Νίκος Δήμου, Τι γυρεύει ο διανοούμενος στο παζάρι (των media)

Στο παρακάτω άρθρο του Ν. Δήμου μπορούμε να εντοπίσουμε: (α) τις κατηγορίες των πνευματικών ανθρώπων, (β) αυτούς που, κατά τον συγγραφέα, μπορούν να θεωρηθούν διανοούμενοι, (γ) τους λόγους που σπρώχνουν τους διανοούμενους στα ΜΜΕ. 

Ο Νίκος Δήμου (1935) είναι συγγραφέας και αρθρογράφος. 

Παλαιότερα είχε δραστηριοποιηθεί επαγγελματικά στον χώρο της διαφήμισης και της τηλεόρασης

Τι γυρεύει ο διανοούμενος στο παζάρι (των media)

Τον παλιό καλό καιρό του Πλάτωνα, το κοινό ενός διανοούμενου (που τότε δεν τον έλεγαν έτσι) ήταν η παρέα του, οι μαθητές του -κι άντε και κανένας περίεργος στην Αγορά. Εύκολο πράγμα τότε η επικοινωνία. Ο Επίκουρος μιλούσε με τους δικούς του στον Κήπο, οι Περιπατητικοί περιπατούσαν, οι Στωικοί τα έλεγαν στην Στοά και οι Ακαδημεικοί (διόλου Ακαδημαϊκοί) στην Ακαδημία ("Πλάτωνος", που γράφουν και τα λεωφορεία). Οι παραδόσεις και σημειώσεις των Σοφών (ελάχιστοι έγραφαν συγγράμματα) κυκλοφορούσαν από στόμα σε στόμα -κι από χέρι σε χέρι, χειρόγραφες σε πάπυρους και περγαμηνές.

Για όλα τα στραβά φταίει ο Γουτεμβέργιος, που ανακάλυψε τα ΜΜΕ.

Αν σας παραξενεύει το παραπάνω, σκεφθείτε πως το βιβλίο ήταν το πρώτο Μέσο Μαζικής Επικοινωνίας -και παραμένει, παρ' όλο που οι κουλτουριάρηδες το ξεχνάνε πάντα, όταν γράφουν για τα ΜΜΕ. (Ίσως γιατί δεν είναι και τόσο Μαζικό). Με το βιβλίο και τα παρεπόμενά του δημιουργήθηκε ένα τεράστιο κοινό που γνωρίζει «να γράφει και να ανορθογραφεί» (Ροΐδης). Και ο στοχαστής βρέθηκε σε δίλημμα. Αν συνεχίσει να περιπατεί σε Κήπους και Στοές με τους λίγους φίλους, τον κατηγορούν ότι απέχει και κλείνεται σε πύργο από ελεφαντόδοντο. (Που εσφαλμένα τον ονομάζουν «ελεφάντινο»). Αν εμφανίζεται σε talk shows και δημοσιογραφεί, τον στηλιτεύουν ως επιπόλαιο και επιδειξιμανή. Έτσι δημιουργήθηκαν δύο κατηγορίες πνευματικών ανθρώπων: οι εσωστρεφείς και οι εξωστρεφείς. Οι πρώτοι περιφρονούν βαθύτατα τους δεύτερους που «εκπορνεύονται» -ετούτοι πάλι κατηγορούν τους άλλους ότι σνομπάρουν και δεν προσφέρουν στο κοινωνικό σύνολο. (Κατά βάθος όμως και οι μεν ζηλεύουν την απήχηση των δε και οι δε την αριστοκρατική απομόνωση των μεν...).

Τι γυρεύει η αλεπού στο παζάρι; Γιατί προσφεύγουν οι διανοούμενοι στα Μέσα; Η πιο απλή (και φτηνή) απάντηση είναι η ανάγκη προβολής. Ωστόσο, σίγουρα υπάρχουν λόγοι πιο ουσιαστικοί.

Ας σκεφθούμε τι εννοούμε με την λέξη διανοούμενος: είναι ένας σκεπτόμενος άνθρωπος, που ενδιαφέρεται και συμμετέχει. Με αυτή την έννοια κάθε πνευματικός άνθρωπος δεν είναι απαραίτητα διανοούμενος. Ο ποιητής ο κλεισμένος στον προαναφερθέντα πύργο, ο επιστήμονας ξεχασμένος στα βάθη του εργαστηρίου, ο καλλιτέχνης ο απορροφημένος από την δημιουργική του δουλειά, ο φιλόσοφος που τριχοτομεί τις έννοιες -όλοι αυτοί μπορεί να σκέπτονται, αλλά δεν συμμετέχουν- τουλάχιστον άμεσα. Πρότυπο πανάρχαιο του διανοούμενου: ο Σωκράτης. Κατέβαινε στην Αγορά (στο παζάρι, εκεί που πάει και η Αλεπού) και μιλούσε με πολλούς για πολλά. Γι’ αυτόν η παρουσία, ο διάλογος, η δράση, ήταν πράγματα εξίσου σημαντικά όσο και η σκέψη. Θα έβγαινε σήμερα ο Σωκράτης στην τηλεόραση; Πιστεύω ναι -είναι η σημερινή αγορά. (Μην νομίζετε πως το μέσο επίπεδο της παλιάς ήταν καλύτερο -μην εξιδανικεύετε...).

