Υπερρεαλισμός

Γκιγιώμ Απολλιναίρ (1880 - 1918)

Γάλλος ποιητής, συγγραφέας και κριτικός τέχνης

Ο όρος υπερρεαλισμός (ή σουρεαλισμός) εμφανίζεται για πρώτη φορά στα 1917 και ανήκει στον περίφημο γάλλο ποιητή Guillaume Apollinaire. Με τον όρο αυτό χαρακτηρίζει το παράδοξο θεατρικό έργο του Οι Μαστοί του Τειρεσία ως υπερρεαλιστικό δράμα (drame surrealist). Σύμφωνα με τον Apollinaire ο όρος αυτός δηλώνει τον αναλογικό τρόπο με τον οποίο μπορεί να αποδοθεί η πραγματικότητα. Όταν λ.χ. ο άνθρωπος θέλησε να μιμηθεί το βάδισμα δεν εφεύρε τα μηχανικά πόδια αλλά τον τροχό. Με τον ίδιο τρόπο συμπεριφέρεται και ο ποιητής: όταν θέλει να μεταδώσει κάποιες ιδέες, πρέπει να το κάνει όχι αντιγράφοντας τον κόσμο και τις καταστάσεις του στατικά και νατουραλιστικά, αλλά δυναμικά, με τρόπο αναλογικό και δημιουργική φαντασία. 

Επιδιώξεις του κινήματος 

Ο κύριος σκοπός του συγγραφέα δεν είναι να παραγάγει "ωραία" κείμενα, αλλά να μεταβάλει την υπάρχουσα αντίληψη για τον κόσμο, το όποιο κληρονομημένο γούστο και κατά συνέπεια να αλλάξει τον ίδιο τον κόσμο, μία ιδέα που δεν απείχε πολύ από τις ανάλογες διακηρύξεις του Μαρξ.

O Αντρέ Μπρετόν (1896 - 1966) ήταν Γάλλος συγγραφέας, κύριος θεωρητικός του υπερρεαλιστικού κινήματος και εμπνευστής του μανιφέστου του υπερρεαλισμού

Έτσι, ο υπερρεαλισμός δεν ήταν ένα απλό λογοτεχνικό κίνημα αλλά ένα κίνημα που ξεκινούσε από τη λογοτεχνία αλλά πρώτα και κύρια αφορούσε την ίδια την κοινωνία και την πολιτική. Αναθεωρούσε την αντίληψη της πραγματικότητας, όχι μόνο της λογοτεχνικής, αλλά και της κοινωνικής. Για τούτο και τα μέσα που χρησιμοποίησε η αυτοματική γραφή, η καταγραφή ονείρων, οι αφηγήσεις σε κατάσταση ύπνωσης, ποιήματα και πίνακες που δημιουργήθηκαν με τρόπο τυχαίο, σκηνές παράδοξες και ονειρικές, είχαν ένα και μόνο σκοπό: να μεταβάλουν την αντίληψή μας για τον κόσμο και ως εκ τούτου να αλλάξουν τον ίδιο τον κόσμο.

Ο υπερρεαλισμός είχε μεσσιανικό και επαναστατικό χαρακτήρα και για τούτο ήταν φυσικό ότι συγχρωτίστηκε σχεδόν αμέσως με την πολιτική. Οραματίζεται την απελευθέρωση του ανθρώπου από κάθε μορφή δουλείας και καταπίεσης (εθνικής, κοινωνικής, θρησκευτικής, καλλιτεχνικής, ερωτικής) και ευλογεί κάθε μορφή ουτοπίας. 

Στη φύση του επαναστατικό κίνημα, ο υπερρεαλισμός επιδίωξε πολλές ριζοσπαστικές αλλαγές στο χώρο της τέχνης αλλά και της σκέψης γενικότερα, ασκώντας επίδραση σε μεταγενέστερες γενιές καλλιτεχνών. Τα μέλη του αντέδρασαν σε αυτό που οι ίδιοι ερμήνευαν ως μία βαθιά κρίση του Δυτικού πολιτισμού, προτείνοντας μία ευρύτερη αναθεώρηση των αξιών, σε κάθε πτυχή της ανθρώπινης ζωής, στηριζόμενοι στις ψυχαναλυτικές θεωρίες του Φρόιντ και στα πολιτικά ιδεώδη του Μαρξισμού. 

