 74-75.

Επιχειρηματολογία Ισμήνης

· η παραστατική αναφορά των δεινών της οικογένειάς της σκοπεύει στο να υπενθυμίσει στην Αντιγόνη πως είναι οι μόνες που έχουν απομείνει από το γένος των Λαβδακιδών και πως δεν χρειάζεται να προστεθούν νέα δεινά στα ήδη υπάρχοντα. (στ.57).

· φρικτό τέλος περιμένει και τις ίδιες, αν προκαλέσουν τη μοίρα τους (στ.58-60).

· η φύση τους επιβάλλει να μην εναντιώνονται στο θέλημα των ανδρών (στ.61-62).

· τις εξουσιάζουν ισχυρότεροι, άρα κάθε αντίδραση από μέρους τους είναι καταδικασμένη (στ.63-64).

· μπορούν να ελπίζουν στη συγχώρεση, διότι αναγκάζονται να συμμορφωθούν στη διαταγή και να παραμελήσουν το καθήκον τους (στ.65-67).

· το σχέδιο που έχει η Αντιγόνη στο μυαλό της κρίνεται αδύνατο, οπότε και κάθε προσπάθεια υλοποίησής του ανόητη (στ.68.). 

       

✻ 

Πρόλογος, στ.69-99

Μετάφραση

Ἀντιγόνη

Ούτε και σε παρακαλώ ούτε, κι αν το θελήσεις
μαζί μου να συνεργαστείς τώρα πια, θα χαιρόμουν.
Έχε τη γνώση που κρατείς· εκείνον θα τον θάψω
εγώ· τιμή μου ο θάνατος κάνοντας τέτοια πράξη.
Αγαπημένη απ' αυτόν πλάι σ' αγαπημένον
θα κείτομαι για ιερό κρίμα· πιότερο χρόνο
πρέπει ν' αρέσω στους νεκρούς παρά σε όσους ζούνε.
Εκεί θά 'μαι αιώνια· κι εσύ, αν το νομίζεις,
ατίμαζε ό,τι οι θεοί τίμιο θεωρούνε.

Ἰσμήνη

Δεν τ' ατιμάζω· δύναμη μονάχα δεν έχω
αντίθετα στη θέληση των πολιτών να πάω.
Ἀντιγόνη

Αυτά να προφασίζεσαι· εγώ όμως στον τάφο
τον ακριβό μου αδελφό θα πάω να τον βάλω.
Ἰσμήνη

Αλίμονό σου, δύστυχη! Για σένα πόσο τρέμω!
Ἀντιγόνη

Όχι να τρέμεις και για με· βόλεψε τη ζωή σου!
Ἰσμήνη

Τα σχέδιά σου πουθενά να μην τα φανερώσεις·
κρύψου, κινήσου μυστικά· έτσι κι εγώ θα κάνω.
Ἀντιγόνη

Φώναξε και διαλάλησε· πιο μισητή θα είσαι
τη γλώσσα σου άμα κρατάς, αν δεν τα πεις σε όλους.
Ἰσμήνη

Θερμή για πράγματα ψυχρά που είναι η καρδιά σου!…
Ἀντιγόνη

Μα ξέρω νά 'μαι αρεστή σ' όσους κυρίως πρέπει.
Ἰσμήνη

Αν το μπορέσεις βέβαια· τ' αδύνατα γυρεύεις.
Ἀντιγόνη

Όταν θα δω πως δεν μπορώ, τότε θα σταματήσω.
Ἰσμήνη

Απ' την αρχή τ' αδύνατα να κυνηγάς δεν πρέπει.

Ἀντιγόνη

Αν συνεχίσεις να τα λες, κι εγώ θα σε μισήσω,
θα σε μισήσει κι ο νεκρός, όταν θα πας κοντά του.
Άσε με εμέ και την τρελή, την άμυαλή μου γνώση
να πάθουμε τη συμφορά που λες· μα δε θα πάθω
τίποτα το φρικτότερο, να μην πεθάνω τίμια.
Ἰσμήνη

Αν το νομίζεις, πήγαινε· να ξέρεις όμως ότι
χωρίς το νου τραβάς μπροστά, μα φίλη για τους φίλους.

✻

Ερμηνευτικός σχολιασμός

Βασικά σημεία:

1. Επιχειρηματολογία Αντιγόνης (στ. 73-77)

2. Διαφορετικές αντιλήψεις Αντιγόνης και Ισμήνης (στ. 90-97).