Τελικά, η χρήση των ΜΜΕ μοιάζει να είναι υποχρεωτική για κάποιον που θέλει να συμμετέχει.

O Ζαν-Πωλ Σαρτρ με την Σιμόν ντε Μποβουάρ

και τον Τσε Γκεβάρα σε συνάντηση το 1960 στην Κούβα

Ο Βολταίρος[1] έγραφε φυλλάδια και ο Σάρτρ[2] μοίραζε μπροσούρες -ο Ζολά έσωσε την τιμή της Γαλλίας με ένα άρθρο εφημερίδας[3]- καθιερώνοντας έτσι και τον σημερινό ρόλο του διανοούμενου. Από κει και πέρα στρατιές ολόκληρες, με απόψεις επί παντός τους επιστητού. Οι πιο ωραίοι είναι αυτοί που επικρίνουν τα ΜΜΕ, αλλά τα χρησιμοποιούν κατά κόρον (για να τα επικρίνουν).

Εμίλ Ζολά

Οι εσωστρεφείς πνευματικοί άνθρωποι επικεντρώνουν την προσοχή τους στο έργο τους. Μέσα από αυτό συμμετέχουν με τον δικό τους τρόπο (που συχνά μπορεί να είναι πιο αποτελεσματικός). Δεν ξέρω (για να πάρω ένα χτυπητό παράδειγμα) αν ο εξωστρεφέστατος Θεοδωράκης έχει επηρεάσει την κοινωνία μας περισσότερο από τον μάλλον εσωστρεφή Χατζιδάκι -ακόμα κι από τον αναχωρητή Ελύτη. Μόνο που οι επιρροές ενός έργου είναι υπόγειες, αργές και όχι πάντα προφανείς.

Όπως ο Ηρακλής στο γνωστό του όνειρο, έτσι κάθε πνευματικός άνθρωπος καλείται κάποια στιγμή να διαλέξει έναν από δύο δρόμους. Θα γίνει "διανοούμενος" ή θα παραμείνει ένας αφανής εργάτης της τέχνης ή της επιστήμης.

Τώρα, βέβαια, πολύ αφανής δεν θα καταφέρει να μείνει, εκτός αν δεν έχει οικονομικές ανάγκες και δεν τον ενδιαφέρει η εν ζωή επιτυχία. Γιατί η εμπορευματοποίηση της τέχνης, από τον 19^ο αιώνα και δώθε, απαιτεί μία δημόσια παρουσία. Παλιά έπρεπε να κολακεύεις τον Μαικήνα[4] ή τον Πάτρωνα[5] (από αυτούς ζούσαν οι δημιουργοί). Σήμερα, που σε θρέφει το κοινό, πρέπει κάπως να επικοινωνείς μαζί του. Έτσι, και οι πιο μονήρεις συγγραφείς αναγκάζονται από τους εκδότες να δίνουν συνεντεύξεις και να εμφανίζονται σε παρουσιάσεις, προκειμένου να προωθήσουν το νέο τους βιβλίο.

Κατηγορώ...!
Επιστολή στον Πρόεδρο της Γαλλικής Δημοκρατίας
για την υπόθεση Ντρέιφους από τον Εμίλ Ζολά

 Δεν είναι, λοιπόν, μόνο η επιθυμία της συμμετοχής στα κοινά που σπρώχνει τους πνευματικούς ανθρώπους στα ΜΜΕ -είναι και η ανάγκη της προβολής του έργου τους. Άλλες φορές πρόκειται και για βιοπορισμό -μία στήλη στην εφημερίδα είναι πρόσθετη πηγή εισοδήματος.