❄

Ο Σίγκμουντ Φρόυντ (1856 –1939) ήταν αυστριακός ιατρός, φυσιολόγος, ψυχίατρος και θεμελιωτής της ψυχαναλυτικής σχολής στον τομέα της ψυχολογίας

Ορισμός  

Ο υπερρεαλισμός ήταν λογοτεχνικό και καλλιτεχνικό κίνημα των αρχών του αιώνα, το οποίο χρησιμοποιώντας τα όνειρα, το στοιχείο του τυχαίου και έναν απόλυτο αυτοματισμό, είχε ως στόχο να εκφράσει την καθαρή σκέψη, απαλλαγμένη από όλους τους περιορισμούς που επιβάλλει η λογική και οι ηθικές ή κοινωνικές προκαταλήψεις· σουρεαλισμός.

[Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής, Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη]

Τα χαρακτηριστικά του υπερρεαλισμού 

• υπέρβαση της πραγματικότητας με την καταγραφή των υποσυνείδητων ενεργειών της ψυχής, χωρίς την επέμβαση της λογικής.
• παντοδυναμία του ονείρου, του ενστίκτου, της επανάστασης.
• εναντίωση σε κάθε μορφή λογικής, κοινωνικής, ηθικής τάξης. 
• χρήση αυτόματης γραφής και καταγραφή ονείρων. 
• επιμονή σε απρόσμενους συνδυασμούς λέξεων και σε εντυπωσιακές εικόνες.

Η προσφορά του υπερρεαλισμού 

Ο υπερρεαλισμός υπήρξε ένα μέγα απελευθερωτικό Κίνημα, με υψηλά και αγαθά οράματα με κέντρο πάντοτε τον άνθρωπο την τέχνη, τον έρωτα και τη δημιουργία. Και εδώ έγκειται η συμβολή του. Αποτιμώντας ο ιστορικός της λογοτεχνίας Maurice Nadeau την προσφορά του  Κινήματος γράφει, «[…] Για κείνους που τον ξεκίνησαν [ενν. τον σουρεαλισμό], δεν υπήρχε περίπτωση  να ξαναγίνει τίποτε, όπως γινόταν πρώτα. Ο άνθρωπος δεν ήταν πια το κατασκεύασμα ενός αιώνα  θετικισμού, συνειρμισμού και επιστημονισμού, αλλά ένα πλάσμα με επιθυμίες, ένστικτα και όνειρα, έτσι όπως τον φανέρωνε η ψυχανάλυση. […] Οι σουρεαλιστές, με τον δικό τους πάντα τρόπο, […] έριξαν το βάρος στη διπλή επανάσταση που έπρεπε να γίνει: "ν' αλλάξουμε  τον κόσμο, "ν' αλλάξουμε τη ζωή"». Πίστευαν πως θα τα κατάφερναν με μία καθολική δημιουργική δράση, ξεκινώντας απ' τον άνθρωπο θεωρούμενο σαν ένα ενιαίο όλον, και με μέσο την ποίηση που την ταύτιζαν με την πνευματική δράση. Αυτή η αδιάκοπη δημιουργικότητα έπρεπε να ασκείται μέσα  σε μία απόλυτη ελευθερία κινήσεων  και αισθήσεων, έξω από κάθε κατακερματισμό κι στεγανοποίηση  της ζωής και της τέχνης, και με σκοπό  την αποκατάσταση ολόκληρου του ανθρώπου. Γι αυτό  και  η έμφαση  δόθηκε  στις σκοτεινές πλευρές του είναι, στη φαντασία, το ένστικτο, την επιθυμία, το όνειρο, στις παράλογες ή απλώς μη σοβαρές μορφές συμπεριφοράς -για να ξεμπερδεύουμε  πια  με τον ευνουχισμένο, αλλοτριωμένο, περιχαρακωμένο άνθρωπο, τον υποβιβασμένο στις κατηγορίες του "κάνω"  και του "έχω". Ο σουρεαλισμός άνοιγε  ένα πεδίο ριζικής ανανέωσης τόσο στην προσωπική και ομαδική ζωή του ανθρώπου, όσο και στην ανάπτυξη μορφών  σκέψης, ηθικής, τέχνης. 

