Σοφοκλής, Ἀντιγόνη (5) - 1ο επεισόδιο, στ. 280-331

Ο Μάνος Κατράκης (Κρέων) απειλεί τον φύλακα

1ο επεισόδιο

στ.280-331 (μετάφραση) 

Κρέων 
Σταμάτα, πριν απ' την οργή με κάνεις να φουντώσω,
μήπως βρεθείς και άμυαλος έτσι που είσαι γέρος.
Είναι πια απαράδεκτα αυτά που λες, πως τάχα
έχουνε έγνοια οι θεοί για τον νεκρόν ετούτον.
Γιατί να τον τιμήσουνε; Σαν ευεργέτη μήπως
σε τάφο θα τον θάβανε, που ήρθε για να κάψει
τους ομορφόστυλους ναούς και για να καταστρέψει
τη γη, τα αναθήματα, ακόμα και τους νόμους;
Είδες ποτέ σου τους θεούς κακούργους να τιμούνε;
Δε γίνεται· μα όλα αυτά από καιρό πολίτες
που δε με παραδέχονταν τα κρυφομουρμουρίζαν
σε βάρος μου και κούναγαν την κεφαλή· στο σβέρκο
ζυγό μου δεν ανέχονταν ώστε να με υπακούνε.
Ξέρω καλά ότι αυτοί ξελόγιασαν ετούτους,
τους ακριβοπληρώσανε να κάνουν τέτοια πράξη.
Γιατί δε φύτρωσε ποτέ στον κόσμο, σαν το χρήμα,
τόσο κακή εφεύρεση· αυτό γκρεμίζει πόλεις,
αυτό κι από τα σπίτια τους ανθρώπους ξεσπιτώνει,
αυτό το φρόνιμο μυαλό το ξεπλανεύει πάντα,
το παρασέρνει στο κακό και στης ντροπής τη στράτα,
και καθετί το πονηρό μαθαίνει στους ανθρώπους,
διδάσκει την ασέβεια σ' όλες της τις εκφράσεις.
Μα όσοι τα κατάφεραν στο χρήμα πουλημένοι
με τον καιρό κάποια στιγμή άσχημα το πληρώνουν.
Και αν ο Δίας σεβασμό έχει από μένα ακόμα,
κατάλαβε καλά αυτό, με όρκο σου το λέω:
Εάν το δράστη της ταφής δεν πάτε να μου βρείτε
και να τον φέρετε μπροστά στα μάτια τα δικά μου,
για σας ο Χάρος αρκετός δε θά 'ναι, πριν δηλώστε
και κρεμασμένοι ζωντανοί την άτιμή σας πράξη,
για να το μάθετε από πού θα βγάζετε το κέρδος,
κι έτσι πια να αρπάζετε, και για να διδαχθείτε
ότι δεν πρέπει απ' όλα πια κέρδος να κυνηγάτε.
Από τα κέρδη της ντροπής τους πιο πολλούς

τους βλέπεις να φτάνουν στην καταστροφή κι όχι στη σωτηρία. 

Φύλαξ 
Θ' αφήσεις κάτι να σου πω ή να γυρίσω πίσω; 
Κρέων 
Πως μ' ενοχλείς και που μιλάς δεν το καταλαβαίνεις; 
Φύλαξ 
Τ' αυτιά σου σου δαγκώνουνε ή μήπως την ψυχή σου; 
Κρέων 
Και μου ζητάς λογαριασμό πού νιώθω εγώ τη λύπη; 
Φύλαξ 
Ο δράστης σ' ενοχλεί στο νου, εγώ μόνο στ' αυτιά σου. 
Κρέων 
Θεέ μου, πόσο φαίνεσαι φλύαρος από γέννα! 
Φύλαξ 
Παρ' όλα αυτά δεν έκανα εγώ αυτό το πράγμα. 
Κρέων 
Και μάλιστα για τα λεφτά πούλησες την ψυχή σου.
Φύλαξ 
Αλίμονο! Τι φοβερό πια ο κριτής άδικη κρίση νά 'χει! 
Κρέων 
Κάνε και λογοπαίγνια· αν όμως δε μου φέρτε
τους δράστες της ταφής αυτής, όλοι θα ομολογήστε
ότι τα κέρδη της ντροπής φέρνουν τη δυστυχία. 
Φύλαξ 
Πολύ μακάρι να βρεθεί· είτε τον πιάσουν όμως
είτε και όχι –αυτό πια η τύχη θα το κρίνει–
εσύ δε θα με ξαναδείς να φτάνω εδώ πέρα.
Γιατί και τώρα ανέλπιστα, χωρίς να το πιστεύω,
που σώθηκα, πια στους θεούς χρωστώ μεγάλη χάρη.