Όμως, όλα αυτά είναι συμπληρωματικά. Ο καθαρόαιμος διανοούμενος είναι αυτός που πολεμάει με την πένα και τον λόγο. Με προπάππο τον Σωκράτη και παππού τον Βολταίρο. Ένας τύπος ανθρώπου που ευδοκίμησε ιδιαίτερα τον εικοστό αιώνα, όπου βέβαια δεν υπήρξε πάντοτε ωφέλιμος. Οι πιο δογματικές θεωρίες και οι πιο τυραννικές δικτατορίες βρήκαν ένθερμους υποστηρικτές. Ιδιαίτερα στο μεσοπόλεμο τα δύο τρίτα των διανοούμενων ήταν υπέρ του κόκκινου και το ένα τρίτο υπέρ του μαύρου φασισμού. Ελάχιστοι, πραγματικά ελάχιστοι, είχαν απομείνει εκτός κοσμοθεωριών, να υπερασπίζονται την ελευθερία.

Και τι γίνεται όταν κατεβαίνει η αλεπού στο παζάρι; Μα, κινδυνεύει. Η συνεργασία διανοούμενων και ΜΜΕ περικλείει μία εσωτερική αντίφαση -και είναι καταδικασμένη σε αποτυχία από την γέννησή της. Τα ΜΜΕ είναι εξουσία -ίσως η πιο αποτελεσματική στις μέρες μας. Ο σκεπτόμενος άνθρωπος είναι, από την φύση του, αντιεξουσιαστής. Πώς μπορεί λοιπόν να ενταχθεί σε ένα εξουσιαστικό σύστημα χωρίς να προδώσει ή να προδοθεί;

Το μόνο που μπορεί να κάνει είναι να επωφελείται από ρήγματα στο σύστημα (μία συνεργασία είναι ένα τέτοιο ρήγμα) να πει όσα προλάβει από αυτά που θέλει, μέχρι να τον πάρουν μυρωδιά. Αντάρτικο πόλεων. Hit and run.

Έλεγα πριν από χρόνια σε ένα μεγαλοεκδότη ότι η συνεργασία μας ήταν μία συμφωνία αμοιβαίας εκμετάλλευσης. Εκείνος εκμεταλλευόταν το όνομά μου, το κοινό μου, την ικανότητα μου να γράφω. Εγώ εκμεταλλευόμουν την κυκλοφορία του, για να περνάω τις απόψεις μου σε ένα ευρύτερο κοινό που δεν θα με διάβαζε στα βιβλία μου. […]

Η πορεία του διανοούμενου, που επιμένει να κυκλοφορεί στο παζάρι των ΜΜΕ, θυμίζει ακροβάτη. Άσκηση ισορροπίας σε τεντωμένο σχοινί. Από την μία αυτό που θέλεις εσύ, από την άλλη αυτό που επιτάσσουν οι άλλοι. Αν γείρεις από εδώ συμβιβάζεσαι -αν από εκεί αποκεφαλίζεσαι. Ζυγίζεσαι για λίγο πάνω από το κενό, αλλά η πτώση είναι σίγουρη. Το θέμα είναι προς ποια κατεύθυνση θα πέσεις. Γιατί η μία δεν έχει προστατευτικό δίχτυ.

πηγή: https://bit.ly/2rWNFAy

---

[1] Ο Φρανσουά Μαρί Αρουέ (1694–1778), ευρύτερα γνωστός με το ψευδώνυμο Βολταίρος (Voltaire), ήταν Γάλλος συγγραφέας, ιστορικός και φιλόσοφος. Θεωρείται κεντρική μορφή και ενσάρκωση του Διαφωτισμού του 18^ου  αιώνα.

[2] Ο Ζαν-Πoλ Σαρτρ (1905-1980) ήταν Γάλλος φιλόσοφος, λογοτέχνης, κριτικός και πολιτικός ακτιβιστής. Θεωρούσε ότι οι διανοούμενοι πρέπει να παίζουν ενεργό ρόλο στην κοινωνία και ο ίδιος υπήρξε ένας στρατευμένος καλλιτέχνης (όχι όμως και στρατευμένος από κάποιο κράτος ή καθεστώς).

[3] Ο Εμίλ Ζολά (1840 –1902) ήταν Γάλλος συγγραφέας, ο πιο σημαντικός εκπρόσωπος της λογοτεχνικής σχολής του νατουραλισμού (περισσότερα εδώ: https://bit.ly/2ITW7Ls). Ο Δήμου αναφέρεται στην παρέμβαση του Ζολά για την υπόθεση Ντρέιφους (περισσότερα εδώ: https://bit.ly/2ISHSq8).

[4] Mαικήνας: ρωμαίος ευγενής του 1^ου π.Χ. αι., προστάτης των γραμμάτων και των τεχνών/ (γενικά) πλούσιος και φιλότεχνος άνθρωπος που βοηθά οικονομικά όσους υπηρετούν την τέχνη.

[5] πάτρωνας: προστάτης.

❦