69-70 ἔτι= τώρα πια…, ύστερα από αυτά…, κι αν ακόμη θέλεις… Σκληρή και περιφρονητική η απάντηση της Αντιγόνης. Οφείλεται στην απροθυμία της Ισμήνης να βοηθήσει σε μια δουλειά που η Αντιγόνη θεωρεί ύψιστο χρέος προς το νεκρό αδελφό.

71-72 η Αντιγόνη είναι έτοιμη, δε δειλιάζει (πρβλ. στ. 58-59) μπροστά στη θυσία (βλέπε και σχόλιο διδακτικού εγχειριδίου σελ. 145).

73 βλέπε σχόλιο διδακτικού εγχειριδίου σελ. 145. Δηλώνεται και η ευγνωμοσύνη που θα της οφείλει ο Πολυνείκης.

74-75 πίστη στην μεταθανάτια ζωή και στην αξία της θυσίας της σύντομης ζωής για την αιωνιότητα (βλέπε σχόλιο διδακτικού εγχειριδίου σελ. 145). 

77 βλέπε σχόλιο διδακτικού εγχειριδίου σελ. 145. Δεν ασεβεί μονάχα απέναντι στον Πολύνείκη αλλά -κυρίως- απέναντι στους θεούς.

Επιχειρηματολογία Αντιγόνης

- ο θάνατος, τιμωρία με την οποία απειλείται όποιος παραβεί την εντολή του Κρέοντα, θα είναι όμορφο τέλος για την Αντιγόνη, αφού θα έχει εκπληρώσει το καθήκον της (στ.72).

- θα αποδείξει έμπρακτα ότι νοιάζεται τον αδελφό της και θα κερδίσει δίκαια την αγάπη του (στ.73).

- είναι προτεραιότητα να κερδίσει την εύνοια των θεών του Κάτω Κόσμου, γιατί εκεί θα βρίσκεται αιώνια (στ.75).

- η υπακοή στη διαταγή του Κρέοντα συνεπάγεται παραβίαση του άγραφου θεϊκού νόμου (στ.77)

78-79 Η Ισμήνη αντιδρά αμέσως στο άκουσμα της κατηγορίας με συναίσθηση ενοχής. Όμως, παραδέχεται ειλικρινά ότι δεν έχει το ψυχικό σθένος να εκτελέσει το καθήκον της -αν και ξέρει ποιο είναι το χρέος της. Είναι, λοιπόν, κι αυτή ένα τραγικό πρόσωπο, γιατί συγκρούεται με τον εαυτό της. Ωστόσο, ο συλλογισμός της (δύναμη μονάχα δεν έχω αντίθετα στη θέληση των πολιτών να πάω) παρουσιάζει αδυναμία: η διαταγή του Κρέοντα δεν αντικατοπτρίζει απαραίτητα τη θέληση του συνόλου των πολιτών· γι’ αυτό και η Αντιγόνη απαντά με περιφρόνηση.

80 η Αντιγόνη δε δικαιολογεί τη στάση της Ισμήνης. Αξίζει να παρατηρηθεί ότι το απότομο ύφος τής Αντιγόνης υπογραμμίζεται από τις κοφτές της εκφράσεις σ’ αυτόν αλλά και στους επόμενους στίχους (στ. 83, 86-87, 89, 91).

       τάφον χώσουσα (περίφραση): δίνει έμφαση στο γεγονός.

82 βλέπε σχόλιο διδακτικού εγχειριδίου σελ. 145.

83 απότομη και προσβλητική απάντηση. Οι αδελφές ακολουθούν χωριστούς πλέον δρόμους.

    τὸν σὸν ἐξόρθου πότμον:  σχόλιο του ποιητή για τη δυνατότητα επιλογής του ανθρώπου, που, σύμφωνα με όσα λέει εδώ δια στόματος Αντιγόνης, δεν είναι έρμαιο στις θεϊκές διαθέσεις.

84 η Ισμήνη βλέπει ότι η Αντιγόνη είναι αμετάπειστη και προσπαθεί να τη βοηθήσει με όποιο τρόπο μπορεί.

86 η Αντιγόνη απορρίπτει την προσπάθεια προσέγγισης που επιχειρεί η Ισμήνη στον προηγούμενο στίχο και κλιμακώνει την ένταση και την προσβολή. Το χάσμα μεταξύ τους βαθαίνει.

88 η αντίθεση τονίζει την απορία της Ισμήνης [=πώς γίνεται τόσο ζεστά να ασχολείσαι με πράγματα παγερά (=μακάβρια);]. Βλέπε και σχόλιο διδακτικού εγχειριδίου σελ. 145.