Ερμηνευτικός σχολιασμός

280-283 Ο Κρέων εκρήγνυται («Παῦσαι»)· δεν μπορεί -ή δεν θέλει- να πιστέψει την άποψη του χορού για θεϊκή παρέμβαση. Σε τέτοια περίπτωση η διαταγή του καθίσταται αυτόματα αντίθετη με το θέλημα των θεών.

             Πρίν ὀργῆς μεστῶσαι: ειρωνεία. Είναι ήδη εκτός εαυτού! 

284-288 βλέπε τα σχόλια διδακτικού εγχειριδίου σελ. 152. 

289-292 οὐδ’ ὑπὸ ζυγῷ λόφον δικαίως εἶχον: αποκαλυπτική η φράση για το ήθος του Κρέοντα. Θέλει τους πολίτες υποζύγια, πειθήνια όργανα κι εκτελεστές των εντολών του, κάτι που αποκαλύπτει το τυραννικό/απολυταρχικό του φρόνημα (πώς θα ακούγονταν άραγε τα λόγια αυτά στη δημοκρατική Αθήνα του 442 π.Χ.;) 

293 ἐξεπίσταμαι καλῶς: ειρωνεία· o πλεονασμός φανερώνει τον εγωκεντρισμό του Κρέοντα. 

293-301  τετραπλή (!) τραγική ειρωνεία. Το κίνητρο της ταφής δεν είναι βέβαια ούτε το χρήμα ούτε η πολιτική σκοπιμότητα. Επίσης, η ταφή δε διαπράχθηκε από αντιπάλους παρά από άνθρωπο του περιβάλλοντός του. Οι δράστες δεν ήταν οι φύλακες ούτε ήταν πολλοί, παρά ένας και μάλιστα γυναίκα! (πρβλ. 290-292) [η περίπτωση αναδεικνύει την δραματουργική τεχνική του Σοφοκλή]. Βλέπε σχόλια διδακτικού εγχειριδίου σελ.152. 

302-314 εἴπερ ἴσχει Ζεῦς: νέα επίκληση στο Δία. Ο Κρέων προσπαθεί να φανεί ευσεβής, αγγίζει όμως τα όρια της φαιδρότητας επικαλούμενος το όνομα αυτών των οποίων το θέλημα παραβιάζει! 

309 ὕβριν: θεωρεί ότι η παραβίαση της εντολής του είναι ύβρις, ενώ στην πραγματικότητα η ίδια του η εντολή είναι ύβρις. [τραγική ειρωνεία]

Δομή ρήσης Κρέοντα
280-294	Ο Κρέων απορρίπτει τη θεϊκή παρέμβαση και δίνει τη δική του εκδοχή για τα αίτια της ταφής
295-301	Απαριθμεί τα δεινά που προκαλεί το χρήμα.
302-314	Εκτοξεύει απειλές προς τους φύλακες.

 

Ο Κρέων αφιερώνει μεγάλο μέρος του λόγου του στα δεινά που προκαλεί το χρήμα. Οι απόψεις του στο ζήτημα αυτό δεν είναι άστοχες και μας βρίσκουν σύμφωνους (θα μπορούσαν άλλωστε να τεκμηριωθούν με άφθονα παραδείγματα από την καθημερινή πρακτική), όμως ο υπερβολικός του ζήλος για δίκαιη άσκηση της εξουσίας σε συνάρτηση με την μονομέρεια, την υπερβολική σιγουριά και την καχυποψία του απέναντι σε πιθανούς πολιτικούς αντιπάλους λειτουργούν ως παραμορφωτικός καθρέπτης γι΄ αυτόν. Η τραγικότητα του χαρακτήρα του έγκειται στο ότι υπερτιμώντας τις δικαιοδοσίες που ο ίδιος έχει παραχωρήσει στον εαυτό του προσπαθεί να ρυθμίσει ζητήματα του Κάτω Κόσμου σύμφωνα με νόμους του Επάνω Κόσμου. Κατά τον Σοφοκλή ο Κρέων διαπράττει ύβρη υπερβαίνοντας τα όρια της εξουσίας του ως κοσμικός άρχοντας. 