[Γιώργης Γιατρομανωλάκης, από την ιστοσελίδα http://www.embiricos2001.gr.]

❄

Ο Ανδρέας Εμπειρίκος (1901 - 1975) ήταν Έλληνας ποιητής, πεζογράφος, φωτογράφος και ψυχαναλυτής. Την περίοδο 1926-1931 έζησε στο Παρίσι, όπου συνδέθηκε με τον κύκλο των υπερρεαλιστών και ασχολήθηκε ενεργά με την ψυχανάλυση. Το 1931 εγκαταστάθηκε οριστικά στην Ελλάδα. Πραγματοποίησε την πρώτη εμφάνισή του στα ελληνικά γράμματα το 1935.

Ανδρέας  Εμπειρίκος, Κορυδαλλοί σφαζόμενοι μειλιχίως

Θυμάμαι που μας έκαμαν εντύπωσι τα ράσα. Είχαμε δίκαιο γιατί ήδη διεγράφετο κάτω απ’ τις πτυχές η πολύεδρη σκοπιά των στεναγμών μιας μοιχαλίδος. Η παρόρμησίς μας δεν εξηγήθη αρκετά. Υπήρξε όμως ουσιαστική όσον και τα ρέοντα δάκρυα μιας καθυστερημένης εποχής. Κάτω από τα ράσα η διαδήλωσις υπερίσχυσε εν τέλει και μόλις τα κατέλυσε διεδραματίσθη η σκηνή του λυτρωμού της νέας γυναικός από τους διαξιφιζομένους λογισμούς. Το πλήθος δεν έστερξε να την εγκωμιάση μέχρι τέλους και η πρώτη απογοήτευσις της μοιχαλίδος χτυπά κατάστηθα την δεύτερη για την εκδίκησι των τίτλων που της αφήρεσαν προσθέτοντας φτερά φασιανών εκεί που άλλοτε οι ερασταί της ελάτρευαν τα μάτια της. Θα έλθη όμως μια μέρα ευωχίας κατά την οποίαν θα ανατείλη το διαμάντι και θα κοσμήση λυσιτελώς την αδικοκλειδωμένη χάρη της στερουμένης σήμερα τα πάντα ήβης της και τούτο ενώπιον αλαλαζόντων ταύρων και μπρος στα υπερμέτρως ανοιγμένα μάτια των σημερινών δημίων γιατί ποτέ ουδέποτε δεν σταματούν οι νότες μιας αρχινισμένης εποποιΐας έστω κι’ αν το ποτήρι της αδειάση πολλές φορές έστω κι’ αν στέκεται στο κεφάλι του ο πεπλανημένος συρφετός.

 
Σύντομος σχολιασμός

Στην πρώτη ανάγνωση διαπιστώνουμε ότι οι φράσεις είναι ασύνδετες μεταξύ τους, με αποτέλεσμα να μην μπορεί κάποιος να παρακολουθήσει το νόημα. Επίσης, ο τίτλος δε φαίνεται να έχει κάποια σχέση με το περιεχόμενο του ποιήματος. Πρώτες, λοιπόν, εντυπώσεις:

• Απουσία λογικού ειρμού.
• Σκοτεινό το  νόημα, ασυνάρτητες προτάσεις.
• Καμία σύνδεση τίτλου και ποιητικού σώματος.

Διαβάζοντας το ποίημα πιο προσεκτικά, παρατηρούμε ότι δεν ακολουθεί την τυπική μορφή ενός ποιήματος, δεν είναι δηλαδή γραμμένο σε στίχους: πρόκειται για ένα πεζό ποίημα. Επίσης, φαίνεται ότι το ποίημα ξεδιπλώνει μια ιστορία, που όμως είναι ακατάληπτη. Είναι σημαντικό να παρατηρήσουμε ότι σε κάποιο σημείο ο χρόνος του ρήματος αλλάζει: ο αόριστος, που κυριαρχεί στο ξεκίνημα, δίνει τη θέση του στον μέλλοντα. Ίσως, λοιπόν, να έχουμε μπροστά μας δύο επεισόδια: αυτό που συνέβη και αυτό που θα συμβεί. Ας συνοψίσουμε τις παραπάνω διαπιστώσεις:

• Πεζό ποίημα.
• Το ποίημα αφηγείται μια ιστορία, αν και το νόημά της φαίνεται απροσπέλαστο.
• Περίπου στη μέση ο ρηματικός χρόνος αλλάζει: από παρελθοντικός (θυμάμαι, υπήρξε κλπ.) σε μελλοντικό (θα έλθη, θα ανατείλη κλπ.).
• Επομένως, το ποίημα μοιράζεται σε δύο επίπεδα: αυτό που έγινε και αυτό που πρόκειται να γίνει.

Μια ακόμη πιο διεισδυτική ματιά μας αποκαλύπτει ότι στο πρώτο μέρος επανέρχονται οι λέξεις: ράσα, μοιχαλίδα, πλήθος. Στο δεύτερο προσδοκάται μια θετική αλλαγή (μέρα ευωχίας). Το μόνο (φαινομενικά) στοιχείο που συνδέεται με ό,τι προηγήθηκε είναι η μοιχαλίδα (θα κοσμήση … ήβης της…). Οι έννοιες στην κυριολεξία τους δε δίνουν κανένα νόημα. Άρα, η σημασία πρέπει να αναζητηθεί σε μεταφορικό-αλληγορικό επίπεδο.

Μετά από αυτές τις σκέψεις μπορούμε να κάνουμε κάποιες απόπειρες ερμηνείας:

• Ράσα: παλιές αντιλήψεις.
• Μοιχαλίδα (διαμάντι, εποποιϊα): οι νέες-ριζοσπαστικές αντιλήψεις.
• Διαδήλωσις: η τάση της αλλαγής-ανατροπής-απελευθέρωσης από το παλιό.
• Οι απογοητεύσεις: οι επιβιώσεις του κατεστημένου που πολεμά την αλλαγή.
• Πλήθος-πεπλανημένος συρφετός: η κοινή γνώμη, συντηρητική συνήθως, που δεν αποδέχεται εύκολα το νέο.

Συμπέρασμα: «τελικά το ποίημα, μέσα από μια δυναμική και ηχηρή ρητορική υπερρεαλιστικής γραφής, κυριολεκτικά διασαλπίζει τη σίγουρη νίκη ενός άλλου κόσμου, όπως τον οραματίστηκε η λογική και η ιδεολογία του ορθόδοξου υπερρεαλισμού, που στην Ελλάδα κάνει τα πρώτα γενέθλια βήματα τη χρονιά του 1935».

Οι παραπάνω σημειώσεις στηρίχτηκαν στη μελέτη του Ν. Παρίση, Ανδ.  Εμπειρίκου, Κορυδαλλοί σφαζόμενοι μειλιχίως, Ένα τυπικό δείγμα υπερρεαλιστικής γραφής, σ. 195-201, στον τόμο Νεοελληνική Λογοτεχνία, εκδ. Φιλόλογος, Θεσ/νίκη 1998.

  

Οδηγίες για τη μελέτη του ποιήματος και προτάσεις για συζήτηση:

1. Η υπερρεαλιστική ποίηση χαρακτηρίζεται, όπως μας πληροφορεί το Λεξικό Λογοτεχνικών Όρων (σελ.192), από «την άρνηση κάθε περιορισμού, την απόλυτη ελευθερία στο λεξιλόγιο και τη στιχουργική». Μπορείτε να επιβεβαιώσετε την άποψη αυτή με βάση το δοσμένο ποίημα; 

2. Βασικό εργαλείο της υπερρεαλιστικής έκφρασης είναι οι εντυπωσιακές εικόνες και οι πρωτότυποι και απρόσμενοι συνδυασμοί λέξεων. Να εντοπίσετε τέτοιες περιπτώσεις στο παραπάνω ποίημα. 
3. Νομίζετε ότι ο ποιητής θέλει να προβάλει περισσότερο την ανάγκη της λογικής ή τη γοητεία του ονείρου και του συναισθήματος στη ζωή του ανθρώπου; Να τεκμηριώσετε την άποψή σας με χαρακτηριστικά αποσπάσματα του ποιήματος.

❦