89 ἀρέσκουσα -ἁδεῖν ⇒ έμφαση. (βλέπε σχόλιο διδακτικού εγχειριδίου σελ. 145)

90 βλέπε σχόλιο διδακτικού εγχειριδίου σελ. 145. Η Ισμήνη επιμένει. Θεωρεί το εγχείρημα αδύνατο.

91 Η Αντιγόνη δεν υπολογίζει τον κίνδυνο, στηρίζεται μονάχα στις δυνάμεις της (πρβλ. εισαγωγή διδακτικού εγχειριδίου σελ.28: «…οι ήρωες των δραμάτων του Σοφοκλή εκτελούν το καθήκον τους, ακόμη κι αν τους απαρνούνται όλοι…»), τις οποίες είναι διατεθειμένη να εξαντλήσει.

92 ο ορθολογισμός και ο ρεαλισμός της Ισμήνης αντιπαρατίθεται στον ιδεαλισμό της Αντιγόνης. Η Αντιγόνη, άλλωστε, δείχνει ότι δεν έχει σκεφτεί καθόλου τις τεχνικές λεπτομέρειες του σχεδίου της (π.χ. πώς θα τα βάλει με τους φρουρούς, πώς θα μπορέσει να μετακινήσει το νεκρό μόνη της κλπ.).

93-97 βλέπε σχόλιο διδακτικού εγχειριδίου σελ. 145. Το «δεινόν» και «ἀμήχανον» της Ισμήνης είναι το «καλῶς θανεῖν» της Αντιγόνης! (αντίθεση)

98-99   χαρακτηριστική η ψυχραιμία με την οποία η Ισμήνη αποκρούει τις επιθέσεις της Αντιγόνης σε όλη τη στιχομυθία. Δεν της κρατά κακία (στ. 99) και συμπάσχει ψυχικά, αλλά το ήθος της δεν της επιτρέπει να τη βοηθήσει. Η ψυχραιμία της Ισμήνης τονίζει τη συναισθηματική έξαρση της Αντιγόνης. (τεχνική αντίθετων χαρακτήρων)    

Ηθογράφηση χαρακτήρων
Αντιγόνη	Ισμήνη
· σκληρή -περιφρονητική (στ.69-70) · άφοβη-γενναία-αποφασισμένη (στ.71-72, 86, 91) · ειρωνική (στ. 71, 80, 86) · απότομη–προσβλητική (στ.69-70, 76-77, 86-87, 93 κεξ.)	· ευθυνόφοβη (στ.66) · αδύναμη, παθητική (στ.61-62) · υποτακτική (στ.63-64) · ειλικρινής και τραγική (στ.78-79) · φοβισμένη, αλλά στοργική (στ.84-85) · ρεαλίστρια (στ.92) · ψύχραιμη στις προσβολές της Αντιγόνης

  

Στοιχεία εσωτερικής - εξωτερικής δράσης
Εξωτερική	Εσωτερική
· η είσοδος στη σκηνή των δύο αδελφών · η έξοδος τους από τη σκηνή	· η ταραχή της Αντιγόνης εξαιτίας της διαταγής του     Κρέοντα · η άγνοια της Ισμήνης για τις τελευταίες εξελίξεις · η αποκάλυψη του σχεδίου της Αντιγόνης · η κατάπληξη της Ισμήνης και η αντίδρασή της στο σχέδιο · η οργή της Αντιγόνης για την δειλή στάση της αδελφής    της και η επιβεβαίωση της απόφασής της · η ρήξη των σχέσεων τους λόγω της διαφωνίας τους

✻

 Ετυμολογικά - ομόρριζα - παράγωγα - σύνθετα

Στ. 69 κελεύω: κέλευσμα, κελευστής. ἐθέλω και θέλω: θέλημα, θέληση, αθέλητος.

Στ. 70 ἡδέως < ἡδύς: ηδονή, ηδονικός, ηδονισμός, ηδύποτο.

Στ. 71 δοκῶ: δόξα, άδοξος, παράδοξος, επίδοξος, αδόκητος, δόγμα, δοκιμή, δοκίμιο.

Στ. 79 ἀμήχανος < ἀ- μηχανή (=τέχνασμα): αμηχανία, αμήχανος, πολυμήχανος.

Στ. 81 πορεύομαι < πόρος < περάω (=διέρχομαι): πεζοπορία, πρωτοπορία, πόρτα, πέρα, πορίζω, έμπορος, πορθμός.                  