(Oμάδα συγγραφής ΚΕΕ)

315-319  βλέπε σχόλια διδακτικού εγχειριδίου σελ.153 
319   πανέξυπνη ατάκα του φύλακα! 
320-322   Ο Κρέων δεν ακούει κουβέντα (μονομέρεια ήθους) και κατηγορεί χωρίς αποδείξεις.

323   Δεύτερη έξυπνη ατάκα του φύλακα. Μιλά για την περίπτωσή του, αλλά οι θεατές γνωρίζουν πως και για το ζήτημα της ταφής τα λόγια του φύλακα ισχύουν! Οι λανθασμένες αποφάσεις του Κρέοντα θα έχουν πράγματι «δεινά» επακόλουθα. 
327-331  μετά τα τελευταία λόγια του ο Κρέων ενδεχομένως αποχωρεί και ο φύλακας κλείνει μόνος του τη σκηνή. 

               οὐκ ἔσθ’ ὅπως ὄψει: ειρωνεία. Ο φύλακας θα επανέλθει!

  

 

✽

Ετυμολογικά - ομόρριζα - παράγωγα - σύνθετα 

Στ.280  μεστῶσαι < μεστόω, -ῶ: μεστός, μέστωμα, μεστώνω, κατάμεστος. 
Στ.281  εφευρίσκω: εφεύρεση, εφευρέτης, ευρηματικός,
εφευρετικότητα, εύρημα, ευρεσιτεχνία. ἄνους: βλέπε ομόρριζα στο στίχο 99. 
Στ.282  ἄνεκτά < ἀνέχομαι: ανοχή, ανεκτικός, δυσανεξία.  
             δαίμων: δαίμονας, δαιμονικός, δαιμόνιο, δεισιδαιμονία. 
Στ.284  εὐεργέτης: ευεργεσία, ευεργετικός, ευεργέτημα. 
Στ.285  κρύπτω: κρύπτη, κρυφός, κρυπτογραφικός, αποκρυπτογραφώ. 
Στ.286  ἀναθήματα < ἀνά + τίθημι: ανάθεση, αναθηματικός. 

Στ.287  δια + σκεδάννυμι: διασκεδάζω, διασκέδαση. Στη νέα ελληνική γλώσσα το ρήμα διασκεδάζω διατηρεί την αρχαία σημασία μόνο στη φράση: διασκεδάζω τους φόβους / τις υποψίες / τις ανησυχίες = διώχνω τους φόβους / τις υποψίες, τις αμφιβολίες / τις ανησυχίες.

Στ.293  ἐξεπίσταμαι: επιστήμη, επιστητό. 
Στ.295  ἄνθρωπος < ἀνήρ + ὤψ (=όψη, πρόσωπο): ανθρωπιά, απανθρωπιά, ανθρώπινος. 
             ἄργυρος < ἀργός, ἀργής (= λαμπερός, λευκός): επάργυρος, αργυρο-(χρυσο)χόος. 
Στ.296  νόμισμα < νομίζω < νόμος < νέμω: νομός, άνομος, νομικός, διανομή, κατανομή. 
Στ.297  δόμος < δέμω (=κτίζω): δομώ, οικοδομώ, δομή, δομικός, δόμηση, αποικοδόμηση και αποδόμηση. 
Στ.298  παραλλάσσω < παρά + ἀλλάσσω: παραλλάζω και παραλλάσσω, παραλλαγή, παράλλαξη. 
Στ.300  δείκνυμι: βλέπε ομόρριζα στο στίχο 37. 
Στ.301  δυσσέβεια < δυσ - σέβας: ασέβεια, ασεβής, σεβασμός. 
Στ.302 μισθαρνέω < μισθός + ἄρνυμαι (=παίρνω): μισθωτός, μισθοδοσία, μισθολόγιο. 
Στ.305 ἐπίσταμαι: επιστήμη, επιστητό. 
            ὅρκιος: επίορκος, ψευδορκία, ορκωτός, ορκωμοσία. 
Στ.307 ὀφθαλμός < ὁρῶ.
Στ.313 λῆμμα < λαμβάνω.

✽

Ρηματικοί τύποι 

Στ.280  παῦσαι: παύομαι, μεστῶσαι: μεστόω, -ῶ. 
Στ.281  (ἐ)φευρεθῇς: ἐφευρίσκω. 
Στ.283  ἴσχειν: ἴσχω (= επιτατικό του ἔχω). 
Στ.284  ὑπερτιμῶντες: ὑπερτιμάω, -ῶ. 
Στ.285  ἔκρυπτον: κρύπτω. 
Στ.286  πυρώσων: πυρόω, -ῶ, ἦλθε: ἔρχομαι (εἶμι). 
Στ.287  διασκεδῶν: διασκεδάννυμι. 
Στ.288  εἰσορᾷς: εἰσοράω, -ῶ. 
Στ.290  φέροντες: φέρω, ἐρρόθουν: ῥοθέω, -ῶ. 
Στ.291  σείοντες: σείω. 
Στ.292  εἶχον: ἔχω, στέργειν: στέργω. 
Στ.294  παρηγμένους: παράγομαι, εἰργάσθαι: ἐργάζομαι. 
Στ.296  ἔβλαστε: βλαστάνω. 
Στ.297  πορθεῖ: πορθέω, -ῶ, ἐξανίστησι: ἐξανίστημι. 
Στ.298  ἐκδιδάσκει: ἐκδιδάσκω, παραλλάσσει: παραλλάσσω. 
Στ.299  ἵστασθαι: ἵσταμαι. 
Στ.300  ἔδειξεν: δείκνυμι, ἔχειν: ἔχω. 
Στ.301  εἰδέναι: οἶδα. 
Στ.302  μισθαρνοῦντες: μισθαρνέω, -ῶ, ἤνυσαν: ἀνύω ή ἀνύτω. 
Στ.303  ἐξέπραξαν: ἐκπράττω, δοῦναι: δίδωμι. 
Στ.305  ἐπίστασ’(ο): ἐπίσταμαι. 
Στ.307  εὑρόντες: εὑρίσκω, ἐκφανεῖτ’(ε): ἐκφαίνω. 
Στ.308  ἀρκέσει: ἀρκέω, -ῶ. 
Στ.309  ζῶντες: ζήω, -ῶ, δηλώσηθ’(ε): δηλόω, -ῶ. 
Στ.310  εἰδότες: οἶδα. 
Στ.311  ἁρπάζητε: ἁρπάζω, μάθηθ’(ε): μανθάνω. 
Στ.312  κερδαίνειν: κερδαίνω, φιλεῖν: φιλέω, -ῶ. 
Στ.314  ἀτωμένους: ἀτάομαι, -ῶμαι, ἴδοις: ὁράω, -ῶ, σεσωσμένους: σῴζομαι.
Στ.315  εἰπεῖν: λέγω, δώσεις: δίδωμι, στραφείς: στρέφομαι, ἴω: έρχομαι (εἶμι). 
Στ.316  οἶσθα: οἶδα. 
Στ.317  δάκνῃ: δάκνομαι. 
Στ.318  ῥυθμίζεις: ῥυθμίζω. 
Στ.319  δρῶν: δράω, -ῶ, ἀνια: ἀνιάω, -ῶ. 
Στ.320  ἐκπεφυκός: ἐκφύομαι, εἶ: εἰμί. 
Στ.321  ποιήσας: ποιέω, -ῶ. 
Στ.322  προδούς: προδίδωμι. 
Στ.323  δοκεῖ, δοκεῖν: δοκέω, -ῶ. 
Στ.324  κόμψευε: κομψεύω. 

Στ.325  φανεῖτε: φαίνω, δρῶντας: δράω, -ῶ, ἐξερεῖθ’(ε): εκλέγω. [Το ρήμα είναι σύνθετος τύπος του λέγω = μιλώ και όχι του λέγω = συλλέγω, συναθροίζω. Για τις διαφορές στο σχηματισμό των αρχικών χρόνων βλέπε τον πίνακα ανωμάλων ρημάτων της ΓΑΕ].

Στ.326  ἐργάζεται: ἐργάζομαι. 
Στ.327  εὑρεθείη: εὑρίσκομαι. 
Στ.328  ληφθῇ: λαμβάνομαι, κρινεῖ: κρίνω. 
Στ.329  ὄψει: ὁράω, -ῶ, ἐλθόντα: ἔρχομαι (εἶμι). 
Στ.331  σωθείς: σῴζομαι.     

❦