Στ. 82 ὑπερδέδοικα: δειλός, δέος, δεινός, δεισιδαιμονία.

Στ. 83 προταρβῶ < πρό + τάρβος (=φόβος)· πότμος < πίπτω: πτώση, σύμπτωση, συμπτωματικός, πτώμα.

Στ. 86 αὐδάω, -ῶ (=λέγω): άναυδος, απαυδώ.

Στ. 87 κηρύττω: κήρυκας, κήρυγμα, ακήρυχτος, δια-/ επι-/ προκήρυξη.

Στ. 88 θερμός: θέρμη, ένθερμος, υποθερμία, θερμαντικός.

Στ. 90 ἐράω, -ῶ: εραστής, αξιέραστος, Ερατώ.

Στ. 91 σθένω: σθένος, σθεναρός.

Στ. 92 θηρῶ: θήραμα, λαθροθηρία, ψηφοθηρία, λεξιθηρία.

Στ. 95 δυσβουλία < δυσ- βουλή (=γνώμη): αβουλία, κακόβουλος, υστεροβουλία.

Στ. 96 πάσχω: πάθος, πάθημα, παθητικός, πάθηση, πένθος.

Στ. 98 στεῖχε: στοίχος, στίχος, στοιχείο.

Στ. 99 ἄνους < ἀ-νοῦς: άνοια, παράνοια, ανόητος, επίνοια, επινοητικός, οξύνοια.

 Ρηματικοί τύποι

Στ.69 κελεύσαιμ’(ι): κελεύω.

Στ.70 δρῴης: δράω, -ῶ.

Στ.71 ἴσθ’(ι): οἶδα, δοκεῖ: δοκῶ.

Στ.72 ποιούσῃ: ποιέω, -ῶ.

Στ.73 κείσομαι: κειμαι (βλ. ρηματικό τύπο στ.36).

Στ.74 πανουργήσασ’(α): πανουργέω, -ῶ.

Στ.75 ἀρέσκειν: ἀρέσκω.

Στ.77 ἀτιμάσασ’(α): ἀτιμάζω.

Στ.79 δρᾶν: δράω, -ῶ, ἔφυν: φύομαι.

Στ.80 προὔχοι’(ο): προέχομαι.

Στ.81 χώσουσ’(α): μτχ. μέλλοντα του χώννυμι.

Στ.83 προτάρβει: προταρβέω, -ῶ· ἐξόρθου: ἐξορθόω, -ῶ.

Στ.84 προμηνύσεις: προμηνύω.

Στ.85 κεῦθε: κεύθω.

Στ.86 καταύδα: κατά + αὐδάω, -ῶ (=μιλώ)· ἔσῃ: μέλλοντας του εἰμί.

Στ.87 σιγῶσ’(α): σιγάω, -ῶ.

Στ.89 ἁδεῖν: αόρ. β΄ του ἁνδάνω (=αρέσω).

Στ.90 δυνήσῃ: δύναμαι, ἐρᾷς: ἐράω, -ῶ (=αγαπώ).

Στ.91 πεπαύσομαι: συντελεσμένος μέλλοντας του παύομαι.

Στ.92 θηρᾶν: θηράω, -ῶ (=κυνηγώ).

Στ.93 λέξεις: λέγω, ἐχθαρῇ: εχθαίρομαι.

Στ.94 θανόντι: θνήσκω, προσκείσῃ: πρόσκειμαι.

Στ.95 ἔα: ἐάω, -ῶ.

Στ.96 παθεῖν, πείσομαι (ο ίδιος τύπος είναι και μέλλοντας του πείθομαι): πάσχω.

Στ.98 στεῖχε: στείχω (=προχωρώ)· ἴσθ’(ι): οἶδα.

Στ.99 ἔρχῃ: έρχομαι.

Σχήματα λόγου

Στ.74 ὅσια πανουργήσασα: οξύμωρο.

Στ.75 τοῖς κάτω τῶν ἐνθάδε: αντίθεση.

Στ.77 ἔντιμα…ἀτιμάσασα: οξύμωρο και αντίθεση.

Στ.78 ἄτιμα ποιοῦμαι: περίφραση.

Στ.84-85 προμηνύσεις…μηδενί…κρυφῇ κεῦθε: εκ παραλλήλου και πλεονασμός.

Στ.88 θερμήν…ἐπί ψυχροῖσι: αντίθεση.

Στ.95 δυσβουλίαν: ειρωνεία.

❦